ŻYWIENIE a ODPORNOŚĆ - Wszechnica Żywieniowa w SGGW

ŻYWIENIE a ODPORNOŚĆ
WSZECHNICA SGGW
19 KWIETNIA 2017
Prof. dr hab. Krystyna Skwarło-Sońta
Uniwersytet Warszawski; [email protected]
JESTEŚMY TYM, CO ZJADAMY!
Rodzaj pobieranego pokarmu
(średnio 60 ton w ciągu całego życia)
ma największy wpływ na zdrowie
i sprawność fizyczną człowieka
 Żywność wysokiej jakości wydaje się wpływać na
zdrowie ludzi bardziej, niż wszystkie produkty
przemysłu farmaceutycznego
O NASZE ZDROWIE DBA UKŁAD
ODPORNOŚCIOWY – CO O NIM WIEMY?
Jak połączyć żywienie z odpornością?
IMMUNOLOGIA – CO TO ZA NAUKA?
Łaciński źródłosłów
nazwy immunologia immunitas - oznacza
uwolnienie od obciążeń,
czyli uwolnienie od
niebezpieczeństwa
zachorowania na
chorobę zakaźną.
IMMUNOLOGIA – CO TO ZA NAUKA?
Już w starożytności zauważono, że jedynie osoby, które same
przeżyły chorobę, nadają się do pielęgnacji chorych.
Później ugruntował się pogląd, że przechorowanie
niektórych chorób (teraz wiemy, że chorób zakaźnych) chroni
przed ponownym zachorowaniem czyli daje odporność.
Nowoczesna immunologia czyli nauka o odporności wyrosła
z mikrobiologii medycznej i jest dziedziną z pogranicza
medycyny i biologii, a wykorzystuje metody chemiczne,
biologii molekularnej, genetyki...
PODSTAWOWE POJĘCIA:
ODPORNOŚĆ: zdolność organizmu do zachowania integralności,
zagrożonej przez potencjalnie niebezpieczne czynniki
POCHODZENIA ZEWNĘTRZNEGO (np. drobnoustroje chorobotwórcze)
LUB WEWNĘTRZNEGO (np. komórki nowotworowe)
ANTYGEN:
Pierwotnie: substancja powodująca powstawanie przeciwciał (ang.
antibody generating)
Obecnie: wszystkie czynniki wywołujące aktywację układu
odpornościowego, czyli takie ( ang. nonself), przeciw którym
kierowana jest odpowiedź odpornościowa
FUNKCJE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO
obrona
bakterie
wirusy
pierwotniaki
robaki pasożytnicze
grzyby
nadzór
zmutowane komórki
uszkodzone i stare
komórki własne
homeostaza
alergie
niedobory odporności
współpraca z układem
nerwowym i hormonalnym
choroby
nowotworowe
i autoimmunizacyjne
różne zaburzenia
funkcji układu
odpornościowego
FUNKCJONALNY PODZIAŁ ODPORNOŚCI
SWOISTA - NABYTA
NIESWOISTA - WRODZONA
BARIERY
KOMÓRKOWA
Skóra
Błony śluzowe

Limfocyty Th, Tc, Treg
HUMORALNA
MECHANIZMY OBRONNE


Limfocyty B i przeciwciała
Fagocytoza
Makrofagi
Monocyty
Granulocyty

Kręgowce
3,4 %
Cytotoksyczność
Komórki NK
Białka: interferony i układ
dopełniacza
Bezkręgowce
96,6 %
LINIE OBRONY
Rys. N.Drela
POWSTAWANIE KOMÓREK KRWI czyli HEMATOPOEZA;
stąd nauka o krwi to HEMATOLOGIA
KOMÓRKI
MACIERZYSTE LINII
MIELOIDALNEJ
KOMÓRKI
MACIERZYSTE
SZPIKU
KOMÓRKI
KOMÓRKI
MACIERZYSTE
LIMFOIDALNE
NK
ERYTROBLASTY MEGAKARIOBLASTY
MIELOBLASTY MONOBLASTY
LIMFOBLASTY
Wszystkie komórki pełniące funkcje odpornościowe powstają z komórek
macierzystych szpiku kostnego, ale dojrzewają w różnych miejscach organizmu
LEUKOCYTY
czas życia
7 godz.
neutrofil
różny
bazofil
różny
eozynofil
funkcje
odpowiedź na ataki
bakteryjne –
fagocytoza
55-65%
mastocyty tkankowe,
udział w reakcjach
nadwrażliwości,
wydzielają histaminę
0-1%
odpowiedź na atak
pasożytów 2-4%
czas życia
różny
limfocyt T, ok. 2/3 Li
różny
limfocyt B, ok. 1/3 Li
3 dni
monocyt
funkcje
komórkowa odpowiedź
odpornościowa:
pomocnicze Th,
cytotoksyczne Tc i
supresorowe Treg
25-35%
różnicują się w komórki
plazmatyczne,
wydzielają specyficzne
immunoglobuliny
ok. 10%
stają się makrofagami
tkankowymi,
migrują do ogniska
zapalenia i pochłaniają
bakterie, 3-8%
KOMÓRKI EFEKTOROWE i GŁÓWNE CECHY
ODPORNOŚCI
ODPORNOŚĆ WRODZONA
ODPORNOŚĆ NABYTA
ODPOWIEDŹ
HUMORALNA
ODPOWIEDŹ
KOMÓRKOWA
• SZYBKA
• POWOLNA
• NIE POZOSTAWIA PAMIĘCI
• POZOSTAWIA PAMIĘĆ
• RECEPTORY DLA Ag NIEZMIENNE
• RECEPTORY DLA Ag
i MAŁO SPECYFICZNE
RÓŻNORODNE
i SPECYFICZNE
STRUKTURA UKŁADU
ODPORNOŚCIOWEGO:
Pierwotne narządy (gruczoły) limfoidalne: grasica i szpik
kostny (analog ptasiej bursy Fabrycjusza ) – ŚRODOWISKO
DOJRZEWANIA LIMFOCYTÓW
Wtórne narządy (gruczoły) limfoidalne: śledziona, węzły i
grudki chłonne – MIEJSCA KONTAKTU LIMFOCYTÓW Z
ANTYGENAMI
 Komórki odpornościowe (efektorowe) – leukocyty – oraz
produkowane przez nie cytokiny – NOŚNIKI INFORMACJI
W UKŁADZIE ODPORNOŚCIOWYM
CYTOKINY JAKO NOŚNIKI INFORMACJI
Termin cytokiny (z greckiego: cytos = komórka
i kinos = ruch) określa dużą grupę związków o
różnym pochodzeniu i budowie, będących
peptydami, białkami lub glikoproteinami.
Działają jako cząsteczki regulatorowe lub
sygnałowe w bardzo niewielkich stężeniach [od
nano- (10-9 M) – do piko- (10-12 M) molowych].
przewód
limfatyczny
grasica
adenoidy
migdałki
przewód
piersiowy
węzły
limfatyczne
śledziona
kępki Peyera
węzły
mezenteryczne
wyrostek
robaczkowy
j. cienkie
węzły limfatyczne
szpik kostny
naczynia
limfatyczne
UKŁAD LIMFOIDALNY
Narządy limfatyczne:
•centralne (szpik, grasica)
•obwodowe (węzły
chłonne, śledziona,
grudki limfatyczne,
GALT, NALT, BALT,
SALT)
•naczynia limfatyczne
•krążące komórki
(leukocyty linii
limfoidalnej i
mieloidalnej)
J. Kuby, Immunology
DOJRZEWANIE LIMFOCYTÓW
W GRASICY
Dojrzewanie (nabywanie
kompetencji immunologicznej) w
nabłonku grasicy LIMFOCYTÓW T
polega na uzyskaniu markerów
powierzchniowych (RECEPTOR TCR)
CD3 oraz CD4 (Li Th) lub CD8 (Li Tc)
DOJRZEWANIE LIMFOCYTÓW B
Występująca wyłącznie u ptaków BURSA FABRYCJUSZA
jest miejscem nabywania kompetencji immunologicznej
(dojrzewania) limfocytów B
Analogiczną funkcję u ssaków pełnią pewne obszary
SZPIKU KOSTNEGO, w którym także dojrzewają Li B
Kompetencję immunologiczną limfocytom B nadaje
powierzchniowy RECEPTOR BCR, mający strukturę
immunoglobuliny
STRUKTURA i KLASY IMMUNOGLOBULIN
DOJRZEWANIE LIMFOCYTÓW
„EDUKACJA” czyli NABYWANIE ODPOWIEDNICH
MARKERÓW POWIERZCHNIOWYCH nadających
KOMPETENCJĘ IMMUNOLOGICZNĄ
SZPIK KOSTNY
Dojrzały
LiB
Odporność humoralna
GRASICA
Nabycie odpowiednich
receptorów
Migracja limfocytów z
markerami
powierzchniowymi do
odpowiednich
przedziałów węzłów
chłonnych
Dojrzały
LiT
Odporność komórkowa
INFEKCJA
(antygeny)
ODPOWIEDŹ
SWOISTA
PRZECIWCIAŁA
(immunoglobuliny)
ZAINFEKOWANA
KOMÓRKA
KOMÓRKI PLAZMATYCZNE
LIMFOCYT Tc
(cytotoksyczny)
MAKROFAG (APC)
LIMFOCYT B
INTERLEUKINA -2
LIMFOCYT Th
(pomocniczy)
INTERLEUKINA-1
UKŁAD ODPORNOŚCIOWY NIE DZIAŁA W IZOLACJI
Trawienie i wchłanianie
Perystaltyka
Szczelność błon śluzowych
Tolerancja i alergie
pokarmowe
Aktywność układu
odpornościowego związanego z
błonami śluzowymi przewodu
pokarmowego (GALT)
Bakterie probiotyczne i
prebiotyki
Konkurencja z patogenami o
miejsce w błonie śluzowej jelita
UKŁAD ODPORNOŚCIOWY ZUŻYWA MATERIĘ I ENERGIĘ,
dlatego ŻYWIENIE WPŁYWA ISTOTNIE NA JEGO FUNKCJE
JESTEŚMY TYM, CO ZJADAMY!
 Które składniki pokarmu
w największym stopniu
wpływają na procesy
odpornościowe organizmu?
ROLA
POSZCZEGÓLNYCH SKŁADNIKÓW DIETY
W ODPORNOŚCI:
Tłuszcze
Witaminy
Mikroelementy
Włókno pokarmowe
Antyoksydanty
Pro- i prebiotyki
NIEZBĘDNE NIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE
NNKT
Należą do dwóch rodzin: n-6 (18:2 n-6 –kwas linolowy)
i n-3 (18:3 n-3 – linolenowy);
Występują w roślinach i tłuszczu ryb;
W organizmie wchodzą w skład fosfolipidów błonowych,
przekształcanych w eikozanoidy;
Eikozanoidy pochodne NNKT n-3 mają działanie
przeciwzapalne, zaś n-6 są prozapalne;
Zalecany stosunek ilościowy w diecie: n-6/n-3 = 2-4
ZMIANY ZAWARTOŚCI KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
w poszczególnych składnikach pokarmu
Skład naszego pokarmu zmienia się!
Masło Wieprz Wołow Jajka
Źródła: pełne mleko,
żółtko jaj, oleje
roślinne, tłuszcze
zwierzęce (tran),
wątroba, grzyby,
drożdże
Kalciferol
ROLA WITAMINY D W PROCESACH ODPORNOŚCIOWYCH
WŁÓKNO POKARMOWE
Związki pochodzenia roślinnego, przechodzące bez
trawienia przez przewód pokarmowy człowieka;
Ważna funkcja regulatorowa: wspomagając trawienie
zapobiegają jednocześnie wielu chorobom, np. cukrzycy,
otyłości, obstrukcjom;
Dzielą się na rozpuszczalne i nierozpuszczalne w
wodzie;
Włókna rozpuszczalne to głównie pektyny, do
nierozpuszczalnych należą celuloza i niektóre
niewęglowodanowe składniki ściany komórek
roślinnych,
ŹRÓDŁA WŁÓKNA POKARMOWEGO
ROZPUSZCZALNE
owies i jego przetwory,
soczewica, jabłka,
pomarańcze, gruszki,
truskawki, orzechy, selery,
marchewka
NIEROZPUSZCZALNE
łuski i ziarna zbóż,
nasiona, brązowy ryż,
warzywa zwłaszcza
liściaste, cebula,
pomidory, rodzynki,
winogrona, skórka
owoców i warzyw
Rak piersi jest najczęstszą chorobą nowotworową kobiet: 1,4
mln nowych zachorowań na świecie w 2008 , tj. ok. 23%
wszystkich przypadków raka i 14% przyczyn zgonów kobiet;
Zapadalność na raka piersi wzrasta z postępem urbanizacji i
uprzemysłowienia, ale gwałtownie postępuje w krajach nisko i
średnio rozwiniętych;
Wegetarianki rzadziej zapadają na raka piersi, wykazują
wyższą zawartość estrogenów w kale i niższy ich poziom w
krwi;
Stąd poszukiwanie związku częstości tej choroby z zawartością
włókna surowego w diecie.
ANTYOKSYDANTY
Stres oksydacyjny towarzyszy większości procesów
fizjologicznych, m.in. jest jedną z przyczyn starzenia się
organizmów a także wielu chorób, np. cukrzycy, choroby
Alzheimera, miażdżycy, katarakty itd.;
Naturalne związki, głównie pochodzenia roślinnego o
właściwościach antyoksydantów są stosowane jako czynniki
chroniące przed rozwojem wielu chorób lub wspomagające
terapię konwencjonalną, zmniejszając efekty uboczne;
Spożywanie produktów bogatych w antyoksydanty jest
zalecane, choć mechanizmy, zwłaszcza współdziałania kilku
tego typu związków jednocześnie nie są jeszcze znane i
wymagana jest ostrożność w ich stosowaniu.
ŹRÓDŁA ANTYOKSYDANTÓW
Polifenole roślinne – wtórne metabolity głównie
owoców i warzyw
Zidentyfikowano ponad 25 000 różnych typów
polifenoli, wśród nich najlepiej znane flawonoidy i
stilbeny
Aktywności biologiczne polifenoli roślinnych:
działanie antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe,
antybakteryjne
UKŁAD POKARMOWY CZŁOWIEKA
PRZEWÓD POKARMOWY CZŁOWIEKA SŁUŻY NIE TYLKO
ODŻYWIANIU
Przewód pokarmowy dorosłego człowieka, od jamy ustnej do
odbytu, ma długość ok. 8-9 m;
Powierzchnia jelit wynosi ok. 200 m2, czyli jest 60 razy
większa od powierzchni skóry;
Stanowi drogę przenikania do środowiska wewnętrznego
organizmu zarówno składników odżywczych jak i patogenów.
STRUKTURA i ORGANIZACJA GALT
(Gut Associated Lymphoid Tissue)
Pierwszą linię obrony w przewodzie pokarmowym
stanowi śluz, wyściełający nabłonek jelita
GALT jest utworzona przez węzły i grudki chłonne,
komórki odpornościowe i produkowane przez nie
przeciwciała
W GALT znajduje się:
75% wszystkich komórek odpornościowych
80% produkowanych przeciwciał
50% wszystkich limfocytów
POWSTAJĄCE W
GALT
PLAZMOCYTY,
PRODUKUJĄCE
ANTYGENOWO
SPECYFICZNE
PRZECIWCIAŁA IgA
TRAFIAJĄ DO
RÓŻNYCH CZĘŚCI
ORGANIZMU
Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W., Immunologia, Warszawa 2006, s. 293.
PROBIOTYKI
DEFINICJA WHO: żywe mikroorganizmy, które podawane w
odpowiednich ilościach wywierają korzystne działanie w organizmie
gospodarza
CECHY PROBIOTYKU:
pochodzenie z organizmu człowieka
oporność na niskie pH żołądka oraz na enzymy i kwasy żółciowe
dwunastnicy oraz zdolność do przeżycia i aktywności metabolicznej w
jelicie grubym
przyleganie do komórek nabłonka jelitowego i trwała lub
przejściowa kolonizacja przewodu pokarmowego
korzystne działanie na organizm gospodarza
trwałość i żywotność w czasie przechowywania oraz w środowisku
dla niego niekorzystnym
PREBIOTYKI
 PREBIOTYKI są to nieożywione składniki diety, nie podlegające
hydrolizie ani wchłanianiu w górnych odcinkach przewodu
pokarmowego;
 Ich fermentacja zachodzi dopiero w jelicie grubym, gdzie
selektywnie stymulują wzrost i/lub aktywność ograniczonej
liczby szczepów bakteryjnych, zwłaszcza Bifidobacteria i/lub
Lactobacili (PROBIOTYKÓW);
 Pochodną tego jest pojęcie SYNBIOTYKU, oznaczające
mieszaninę obydwu składowych żywności funkcjonalnej.
PROBIOTYKI i PREBIOTYKI
Zastosowanie prebiotyków jest możliwe dzięki temu, że
dobroczynna mikroflora jelitowa produkuje enzymy, które
mogą je rozkładać;
Potencjalnymi prebiotykami mogą być niektóre peptydy i
białka a także lipidy, ale największe znaczenie przypisuje się
niestrawialnym węglowodanom (włókno pokarmowe);
Są więc nimi głównie fruktozo- i galaktozo-oligosacharydy (FOS
i GOS), spełniające wszystkie kryteria prebiotyku;
Występują głównie w warzywach, np. cebuli, karczochach,
szparagach, cykorii itp.
BAKTERIE
PROBIOTYCZNE
ZASIEDLAJĄ
PRZEWÓD
POKARMOWY
WYTWARZAJĄ
METABOLITY
np. kwas mlek
UTRUDNIAJĄ
KOLONIZACJĘ
JELITA
WYTWARZAJĄ
ANTYBIOTTYKI
HAMUJĄ WZROST
ZUŻYWAJĄ
SKŁADNIKI
POKARMOWE
WSPOMAGAJ
Ą
ODPORNOŚĆ
GOSPODARZA
USPRAWNIAJĄ REAKCJĘ
ODPORNOŚCIOWĄ
ŻYWICIELA
BAKTERIE
PATOGENNE
DROGI ODDZIAŁYWANIA JELITOWYCH BAKTERII PROBIOTYCZNYCH NA SZCZEPY
PATOGENNE
FUNKCJE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO
Działanie komórek odpornościowych
własne
BŁĘDY:
tkanki
własne
własne
Obce
BARDZO GROŹNY?
Alergia! IgE
DEFINICJA REAKCJI ALERGICZNEJ
Reakcja alergiczna (nadwrażliwość typu I) jest to
zaburzenie normalnego funkcjonowania układu
odpornościowego, polegająca na rozpoznaniu jako „OBCY”
czynnika środowiskowego, nie stanowiącego zagrożenia
dla organizmu;
Czynnik wywołujący nadwrażliwość nazywamy
alergenem;
U podłoża reakcji alergicznej leży aktywacja komórek
tucznych (mastocytów) i bazofilów pod wpływem
przeciwciał klasy IgE;
Reakcja alergiczna jest nabyta, przebiega szybko i w
sposób powtarzalny: skutkuje rozwojem stanu zapalnego,
który może mieć przebieg łagodny (dyskomfort) lub
zagrażający życiu (szok anafilaktyczny)
Termin ANAFILAKSJA oznacza reakcję odpornościową bez
ochrony przed atakiem toksyn;
Chociaż termin powstał ponad 100 lat temu, podanie
jednoznacznej definicji okazało się znacznie trudniejsze;
Obecnie uważa się, że anafilaksja jest to systemowa
(uogólniona) reakcja wywołana szybkim uwolnieniem
mediatorów immunologicznych z mastocytów tkankowych i
bazofilów krwi obwodowej, w czym pośredniczą IgE
ROZWÓJ REAKCJI ALERGICZNEJ NA ANTYGENY BIAŁKA JAJA KURZEGO:
PIERWSZY
KONTAKT
Alergen
jaja
APC
PONOWNA
EKSPOZYCJA
Naiwne LiT
rozpoznające
białko jaja
LiTh2
Białka jaja krzyżowo
reagują z IgE na
mastocytach
LiB --> IgE
swoiste
Mastocyty
wiążące IgE
Mastocyty uwalniają:
histaminę, leukotrieny,
prostaglandyny, cytokiny
OBJAWY LOKALNE:
nudności, świąd,
wymioty, biegunka,
bóle
brzucha
OBJAWY
SYSTEMOWE:
pokrzywka, obrzęk
dróg oddechowych,
spadek ciśnienia,
arytmia serca
PONOWNA EKSPOZYCJA NA ANTYGEN PROWADZI DO ROZWOJU REAKCJI
ALERGICZNEJ
FUNKCJE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO
Działanie komórek odpornościowych
własne
BŁĘDY:
tkanki
własne
OBCY? Autoimmunizacja
własne
Obce
Choroby autoimmunizacyjne stanowią 5. co do
częstości przyczynę zgonów kobiet w wieku
rozrodczym;
Jest to „druga strona medalu” większej aktywności
żeńskiego układu odpornościowego: Skuteczniejszej
obronie przed infekcjami towarzyszy łatwiejsze
pojawianie się „pomyłek”, prowadzących do
autoagresji.
CELIAKIA czyli
CHOROBA TRZEWNA
Choroba o podłożu autoimmunizacyjnym
GENETYCZNE UWARUNKOWANIA
ROZWOJU CELIAKII
Definicja celiakii: chroniczna enteropatia jelita cienkiego
wywołana kontaktem z glutenem zawartym w diecie
osób o predyspozycjach genetycznych (1% populacji);
Ze względu na podłoże autoimmunizacyjne częściej
występuje kobiet (dziewczynek)
Etiologia choroby jest na pewno wieloczynnikowa ale
niewiele wiadomo o potencjalnych czynnikach ryzyka
i/lub sposobach ochrony.
DIETA BEZGLUTENOWA CHRONI PRZED
CELIAKIĄ
i innymi chorobami wywoływanymi obecnością glutenu …
WPŁYW PRZEMYSŁOWYCH „POLEPSZACZY SPOŻYWCZYCH”
NA ROZSZCZELNIANIE BARIERY JELITOWEJ I ROZWÓJ CHORÓB
AUTOIMMUNIZACYJNYCH
Glukoza
Sól
Gluten
Tg bakteryjna
Emulgatory
Kwasy organiczne
Nanocząstki
Szkodliwe dodatki
PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY:
Pieczywo
Mięso
Ryby
Oleje
Słodycze, Napoje
Używki Kawa
CHOROBY
AUTOIMMUNIZACYJNE
PROZAPALNE SKŁADNIKI DIETY
Nasycone FA pochodzenia zwierzęcego – zmniejszenie
płynności błon komórkowych, produkcja cytokin
prozapalnych, gromadzenie tkanki tłuszczowej,
podwyższanie cholesterolu
Nienasycone FA w konfiguracji trans (produkty
uwodorowania olejów roślinnych obecne w
margarynach) – działają podobnie do nasyconych FA
Czerwone mięso o dużej zawartości Hb, generujące
toksyczne (mutagenne) związki nitrozowe i wolne
rodniki
PROZAPALNE SKŁADNIKI DIETY
Słodzone napoje, dieta wysoko kaloryczna z cukrem
rafinowanym, mało włókna – gwałtowny ↑poziomu
glukozy i insuliny, generowanie cytokin prozapalnych
Dieta wysokosolna – czynnik ryzyka chorób o podłożu
autoimmunizacyjnym
Pełnotłuste mleko – białka chroniące tłuszcz mleka
przed utlenianiem, obecne w siarze wspomagają
rozwój układu nerwowego, pokarmowego i
odporności niemowląt –powinny być usunięte
z diety pacjentów z chorobami o podłożu
zapalnym/ autoimmunizacyjnym
SKŁADNIKI DIETY PRZECIWZAPALNE
Polifenole i karotenoidy roślinne
n-3 PUFA pochodzące z ryb i owoców morza
witamina D i A
niektóre pierwiastki, tzw. oligoelementy, tj. Se i Mg
związki tiolowe: glutation, Nac-cysteina, kwas α- liponowy – silny
antyoksydant (np. obecny w cynamonie) – 8C nasycony FA z grupą S-S
SIĘGAMY PO SUPLEMENTY DIETY
PRAWIE 150 TABLETEK NA POLAKA
JESTEŚMY BEZKRYTYCZNYMI ZJADACZMI
SUPLEMENTÓW DIETY
Producenci leków wykupili w IV kwartale reklamy za ponad 576 mln zł.
Kupno farmaceutyków powinna poprzedzić konsultacja z 'lekarzem lub farmaceutą', ale
mało kto zawraca tym sobie głowę; fot. Wojciech Burda, Shutterstock.com
JESTEŚMY BEZKRYTYCZNYMI ZJADACZMI
SUPLEMENTÓW DIETY
Tylko w ubiegłym roku Polacy kupili blisko miliard opakowań leków
bez recepty i suplementów diety. Każdy z nas nabył więc statystycznie
zawartość ponad 26 pudełek.
Hodujemy społeczeństwo lekomanów – przestrzega dr Piotr Burda,
krajowy konsultant do spraw toksykologii.
Wartość polskich wydatków na leki bez recepty wzrosła w zeszłym
roku o 16 proc., do prawie 7 mld zł. W tym samym czasie na
suplementy diety wydaliśmy 1,7 mld zł, czyli aż o 24 proc. więcej.
 Łącznie jest to suma niemal dwukrotnie przewyższająca wydatki
Polaków na prywatne szkolnictwo wyższe.
JESTEŚMY (I BĘDZIEMY???) BEZKRYTYCZNYMI
ZJADACZMI SUPLEMENTÓW DIETY