1.1 Podstawowe funkcje banków w gospodarce
advertisement
Rozdział Rozwój bankowości w Polsce 1.Początki polskiej bankowości Już w późnym średniowieczu pojawili się w Polsce kupcy na tyle bogaci, że obok działalności handlowej mogli zajmować się udzielaniem kredytu. Aż do XVIII wieku zasadą było jednak łączenie działalności: kredytowej z handlową. Odrębnie rozwijało się bankierstwo chrześcijańskie, dla którego poważnym ograniczeniem był kościelny zakaz lichwy, odrębnie bankierstwo żydowskie. które, choć nie podlegało temu ograniczeniu, blokowane było przez statut warcki z 1423 roku, zakazujący Żydom udzielania pożyczek pod zastaw ruchomości. Pod koniec XVI wieku powstała specyficzna, kościelna forma instytucji kredytowej – montes pietatis. Epoka Stanisławowska przyniosła wspaniały rozwój wielkich domów bankowych, których większość padła jedna ofiarą kryzysu bankowego 1793 roku. Schyłek epoki przedrozbiorowej przeniósł też pierwsze projekty banku publicznego i pierwsze polskie doświadczenia w zakresie emisji pieniądza papierowego. Pierwszymi w Polsce bankami w ścisłym tego słowa znaczeniu były organizowane przez kościół banki pobożne - monter pietatis. Instytucje tego typu powstały we Włoszech w XV wieku. Zajmowały się udzielaniem kredytu bezprocentowego „na fanty". Środki na działalność czerpały z jałmużny. Trzy najstarsze polskie monter pietatis założył Piotr Skarga: w 1579 roku w Wilnie, w 1537 roku w Krakowie i w 1589 roku w Warszawie. Krakowski bank przetrwał do 1948 roku. Warszawski, związany z Bractwem Miłosierdzia św. Łazarza - do 1753 roku. W 1598 roku powstał Mons Pietatis w Poznaniu, około 1600 roku - w Pułtusku, w 1601 roku - we Lwowie, w Łowiczu i Zamościu, potem liczne dalsze. Pożyczano raczej na krótko - nie dłużej niż rok i, raczej bez procentu. W XVII wieku upowszechniać się zaczęło pożyczanie na niewielki procent (7 procent). Pierwszym Bankiem Pobożnym, który z reguły brał procent był, drugi już w Warszawie, Mons Pietatis przy Bractwie św. Benona na Nowym Mieście. Większość banków pobożnych upadła podczas wojen szwedzkich. Na wzmiankę zasługuje Publiczny Urząd Zastawniczy „Mons-plus' przy Katedrze Ormiańskiej we Lwowie. Założony w 1668 roku, reaktywowany w 1792 roku, dotrwał do 1939 roku. 1.2 Początki prawa bankowego Kościelny zakaz lichwy byt poważnym hamulcem rozwoju bankowości, istniały jednak sposoby jego omijania. Jednym z nich było tzw. datum emergens, czyli odszkodowanie za opóźnione spłaty. Partnerzy umawiali się na nierealnie krótki termin zwrotu, który następnie był przekraczany. Pod pozorem odszkodowania za zwłokę płacono procent. Innym sposobem było lucrum cessans, czyli odszkodowanie za zyski, które pożyczający utracił przez to, że nie dysponował przez jakiś czas kapitałem. Kościół miał jednak wątpliwości co do zasadności formuły lucrum cessans. W przypadku kredytu długoterminowego formą oprocentowania był tzw. wyderkauf, czyli dzierżawa renty feudalnej. Dostawcą kredytu inwestycyjnego były gminy żydowskie - kahały - których nie dotyczy krępujące chrześcijan przepisy dotyczące lichwy. Poważnymi dostawcami kredytu byty też niektóre zakony katolickie oraz poszczególni możnowładcy. W prawie polskim hipotekę znano już w XVI wieku. Pierwszą kodyfikację prawa hipotecznego stanowiła konstytucja sejmowa z 1588 roku. Weksel znano już w XV wieku. W 1701 roku uregulowano prawo wekslowe w Gdańsku, w 1713 roku w Elblągu, w 1775 roku w całym kraju. Kontrreformacja i wojny połowy XVII wieku spowodowały zastój w rozwoju kredytu. Większość monter pietatis nie przetrwała potopu szwedzkiego. Wygnanie arian w 1657 roku oznaczało pozbycie się z kraju zaangażowanego w działalność kredytową środowiska. Pogromy, towarzyszące powstaniu kozackiemu pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648) podkopały możliwości finansowe gmin żydowskich. 1.3 Projekty utworzenia Banku Narodowego W okresie między pierwszym a drugim rozbiorem Polski bankowość przeżywała burzliwy rozwój. Warszawa była jednym z ważniejszych centrów finansowych Europy. Poziom i możliwości kapitałowe europejskich. Podczas bankowości Sejmu polskiej Czteroletniego nie odbiegały Andrzej od ówczesnych Kapostas złożył standardów projekt Banku Narodowego, emitującego pieniądz papierowy zabezpieczony sprzedawanymi sukcesywnie starostwami. Pomysł, choć nie zrealizowany, zyskał pewną popularność. Pierwsze banki publiczne w Europie zaczęły powstawać już u schyłku średniowiecza, W 1401 roku w Barcelonie powstał Taula de Cambi. w 1407 roku Banco di San Georgio w Genui, w 1584 roku Banco di Rialto w Wenecji. w 1600 roku Amsterdaamsche Wisselbank., w 1605 roku papieski Banto di Santo Spirito w Rzymie i w 1619 hamburski Girobank. Banki te, poza papieskim, były własnością republik miejskich. W drugiej połowie XVII wieku banki publiczne zaczęły powstawać w większych państwach. W 1968 roku powstał Sverige Riksbank, w 1694 roku -Bank of England, w 1691 - Bank of Scotland i w 1727 roku - Royal Bank of Scotland. Nowe instytucje, poza tradycyjnymi funkcjami. zajmowały się również emisją banknotów. Możliwości, tkwiące w emisji pieniądza papierowego zostały nadużyte już w 1720 roku, kiedy to przez Francję, Holandię i Wielką Brytanię przetoczyła się fala spekulacji związanych z nazwiskiem Johna Lawa. Stopniowo jednak w ciagu XVIII wieku pieniądz papierowy upowszechniał się kolejnych krajach, a możliwości mobilizacji kapitału, tkwiące w instytucji banku publicznego, zachęcały do naśladownictwa. W tym kontekście należy widzieć polskie projekty z okresu Sejmu Wielkiego. 1.4 Dyrekcja Biletów Skarbowych z 1794 roku Schyłek epoki przedrozbiorowej przyniósł pierwsze polskie doświadczenia w zakresie emisji pieniądza papierowego. Dyrekcja Biletów Skarbowych z czasów powstania kościuszkowskiego w 1794 roku była najstarszą polską instytucją emisyjną. W Polsce obserwowane były uważnie doświadczenia monetarne rewolucji francuskiej. Wyjątkowe wydatki związane z potrzebami powstania kościuszkowskiego nie dawały się pokryć przy użyciu tradycyjnych metod. Nie bez znaczenia były również osobiste doświadczenia Tadeusza Kościuszki z czasów amerykańskiej wojny o niepodległość. Naczelnik mógł tam obserwować praktyczne funkcjonowanie pieniądza papierowego jako instrumentu rewolucji. Uniwersał Kościuszki z 10 maja 1794 roku, powołujący do życia Radę Najwyższą Narodową (RNN), wśród kompetencji jej Wydziału Skarbowego, na czele którego stanął Hugo Kołataj, wymieniał „dozór administracji papierów narodowych". 8 czerwca 1794 roku RNN podjęła uchwałę o biletach skarbowych. Bilety miłaty mieć przymusowy kurs związany z walutą kruszcową. Nie były oprocentowane. Zabezpieczenie stanowiły dobra narodowe. Nie wolno było odmawiać ich przyjęcia - odmawiającemu groziła za to grzywna. Za pierwszym razem konfiskowano 10 procent, za drugim - 20 procent, za trzecim -100 procent spornej kwoty. Równocześnie jednak zobowiązania wobec skarbu państwa można było regulować biletami zaledwie w 50 procent, resztę należało wpłacać w pieniądzu kruszcowym. Okazało się to błędem. który bardzo zaważył na nieufności. z jaką społeczeństwo odniosło się do biletów. Decyzja ta, podyktowana doraźnymi potrzebami skarbu, odbierała bowiem biletom podstawowy atrybut prawnych środków płatniczych - nieograniczoną moc zwalniania ze zobowiązań. 1 2. Epoka rozbiorów Z punktu widzenia historii bankowości, epoka rozbiorów rozpada się na dwa okresy. Ich cezurą jest powstanie pierwszych banków akcyjnych na przełomie lat 60 i 70 XIX wieku. Na pierwszy okres przypada działalność dwóch kolejnych instytucji emisyjnych: Głównej Kasy Wymiany Księstwa Warszawskiego i Banku Polskiego. O ile pierwsza z tych instytucji koncentrowała się wyłącznie na emisji pieniądza papierowego i nie stanowiła specjalnego postępu w stosunku do Dyrekcji Biletów Skarbowych z 1794 roku, o tyle Bank Polski był już prawdziwym bankiem publicznym, kredytującym rozwój gospodarczy kraju. Podstawową formą bankowości komercyjnej były w tym czasie domy bankowe, przeżywające swój złoty wiek. Uruchomiono również wówczas instytucje kredytu hipotecznego w postaci Towarzystw Kredytowych Ziemskich. 2.1 Prawo bankowe W XIX wieku konkurowały ze sobą dwa modele bankowości. Model „angielski" polegał na tym, że banki komercyjne koncentrowały się na udzielaniu kredytu krótkoterminowego w formie dyskonta weksli. Nie wolno im było uczestniczyć w zakładaniu firm ani wchodzić w posiadanie akcji. Kapitały na cele inwestycyjne mobilizowane były na giełdzie, bez udziału aparatu bankowego. Czyniło to banki typu „angielskiego" stosunkowo bezpiecznymi, bowiem w 1 W. Morawski: Historia Bankowości w Polsce; Gazeta Bankowa 18.04.2000r. wypadku kłopotów szybko odzyskiwały płynność. W połowie stulecia okazało się jednak, że model ten sprawdza się dobrze jedynie w kraju tak zasobnym w kapitały, jak Wielka Brytania. W krajach o skromniejszych w tym zakresie możliwościach niezbędne okazało się włączenie banków w proces mobilizacji kapitału na cele inwestycyjne. Tak powstały banki typu „niemieckiego", grynderskiego, którym wolno było zakładać nowe przedsiębiorstwa posiadać akcje. Banki typu „niemieckiego” były mniej bezpieczne i częściej padały ofiarą kryzysów otwierały jednak znacznie szersze możliwości mobilizowania kapitałów. Na ziemiach polskich najbardziej zbliżone do modelu „angielskiego" było prawo rosyjskie. Do 1860 roku władze rosyjskie negatywnie odnosiły sil do idei bankowości prywatnej w formie spółek akcyjnych. Później dopuściły ich działalność, ale ślady dawnej nieufności dostrzec można w prawie bankowym. Zostało ono oparte na systemie koncesji, udzielanych przez Ministerstwo Finansów, które sugerowało także nadzór nad działalnością banków. Ustawowo określone były: minimalny i maksymalny kapitał akcyjny (odpowiednio 0,5 miliona i 5 milionów rubli), wysokość pogotowia kasowego (10 procent zobowiązań), stosunek kapitałów własnych do obcych (1:5) oraz maksymalne rozmiary kredytu dla jednego klienta (14 procent kapitału). Ponadto istniał ścisły podział na banki handlowe, zajmujące się kredytem krótkoterminowym, i banki ziemskie, udzielające kredytu hipotecznego i emitujące listy zastawne. Banki handlowe nie mogły nabywać listów zastawnych, akcji i obligacji (ograniczenia te dotyczyły jednak tylko nowych emisji, można było kupować papiery „z drugiej ręki"). W pozostałych zaborach regulacje prawne byty znacznie łagodniejsze. Austriackie prawo bankowe, choć też oparte na systemie koncesji, było znacznie bardziej liberalne od rosyjskiego. Pozwalało, m.in. na łączenie działalności w zakresie kredytu hipotecznego i dyskantowego. Efektem togo był jednak niski stopień bezpieczeństwa banków. Niemieckie prawo bankowe, oparte na systemie rejestracji a nie koncesji, było najbardziej liberalne. Banki były zobowiązane do przestrzegania kodeksu handlowego i swoich własnych statutów. Nie istniały ograniczenia dotyczące zakresu czynności bankowych a banki - nie chcąc sobie wiązać rąk - unikały określania tych czynności w statutach.2 3. Bankowość na ziemiach państwa polskiego Wraz z powstaniem niepodległego państwa polskiego w listopadzie 1918 r. pojawiła się konieczność powołania banku centralnego państwa. 7 grudnia 1918 r. ukazał się dekret Naczelnika Państwa, stwarzający podstawy prawne do dalszego funkcjonowania Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej jako banku emisyjnego, do czasu powołania nowej instytucji emisyjnej - Banku Polskiego. Marka polska stała się pełnoprawnym środkiem płatniczym, na który wymieniano waluty państw zaborczych. 28 lutego 1919 r., na mocy ustawy, przyszłej polskiej jednostce pieniężnej nadano nazwę złoty. Ideę powołania Banku Polskiego SA jako państwowej instytucji emisyjnej 2 W. Morawski: Historia Bankowości w Polsce; Gazeta Bankowa 16.05.2000r. przedstawiono na forum parlamentu w maju 1919 r. Do zagadnienia tego wracano jeszcze kilkakrotnie, ale rozwiązanie miało nastąpić dopiero w 1924 r. 11 stycznia 1924 r. została wydana ustawa "O naprawie skarbu państwa i reformie walutowej", przewidująca m.in. wprowadzenie nowego systemu pieniężnego opartego na monometalizmie złotym i powołanie do życia banku emisyjnego na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udziałem państwa. 28 kwietnia 1924 r. Bank Polski SA rozpoczął działalność. We wrześniu 1939 r. władze banku ewakuowały się do Rumunii, a stamtąd do Francji i dalej do Londynu. Okres londyński trwał do początków 1946 r., kiedy kierownictwo Banku z jego majątkiem wróciło do kraju (formalnie Bank Polski SA został zlikwidowany 7 stycznia 1952 W czasie wojny na ziemiach polskich włączonych do Niemiec i ZSRR władze okupacyjne wprowadziły własną walutę. W okupowanej przez Niemców części Polski zwanej Generalną Gubernią w grudniu 1939 r. powołano Bank Emisyjny w Polsce. Rozpoczął on działalność w kwietniu 1940 r. wprowadzając do obiegu złote, tzw. krakowskie, które miały zastąpić bilety Banku Polskiego. Oprócz działalności emisyjnej Bank ten wykonywał normalne czynności bankowe. W 1944 r. na terenach wyzwalanych przez Armię Czerwoną spod okupacji niemieckiej Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, znajdujący się w orbicie wpływów moskiewskich, zamierzał powołać własną instytucję emisyjną niezależną od Banku Polskiego SA, związanego z rządem RP w Londynie. PKWN został wkrótce przekształcony w Rząd Tymczasowy RP z siedzibą w Lublinie, który utworzył dekretem z 15 stycznia 1945 r. bank państwowy - Narodowy Bank Polski, wyposażając go w monopol emisji nowej waluty - złotego. Od czasu swego powstania bank był uzależniony od resortu finansów, rządu i ośrodka decyzyjnego, którym było kierownictwo partii komunistycznej. Na jego czele stał pochodzący z nominacji władz państwowych prezes. NBP odegrał dużą rolę w procesie odbudowy gospodarczej państwa i integracji ziem zachodnich. Zadaniem banku było w początkowym okresie regulowanie emisji i uruchomienie kredytów na odbudowę gospodarki. Od 1946 r. rozpoczął on w coraz szerszej skali bezpośrednie finansowanie przemysłu zgodnie z państwowymi planami gospodarczo-finansowymi. W kolejnych latach stawał się centralą finansową, określającą działalność całego systemu kredytowego na podstawie planowania kredytowego, będącego pochodną planowania rzeczowego. W latach 1946-1947 funkcjonował w gospodarce wielosektorowej w systemie przejściowym między gospodarką zachodnią i radziecką. 3.2 Reforma bankowa 1948-1986 W końcu lat czterdziestych doszło do zwrotu politycznego, który sprowadzał się do bezkrytycznej akceptacji metod budowy socjalizmu zastosowanych wcześniej w ZSRR. W bankowości oznaczało to przejęcie wzorca organizacyjnego uformowanego w latach trzydziestych. Zgodnie z tym wzorcem bank centralny był jednocześnie bankiem emisyjnym, instytucją bezpośredniego kredytowania przedsiębiorstw uspołecznionych i instytucją nadzorującą działalność nielicznych w specjalistycznych lub broniowych. W Polsce uznano więc, że w nowym ustroju polityczno-gospodarczym nie powinna funkcjonować bankowość wywodząca się z innego systemu. Kierując się tą tezą Ministerstwo Skarbu przygotowało reformę bankową dostosowującą bankowość do wymogów gospodarki planowej. Dostosowanie oznaczało zapewnienie centralnej dyspozycyjności zasobów pieniężnych, uzależnianie procesu kredytowania od szczebla centralnego, wprowadzenie ścisłego podziału kompetencji między bankami oraz ujednolicenie regulacji i procedur bankowych. W tym duchu opracowano i wydano 25 października 1948 roku odpowiednie dekrety. Na tej podstawie, uzupełnianej uchwałami rządu i zarządzeniami ministerialnymi, zrealizowano całą reformę. Ostateczny kształt bankowości zalegalizowano ustawami przyjętymi później - 22 marca i 25 maja 1951 roku. Trzon bankowości utworzyło sześć banków państwowych. Kluczowa rola przypadła Narodowemu Bankowi Polskiemu. NBP określono jaku państwowy organ kontroli finansowej i centralę rozrachunku pieniężnego w obrotach wewnętrznych i zewnętrznych. NBP obok funkcji banku emisyjnego miał obsługiwać obroty kasowe Skarbu Państwa, zajmować się planowaniem kredytowym i kontrolą realizacji kredytowania przez banki, a także kontrolą gospodarki finansowej na zlecenie Ministerstwa Skarbu. Powołano Bank Inwestycyjny z szerokimi uprawnieniami w zakresie administrowania środkami, finansowania i kontroli działalności inwestycyjnej. Utworzono Bank Rolny, jako instytucję kredytu rolnego. Powstał Bank Komunalny do finansowania samorządu terytorialnego. Założono Bank Rzemiosła i Handlu do finansowania drobnego przemysłu, rzemiosła i handlu. Listę banków państwowych uzupełniła Powszechna Kasa Oszczędności, której powierzono koncentrację oszczędności i obrót przekazowo-czekowy. Drugi człon bankowości utworzyły trzy rodzaje spółdzielni kredytowych. Nadzór nad nimi powierzono bankom państwowym. Były to gminne kasy spółdzielcze obsługujące rolników indywidualnych i nadzorowane przez Bank Rolny. Utworzono pracownicze kasy spółdzielcze przy zakładach pracy i związkach zawodowych, jako samopomocowe instytucje finansowe pracowników nadzorowane spółdzielnie kredytowe, przez jako Powszechną samopomocowe Kasę Oszczędności. instytucje Powołano finansowe miejskie rzemieślników, podporządkowane nadzorowi ze strony Banku Rzemiosła i Handlu. Ostatnią grupą były banki w formie spółek akcyjnych. Nie określano ich zadań. Zapowiedziano jedynie powołanie. W tej formie banku handlu zagranicznego. Pozostały więc przy życiu do czasu ustalenia ich statusu przedwojenny bank centralny Bank Polski SA oraz Bank Handlowy w Warszawie SA i Bank Polska Kasa Opieki SA. Reformę, czyli reorganizację bankowości i likwidację wielu instytucji w trybie przyspieszonym, realizowano od listopada 1948 roku. Konieczne też było „okiełznanie i ograniczenie działalności wyzyskiwaczy i elementów spekulacyjnych”, o czym jest mowa w preambule ustawy z 28 października 1950 roku o zmianie systemu pieniężnego. Od 30 października do 8 listopada przeprowadzono wymianę znaków pieniężnych. Dawne bilety wymieniono w relacji 100: 1, zaś ceny i płace przeliczono w relacji 100:3. W ten sposób - jak oceniano - "elementy spekulacyjne i kapitalistyczne na wsi i w mieście zostały pozbawione 2/3 posiadanych środków pieniężnych". Złoty nie mógł cieszyć się zaufaniem ad tego czasu przez wiele następnych lat. Stał się walutą wewnętrzną. Jego związek ze światem walut uznano za zbędny po wycofaniu się Polski z Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego w dniu 14 marca 1950 roku. Reformę pieniężną uzupełniono drakońskimi unormowaniami dewizowymi. Ustawą z 28 marca 1952 roku wprowadzono zakaz posiadania w kraju zagranicznych środków płatniczych oraz złota i platyny w postaci innej niż wyroby użytkowe. Zakaz nie zlikwidował czarnego rynku, na którym przez długie lata królował dolar, wart najczęściej pięciokrotnie więcej niż wynikało to z oficjalnie ogłaszanych kursów złotego. Natomiast reforma bankowa podlegała korektom w dalszej realizacji w latach 1950-1951, gdy Ministerstwo Skarbu zostało zastąpione przez Ministerstwo Finansów. Zatem na początku 1952 roku, po burzliwej reformie, sektor bankowy tworzyło już niewiele banków. Były to mianowicie cztery banki państwowe (Narodowy Bank Polski, Bank Inwestycyjny, Powszechna Kasa Oszczędności oraz Bank Rolny z podporządkowanymi gminnymi kasami spółdzielczymi), a ponadto dwa ocalałe banki w formie spółek akcyjnych (Bank Handlowy w Warszawie SA i Bank Polska Kasa Opieki SA) Taka struktura bankowości bez większych zmian przetrwała do końca 1969 roku, a więc aż przez osiemnaście lat. Niezadowalające rezultaty gospodarki wywołały próby dalszych zmian w końcu lat sześćdziesiątych. Nie ominęły one także bankowości. Uznano, że potrzeby gospodarki narodowej wymagają kolejnego dostosowania struktury aparatu bankowego. Przyjęto, że w jednej instytucji kredytowej należy skoncentrować finansowanie działalności bieżącej i inwestycyjnej jednostek gospodarczych. Uznano też za konieczne zapewnienie przez jeden bank obsługi ludności, obejmującej gromadzenie oszczędności i udzielanie pożyczek. Reformę idącą w tych kierunkach przeprowadzono z dniem 1 stycznia 1970 roku. Nastąpiła likwidacja Banku Inwestycyjnego. Jego agendy przejął Narodowy Bank Polski z wyjątkiem kredytowania budownictwa indywidualnego, włączonego do Powszechnej Kasy Oszczędności oraz finansowania inwestycji przedsiębiorstw handlu zagranicznego, włączonego do Banku Handlowego w Warszawie SA. W końcu 1970 roku doszło do kryzysu politycznego, w wyniku którego oficjalnie przyjęto nowy program gospodarczy, nazwany strategią przyspieszonego rozwoju. Jej realizacji podporządkowano banki. Mimo ożywionej dyskusji na temat nowej reformy bankowej została ona przygotowana przy daleko posuniętej dyskrecji dopiero w połowie lat siedemdziesiątych. Ustawa z 12 czerwca 1975 roku o prawie bankowym wchłonęła obie dotychczas obowiązujące ustawy (o NBP i prawo bankowe) i zreorganizowała aparat bankowy. Do NBP co było niemałym zaskoczeniem, włączono Powszechną Kasę Oszczędności. Zlikwidowano Bank Rolny. Utworzono natomiast Bank Gospodarki Żywnościowej, jako bank państwowo spółdzielczy do obsługi rolnictwa i pokrewnych sektorów. Spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe przekształcono w banki spółdzielcze. Zlikwidowano Centralny Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych, przydzielając BGŻ rolę centrali banków spółdzielczych. Po likwidacji Banku Inwestycyjnego, a następnie włączeniu PKO do NBP koncentracja aparatu bankowego osiągała kolejne szczyty. W połowie lat siedemdziesiątych były już tylko cztery banki: Narodowy Bank Polski, Bank Handlowy w Warszawie SA, Bank Polska Kasa Opieki SA i Bank Gospodarki Żywnościowej z siecią banków spółdzielczych. Modna stała się teza, że im bardziej zdecentralizowana jest gospodarka, tym bardziej powinien być scentralizowany system bankowy. Strategia przyspieszonego rozwoju oznaczała w praktyce potężny dopływ importu inwestycyjnego, zaopatrzeniowego i konsumpcyjnego, który powiększał dochód narodowy do podziału, tworząc wrażenie szybkiej poprawy sytuacji gospodarczej i wzrostu poziomu konsumpcji. Import finansowały kredyty zagraniczne. Dług zagraniczny rósł w tych warunkach skokowo - z 1 mld dolarów w końcu 1971 roku do 24 mld dolarów w końcu 1980 roku. Gdy zagranica zaczęła się wycofywać się z. kredytowania, doszło do poważnych perturbacji płatniczych i prawie całkowitego paraliżu operacji między Bankiem Handlowym w Warszawie SA i jego licznymi dotychczas partnerami zagranicznymi. Musiało więc dojść do negocjacji z wierzycielami, które prowadzono w warunkach postępującego załamania gospodarki. Równoległe, od polowy lat siedemdziesiątych, nasilał się kryzys polityczny. Od połowy 1980 roku masowe strajki i protesty wyraźnie akcentowały zanik poparcia społecznego dla systemu politycznego, prowadzonej polityki gospodarczej i sposobów zarządzania gospodarką. Próby stabilizowania i reformowania gospodarki zostały podjęte pod osłoną stanu wojennego wprowadzanego w końcu 1981 roku. Reformę gospodarczą realizowano pod hasłem samodzielności, samorządności, samofinansowania przedsiębiorstw. Uznając potrzebę dostosowania bankowości do nowej sytuacji. 26 lutego 1982 roku uchwalano ustawy prawo bankowe i o statucie Narodowego Banku Polskiego. Została wzmocniona pozycja NBP Prezes NBP, który już zwyczajowo był wiceministrem Finansów, miał być odtąd powoływany na wniosek premiera przez Sejm, a więc tak jak ministrowie. NBP miał przedkładać Sejmowi założenia polityki pieniężno-kredytowej po ich rozpatrzeniu przez rząd przy czym rozbieżności stanowisk miedzy :NBP i rządem miał rozstrzygać Sejm. Powołano Radę Banków jako organ koordynacyjny, konsultacyjny i opiniodawczy. Było to forum spotkań prezesów banków pod kierownictwem prezesa NBP z udziałem przedstawicieli ministra finansów i Komisji Planowania. Przewidziano wydzielenie z NBP Powszechnej Kasy Oszczędności w ciągu dwóch lat, ale realizacja tego zadania nastąpiła z trzyletnim opróżnieniem. Dopuszczono tworzenie nowych banków w formie spółek akcyjnych (także z kapitałem zagranicznym) na mocy decyzji rządowych, ale na wykorzystanie tej regulacji trzeba było czekać przez cztery lata. Wprowadzano zasadę umownego kształtowania stosunków między bankami i przedsiębiorstwami, ale nie miała ona praktycznego znaczenia wskutek ścisłego powiązania jednostek gospodarczych z konkretnymi oddziałami banków. W sumie poza wzmocnieniem roli NBP doszło do zapowiedzi kierunków zmian w mocno trzy- mającym się ukształtowanych struktur, silnie scentralizowanym systemie bankowym. W 1985 roku system ten przedstawiał się następująco: Narodowy Bank Polski był jednocześnie centralnym bankiem państwa, bankiem emisyjnym oraz centralną instytucją kredytową, oszczędnościową, rozliczeniową i dewizową. Udział NBP w akcji kredytowej sięgał 73 proc. NBP miał 709 oddziałów, w tym 49 wojewódzkich, 323 operacyjne, 2fi6 powszechnych kas oszczędności i 71 zintegrowanych (czyli łączących funkcje oddziałów operacyjnych i powszechnych kas oszczędności). Bank Gospodarki Żywnościowej, działający głównie poprzez 49 swych oddziałów wojewódzkich, obsługiwał rolnictwo, przemysł rolno-spożywczy, leśnictwo, przemysł drzewny i gospodarkę wodną. Jego udział w kredytowaniu gospodarki wynosił 19.8 proc. Związane z BGZ banki spółdzielcze, w liczbie 1653, obsługiwały ludność wiejską, budżety gminne i jednostki gospodarcze działające w gminach. Kredy-ty banków spółdzielczych stanowiły 2,7 proc. całości kredytów. Bank Handlowy w Warszawie SA z niewielką siecią 5 oddziałów krajowych obsługiwał obroty z zagranicą i kredytował przedsiębiorstwa uczestniczące w wymianie z zagranicą. Udział BH w akcji kredytowanej wynosił 4,5 proc. Bank Polska Kasa Opieki SA dysponujący szerszą siecią 94 placówek krajowych (oddziałów, ekspozytur i agencji), koncentrował się na obsłudze rachunków walutowych i właściwie nie prowadził działalności kredytowej. Taki stan poprzedzał okres zmian, który rozpoczął się w roku 1986. 3.2 Początki decentralizacji 1986-1988 W 1986 roku, a więc po jedenastu latach od skoncentrowania czynności bankowych w czterech instytucjach, rozpoczął się proces decentralizacji bankowości. Doszło do wyrażenia zgody na utworzenie Banku Rozwoju Eksportu - spółki z udziałem Ministerstwa Współpracy Gospodarczej z Zagranicą, Ministerstwa Finansów, Narodowego Banku Polskiego oraz grupy przedsiębiorstw handlu zagranicznego. BRE miał zająć się obsługą proeksportowej restrukturyzacji gospodarki i innych przedsięwzięć poprawiających bilans płatniczy. Ten kierunek działań odpowiadał dążeniom do przezwyciężenia niewydolności eksportowej gospodarki w okresie, gdy zadłużenie zagraniczne zbliżyło się do 30 mld dolarów oraz rysowały się perspektywy kontynuowania negocjacji z wierzycielami przy udziale organizacji międzynarodowych. W połowie 1986 roku Polska wróciła bowiem do Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, co wieńczyło kilkuletni okres starań o odzyskanie członkostwa, zapoczątkowany złożeniem aplikacji jeszcze w listopadzie 1981 roku (a więc na krótko przed wprowadzeniem stanu wojennego). W ramach przygotowywanej głębszej przebudowy bankowości NBP opracował program umacniania pieniądza, który miał stanowić podstawę określenia kierunków zmian. Program przedstawiony w czerwcu 1987 roku akcentował potrzebę przywrócenia złotemu zdolności do pełnienia podstawowych funkcji pieniądza, radykalnego zmniejszenia tempa spadku siły nabywczej i doprowadzenia do wymienialności złotego. Zapowiadał dostosowanie bankowości do nowych wymagań w drodze przekształcenia NBP w bank centralny, usamodzielnienia Powszechnej Kasy Oszczędności i utworzenia banków komercyjnych. Wkrótce - 1 listopada 1987 roku - rozpoczął działalność pierwszy bank wydzielony z NBP, a mianowicie Powszechna Kasa Oszczędności - Bank Państwowy. W pierwszej połowie 1988 roku wyrażono zgodę na utworzenie łódzkiego Banku Rozwoju SA jako spółki przedsiębiorstw, instytucji i osób prywatnych. Był ta pierwszy krok w kierunku odchodzenia od ukształtowanego monopolu własności uspołecznionej (państwowej i spółdzielczej) w bankach. .W tymże okresie rozpoczęto prace zmierzające do gruntownej przebudowy bankowości. Przyjęto w związku z tym kilka założeń. NBP miał stać się typowym bankiem centralnym i bankiem banków w dwuszczeblowym systemie (NBP i banki), wzorowanym na gospodarkach rynkowych. Na bazie oddziałów NBP miały powstać nienależne banki depozytowo-kredytowe, mające swobodę działania co do zakresu i obszaru działalności. Klienci banków uzyskali swobodę wyboru banku, co do oznaczało przejęcie zasady oparcia stosunków klient - bank na umowach oraz zasady konkurencji między bankami. Określono liberalne warunki udzielania licencji na tworzenie nowych banków. Z dniem I maja 1988 roku rozpoczął się proces organizowana dziewięciu banków depozytowokredytowych. Cała „dziewiątka” rozpoczęła działalność 1 lutego 1989 roku z centralami w największych miastach i siecią placówek składającą się w chwili startu z przejętych oddziałów NBP (w Liczbie od 28 do 42). "Dziewiątkę" tworzyły Państwowy Bank Kredytowy w Warszawie, Bank Gdański w Gdańsku, Bank Śląski w Katowicach, Bank Przemysłowo-Handlowy w Krakowie, Bank Depozytowo Kredytowy w Lublinie, Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi, Wielkopolski Bank Kredytowy w Poznaniu, Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie i Bank Zachodni we Wrocławiu. W ten sposób nektar bankowy w stosunkowo krótkim czasie powiększał się da 16 banków. ale jego dynamiczny rozwój ilościowy miał dopiero nastąpić. Zasadnicze zmiany w systemie bankowym wymagały regulacji ustawowych. Ustawy z 31 stycznia 1989 roku prawo bankowe i o Narodowym Banku Polskim - nakreśliły ramy prawne działalności, tworzenia i organizacji banków oraz działalności centralnego banku państwa. Wyraźnie wskazano na samodzielność banków działających na podstawie ustawy i statutów, kierujących się założeniami polityki pieniężnej i podlegających nadzorowi NBP. Podkreślono obowiązek utrzymywania przez banki płynności płatniczej, unikania nadmiernej koncentracji kredytów i wyposażenia banków w kapitał, proporcjonalnie do rozmiarów działalności. Ustalono warunki tworzenia banków (w tym w formie spółek akcyjnych za zgodą prezesa NBP w porozumieniu z ministrem finansów) oraz przekształcania banków państwowych w spółki akcyjne. Określono też warunki wszczęcia postępowania uzdrawiającego, likwidacji i upadłości banków. Narodowemu Bankowi Polskiemu jako centralnemu bankowi państwa przypisano umacnianie pieniądza i współdziałanie w realizacji polityki gospodarczej państwa. NBP miał sporządzać projekty założeń polityki pieniężnej i przedstawiać je Sejmowi wraz ze stanowiskiem rządu. Uregulowano udzielanie przez NBP innym bankom kredytu refinansowego, przyjmowanie do redyskonta weksli od innych banków i gromadzenie rezerw obowiązkowych innych banków, a także możliwości nabywania weksli skarbu państwa do 2 proc. planowanych wydatków budżetu centralnego. Powołanie prezesa NBP pozostało w gestii Sejmu. Pozycję prezesa umocniła nowelizacja Konstytucji PRL dokonana 7 kwietnia 1989 roku. Dała ona Prezydentowi prawo występowania do Sejmu z wnioskiem o powołanie prezesa NBP.4 3.3 Kształtowanie się polskiego nowego systemu bankowego Zapoczątkowane w 1989 roku przekształcenia polskiego systemu bankowego realizowano w czterech płaszczyznach: 1) budowa nowego systemu prawnego normującego działalność banków , 2) przekształcenie NBP w nowoczesny bank centralny, nie prowadzący działalności komercyjnej (zakładano m.in. utworzenie na bazie NBP kilku banków komercyjnych) , 3) doprowadzenie do powstania kilku banków komercyjnych , 4) sprywatyzowanie banków komercyjnych. Podstawowe nowe regulacje prawne wprowadzono w styczniu 1989 roku.. kiedy to uchwalono ustawę z dn. 31 stycznia 1989 r. — prawo bankowe i ustawę z dn. 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim (w ciągu następnych lat prawo bankowe było wielokrotnie nowelizowane). Omawiane ustawy zapoczątkowały rewolucyjną zmianę w sektorze bankowym. Zgodnie z nowymi regulacjami, banki przestały być „finansowym ramieniem państwa”, a stały się przedsiębiorstwami działającymi w warunkach konkurencji, dążącymi do osiągania zysków ". Od lej oliwili stosunki między bankami a przedsiębiorstwami miały się kształtować na zasadzie dobrowolności i konkurencji; zniesiono podporządkowanie banków organom administracji państwowej. W stworzonym zgodnie z tymi regulacjami nowym systemie bankowym NBP stał się bankiem centralnym, mającym takie uprawnienia, jakie miały banki większości krajów zachodnioeuropejskich w latach sześćdziesiątych (obecnie są one ograniczane). Ustawa o Narodowym Banku Polskim nie pozwalała mu pełnić funkcji banku komercyjnego. W praktyce postanowiono podzielić NBP na dwie części, z których komercyjna była znacznie większa. Część mniejszą, pełniącą funkcje banku centralnego, utrzymano pod dawną nazwą. W tym celu w lutym 1989 roku utworzono, na bazie struktur lokalnych NBP, dziewięć dużych regionalnych banków komercyjnych. Były to banki państwowe (w 1991 roku stały się spółkami akcyjnymi skarbu państwa). Bankami tymi były: Bank Gdański w Gdańsku, Bank Śląski w Katowicach, Bank Przemyslowo-Handlowy w Krakowie, Bank Depozytowo-Kredytowy w 4 W. Morawski: Historia Bankowości w Polsce; Gazeta Bankowa 10.10.2000r Lublinie, Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi, Wielkopolski Bank Kredytowy w Poznaniu, Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie, Powszechny Bank Kredytowy w Warszawie, Bank Zachodni we Wrocławiu. Wymienione banki są często nazywane „dziewiątką" lub „wielką dziewiątką". Każdy z nich przejął część oddziałów NBP w danym regionie. Nowe banki odziedziczyły po NBP monopolistyczną pozycję w zakresie kredytów dla wielkich przedsiębiorstw każdego z dziewięciu regionów, szybko jednak zaczęły odczuwać konkurencję ze strony zakładanych nowych banków. W tej sytuacji banki „dziewiątki" same zaczęły rozbudowywać swoją sieć na obszarze innych regionów, dzięki czemu większość z nich przekształciła się w banki ogólnopolskie. W listopadzie 1993 roku zakończono ostatni etap wydzielania z NBP działalności komercyjnej: przeniesiono operacje z tej dziedziny do nowego banku — Polskiego Banku Inwestycyjnego, który przejął część pracowników, pomieszczeń i środków NBP. Struktura polskiego systemu bankowego stała się dzięki temu bardziej przejrzysta. Wprowadzone w 1989 roku zasady prawne umożliwiły powstanie nowych banków. Początkowo NBP bardzo liberalnie wydawał licencje na powołanie nowych banków, a liczba przedsiębiorstw i przedsiębiorców, którzy chcieliby takie banki utworzyć, była bardzo duża. O ile w 1988 roku powstał tylko jeden nowy bank, to w 1989 roku licencję otrzymało dalszych 17 (banki „dziewiątki" plus 8 innych, z których 2 efektywnie rozpoczęły działalność w 1989 roku). W 1990 roku licencję otrzymało 47 banków (działalność rozpoczęło 21 banków), a w 1991 roku — 27 banków (działalność rozpoczęły 32 banki, ponad polowa z nich — na podstawie licencji uzyskanych w poprzednich latach). W sumie w końcu 1991 roku działało już 71 banków. W 1992 roku liczba podań o licencję na prowadzenie nowych banków jeszcze wzrosła. Zmieniła się jednak polityka NBP — w ciągu 1992 roku wydał on już tylko 5 licencji. Dzięki licencjom z poprzednich lat liczba banków, które rozpoczęły działalność, wzrosła jeszcze do 11. Od połowy 1992 roku NBP prowadził już politykę ograniczania liczby zakładanych banków — od tej pory zezwalano na powstawanie nowych dopiero wtedy, gdy upadły inne (w praktyce licencje otrzymywały głównie banki angażujące się w restrukturyzację banków upadających). Rok 1993 przeszedł do historii bankowości jako rok pierwszego upadku banku. Ponieważ równocześnie działalność rozpoczęły, na podstawie dawniejszych licencji, cztery nowe banki — liczba polskich banków komercyjnych osiągnęła wówczas 85. Na początku 1998 roku działały w Polsce 84 banki komercyjne. W ciągu zaledwie siedmiu lat (1986-1993) liczba polskich banków wzrosła z 4 do 85. Jest zupełnie naturalne, że w początkowym okresie istnienia większość nowych banków pracowała źle. Kierownictwo banków stanęło przed trudnym dylematem: przyjmować do pracy ludzi obciążonych nawykami biurokratycznymi, którzy już mieli jakieś doświadczenie wyniesione z pracy w starych bankach, czy przyjmować zupełnie niedoświadczonych nowych pracowników i szkolić ich. Było to tym trudniejsze, że szkolący nie zawsze byli najlepszymi fachowcami, niemniej jednak wielu prezesów banków postawiło na ludzi młodych, bez doświadczenia zawodowego. Początki były więc trudne. Ponieważ i kierownictwa banków nie zawsze miały doświadczenie, rezultaty pierwszych Trzech lat działalności większości banków były dużo gorsze niż oczekiwano. Znaczna część kredytów udzielonych w latach 1991—1993 musiała zostać zakwalifikowana do tzw. złych kredytów. Spowodowało to, oczywiście z, pewnym opóźnieniem, upadek kilku banków i poważne trudności kilkunastu innych. W sumie upadło niewiele banków, ale tylko dlatego. że przeprowadzane w warunkach galopującej inflacji operacje bankowe przynosiły bardzo wysokie zyski. Począwszy od 1994 roku obserwujemy już wychodzenie systemu bankowego z kryzysu. Nastąpiły olbrzymie zmiany kadrowe; w wielu bankach z dawnych zarządów usunięto większość członków (w niektórych — wszystkich), zmieniono znaczną część kierowników departamentów i dyrektorów oddziałów, przeszkolono zdolniejszych pracowników. Poziom przygotowania fachowego bankowców zdecydowanie poprawił się. Mimo że potrzeby kadrowe banków są nadal olbrzymie, już w 1995 roku niektóre z nich zaczęły pracować zupełnie poprawnie. Widać to m.in. po sposobie, w jaki oceniane są wnioski kredytowe, czy po sprawnym wprowadzaniu wielu nowych produktów bankowych. Duży wpływ miała na to obecność banków zagranicznych, wymuszająca stały postęp także i w znacznie od nich większych bankach polskich, zagrożonych coraz trudniejszą konkurencją. W latach 1995-1996 zaobserwowano także proces stabilizacji sektora banków spółdzielczych. Co prawda upadla duża liczba banków spółdzielczych. ale jeszcze więcej z nich — aby uchronić się przed upadkiem — zgodziło się na przyłączenie do banków znajdujących się w korzystniejszej sytuacji finansowej. Liczba banków spółdzielczych spadła z 1644 w 1991 roku do około 1500 w 1996 roku, a do wykazywało już realne zyski. 1340 w końcu 1997 roku W 1997 roku ponad 1100 z nich 5 3.4 Bliżej Europy Nowa konstytucja zapewniła wysoką pozycję Narodowego Banku Polskiego w systemie instytucji publicznych. Ustawa Zasadnicza z 2 kwietnia 1997 roku przypisała NBP wyłączne prawo emisji pieniądza i realizowania polityki pieniężnej. Politykę tę związała z nowym organem NBP - Radą Polityki Pieniężnej. Radzie, składającej się z prezesa NBP i osób powołanych przez Prezydenta, Sejm i Senat, powierzono ustalanie corocznych założeń polityki pieniężnej i przedkładanie ich do wiadomości Sejmowi oraz składanie Sejmowi sprawozdań z ich wykonania. Został też wprowadzony konstytucyjny zakaz finansowania deficytu budżetowego przez NBP Od początku 1998 roku zaczęły obowiązywać ustawy z 29 sierpnia 1997 roku - nowe prawo bankowe i ustawa o NBP Podstawowy cel działalności NBP zdefiniowano jako utrzymanie stabilnego poziomu cen, pyry wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu. Ustalono zakres pracy Rady Polityki Pieniężnej. Sprawowanie nadzoru nad działalnością banków powierzono Komisji Nadzoru Bankowego pod przewodnictwem prezesa NBP, a jego realizację 5 Z. Dobosiewicz: Podstawy bankowości; PWN Warszawa 1998 s.20 Generalnemu Inspektoratowi Nadzoru Bankowego, wydzielonemu organizacyjnie w strukturze NBP Ograniczono formy prawne banków da banków państwowych, banków w formie spółek akcyjnych i banków spółdzielczych. Bank państwowy może być tworzony przez rząd na wniosek ministra skarbu państwa, zaopiniowany Utworzenie banku w formie spółki przez akcyjnej wymaga Komisję Nadzoru Bankowego. -rozwalenia KNB, wydanego w uzgodnieniu z ministrem finansów. Analogiczny sposób tworzenia banków spółdzielczych powiązano ponadto z regulacjami innych ustaw dotyczących tego sektora bankowego. W wyniku delegacji ustawowej KNB ustaliła minimalne wyposażenie kapitałowe banków spółdzielczych. Konieczność osiągnięcia funduszów własnych na poziomie 300 tys. euro (a ostatecznie 1 mln Euro) istotnie przyspieszyła proces łączenia banków spółdzielczych. Lata 1998-1999 obfitowały w wiele wydarzeń makroekonomicznych. Rada Polityki Pieniężnej ustaliła strategię polityki pieniężnej do roku 2003, zakładającą w tej perspektywie obniżenie inflacji poniżej 4 procent. W 1998 roku, po raz pierwszy od osiemnastu lat, inflacja spadła do poziomu jednocyfrowego. Dwunastomiesięczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniósł 8,6 procent. W 1999 roku, mimo ożywienia cen w końcu roku, po raz pierwszy odnotowano jednocyfrową inflację średnioroczną, która wyniosła 7,3 procent. Wolniejsze tempu wzrostu gospodarczego, przy zmiennym wpływie czynników wewnętrznych i zewnętrznych oraz zmiennych parametrach polityki pieniężnej, miało wpływ na działalność banków, zwłaszcza depozytową i kredytową. Rozwoju sieci placówek, szczególnie bankowości detalicznej, wpływał na wzrost kosztów działania banków. Wyniki finansowe pogorszyły się. W 1998 roku zysk netto spadł do 1,8 mld zł i stanowił niespełna 3 proc. przychodów. W 1999 roku wzrósł do 3,5 mld zł (ponad 4 proc. przychodów), ale ustępował wynikom z okresu bankowego boomu w połowie lat dziewięćdziesiątych. Zwiększył się udział złych kredytów - do 13 proc. całości kredytów. Procesy przemian w bankowości, które występowały w poprzednich okresach z różną siłą, dokonywały się także w latach 1998-1999. Opadła fala upadłości banków, ograniczając się do 1 banku komercyjnego i 4 banków spółdzielczych. Powstały nieliczne nowe banki specjalistyczne (samochodowe). W końcu 1999 roku liczba banków komercyjnych zmniejszyła się do 77. Państwo kontrolowało w końcu 1999 roku banki mające 18 proc. kapitału akcyjnego banków komercyjnych. Ekspansja zagranicy doprowadziła do jej dominacji w bankowości. Inwestorzy zagraniczni w końcu 1999 roku kontrolowali banki dysponujące 74 proc. kapitału akcyjnego banków komercyjnych. W strukturze inwestycji zagranicznych w bankowości czołowe pozycje zajmowały Niemcy (29 proc. ) i Stany Zjednoczone (19 proc.), dalej Holandia i Włochy (po 12 proc.), a następnie Austria i Irlandia (po 8 proc.). W sektorze spółdzielczym w wyniku fuzji i przejęć, głównie przez inne banki spółdzielcze, liczba banków spadła do 781, z czego 629 było zrzeszonych w bankach regionalnych związanych z BGŻ SA, 86 w Gospodarczym Banku Południowo-Zachodnim SA we Wrocławiu, 65 w Banku Linii Gospodarczej SA w Warszawie a 1 bank pozostawał poza tymi strukturami ( Spółdzielczy Bank Rozwoju „Samopomoc Chłopska" w Warszawie). Proces łączenia doprowadził do wzmocnienia kapitałowego, co ograniczyło do 6 proc. liczbę banków spółdzielczych z niezadowalającą wypłacalnością.6 Miniona dekada zmieniła oblicze polskiej bankowości. Narodowy Bank Polski, wzorem innych banków centralnych, ukształtował się jako instytucja będąca strażnikiem narodowego pieniądza. Przy coraz silniejszej konkurencji banki dojrzewały do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej pad względem zarządzania, potencjału kadrowego, wdrożonych technologii i oferowanych produktów. W końcu 1999 roku były dominującym segmentem rynku finansowego z aktywami sięgającymi 90 proc. całości aktywów instytucji finansowych. Polski sektor bankowy zajmuje przodującą pozycję w Europie Środkowo-Wschodniej. Wyraźnie ustępuje jednak bankowości krajów zachodnioeuropejskich. W skali globalnej plasuje się na 40. miejscu pod względem rozmiarów działalności. Rozdział Bank jego rola w gospodarce rynkowej 1. Bank jako specyficzna forma przedsiębiorstwa Jedna z możliwych odpowiedzi na pytanie, czym jest bank, jest stwierdzenie, że bank jest specyficzną formą przedsiębiorstwa. Bank jest więc przedsiębiorstwem, znacznie się jednak różniącym od przedsiębiorstw innych typów.7 Prawo bankowe podaje następującą definicje banku: „Bank jest osobą prawną, utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym”.8 Wyraźnie widoczna jest specyfika banków zarówno w sterze formalnoprawnej, jak i w funkcjach pełnionych w gospodarce, inne są też zasady księgowości i sprawozdawczości bankowej. Zasadnicza ustawa regulująca działalność większości przedsiębiorstw jest kodeks handlowy. Dla banków komercyjnych nadrzędna rolę odgrywa ustawa o „prawie bankowym”. Istotne znaczenie w reglamentowaniu działalności banków mają zarządzenia i zalecenia Narodowego Banku Polskiego, zupełnie nie dotyczące innych przedsiębiorstw. Sytuacja banków spółdzielczych jest jeszcze inna — oprócz prawa bankowego obowiązuje je prawo spółdzielcze i ustawy specyficzne dla tych banków (w tym kontrowersyjna ustawa o restrukturyzacji banków spółdzielczych i B(i/. z 1994 roku). Specyfika banków odnosi się też do księgowości i sprawozdawczości. Podstawowe zasady sporządzania takich dokumentów, jak bilanse i rachunki wyników, są zawsze takie same (np. suma pasywów równa się sumie aktywów i jest nazywana sumą bilansową), ale poszczególne pozycje w tych dokumentach są inne, inna jest też znaczna część stosowanej terminologii. System podatkowy banków i innych przedsiębiorstw jest teoretycznie taki sam, np. podatek od zysku brutto wszędzie wynosi około 40%, ale w praktyce istnieją czynniki inaczej określające W. Morawski: Historia Bankowości w Polsce; Gazeta Bankowa 24.10.2000r Z. Dobosiewicz: Podstawy bankowości; PWN Warszawa 1998 s.32 8 Z. Dobosiewicz: Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa; INFOR Warszawa 1998 s.43 6 7 jego wielkość. Banki mają prawo np. prawo do tworzenia części rezerw na „złe kredyty” bezpośrednio z zysku brutto, co oczywiście znacznie zmniejsza wielkość płaconego podatku. 1.1 Podstawowe funkcje banków w gospodarce Specyfikacja banków wynika w znacznej mierze z pełnienia przez nie szczególnych funkcji w gospodarce. Funkcje gospodarcze banków są zasadniczo odmienne od funkcji przedsiębiorstw usługowych. W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że banki pełnią trzy zasadnicze funkcje. Pierwszą z nich jest realizowana przez banki koncentracja kapitałów, polegająca na wykorzystaniu drobnych oszczędności do wielkich inwestycji bankowych. System bankowy jest zasilany w ponad dwóch trzecich drobnymi oszczędnościami dzięki którym dokonywane są do wielkie inwestycje finansowe. Drugą z podstawowych funkcji banków jest transformacja pieniądza w czasie. Większość pieniędzy jest składana w bankach na czas nieokreślony (czyli na kąta bieżące) i na krótkie terminy. Transformacja pieniądza w czasie polega na wykorzystanie przez bank depozytów złożonych na czas nieokreślony i krótkie terminy do operacji na dłuższe terminy, niekiedy nawet kilkuletnie. Trzecią z podstawowych funkcji banków jest realizacja rozliczeń finansowych miedzy różnymi podmiotami życia gospodarczego. Jest ona dokonywana na tak wielką skalę, że nie mogłyby jej realizować żadne inne przedsiębiorstwa (niektóre banki przeprowadzają wiele milionów operacji rozliczeniowych rocznie). Wiele z tych operacji rozliczeniowych ma bardzo złożony charakter. Oprócz wymienionych, banki świadczą w coraz szerszym zakresie także inne usługi na rzecz podmiotów gospodarczych i ludności np.: (pośrednictwo w zakresie obrotu papierami wartościowymi czy złożone operacje dewizowe). 9 Jednocześnie bank spełnia w systemie ekonomicznym rolę koordynatora, działającego na rynku finansowym, dzięki któremu następuje integracja podaży środków finansowych z popytem na nie. Banki dokonują transformacji strumieni finansowych w wymiarach: 9 ● czasowym ● walutowym ● geograficznym ● branżowym Z. Dobosiewicz: Podstawy... op. cit. s.32 1.2 Cele banku Bank scharakteryzować należy jako podmiot dynamiczny ulegający ciągłym przemianom oraz otwarty, co oznacza, iż podlega on wpływowi otoczenia, jak również wywiera na nie wpływ. Funkcjonowanie banku podlega zewnętrznym ograniczeniom, dającym się zdefiniować jako: konieczność takiego kształtowania infrastruktury techniczno-organizacyjnej (poziom i struktura zatrudnienia, wyposażenie w środki trwałe itd.), by jej podaż była w sposób optymalny dopasowana do popytu na nią; realizacja wymagań, jakie ma w stosunku do niego otoczenie, objawiających się przede wszystkim w: - spełnianiu wymagań ostrożnościowych w zakresie adekwatności kapitałowej, płynności oraz koncentracji kredytowej, inwestycyjnej oraz walutowej; - akceptowanej rentowności kapitału, jaki właściciele przedsiębiorstwa postawili do jego dyspozycji i akceptowanej przez nich wartości rynkowej banku. Cele banku wynikają z posiadanej przez jego właściciela(i) i (lub) kierownictwo wizji banku i panującej w nim kultury. Wizja determinuje kryteria wyboru celów. zaś istnienie jednolitej kultury w organizacji oznacza ich akceptację przez wszystkich jej członków. Według teorii klasycznej przedsiębiorstwa jego właściciel kieruje się w swoim działaniu dążeniem do maksymalizacji dochodu z zainwestowanego kapitału (wskaźnik ROE - return on equity, służący ocenie rentowności zaangażowanego kapitału własnego; wskaźnik ROA/ROI return on assetslinvestment, pozwalający ocenić rentowność wszystkich zaangażowanych w dane przedsięwzięcie funduszy: własnych i obcych). Założenie takie odpowiada klasycznemu pojmowaniu przedsiębiorstwa, w którym występuje jedność osoby przedsiębiorcy, właściciela i zarządcy - menedżera. Od około trzydziestu lat koncepcja ta jest podważana. Wynika to ze wzrastającej ilościowej dominacji spółek kapitałowych o charakterze publicznym, rozproszenia własności zwiększenia odpowiedzialności przedsiębiorstwa wobec otoczenia. Koncepcja oraz zyska i rentowności jako priorytetu ostała zastąpiona przez konieczność ponoszenia odpowiedzialności w stosunku do akcjonariuszy, uwzględnianiu w decyzjach planistycznych przyszłej pozycji rynkowej przedsiębiorstwa, szukania równowagi pomiędzy celami wszystkich środowisk związanych z przedsiębiorstwem (właścicieli, pracowników, klientów, dostawców, państwa i innych grup nacisku). Zysk jako :zasadniczy cel działania przedsiębiorstwa traci również znaczenie ze względu na swoją krótkookresowość. Celem nadrzędnym banku jest stworzenie i utrzymanie relatywnie silnego potencjału konkurencyjnego (m.in. wysoko wykwalifikowane kadry, sprawne zarządzanie, nowoczesna infrastruktura techniczna, wyposażenie w kapitał gwarantujący bezpieczeństwo prowadzonych operacji, dostęp do atrakcyjnych źródeł finansowania działalności, przewagi konkurencyjne produktu o charakterze jakościowym i cenowym), pozwalającego na zdobycie względnie wysokiej pozycji rynkowej (udział w rynku, poziom przywiązania klientów do banku), których finansowym odzwierciedleniem jest długofalowy relatywnie wysoki poziom rentowności i korzystna (na tle innych możliwości inwestycyjnych) wycena banku przez rynek kapitałowy. Zaznaczyć należy, iż cele i działalność banku poddane są ścisłej regulacji. Ich określanie uwarunkowane jest odpowiednimi aktami prawnymi w stopniu szerszym niż innych podmiotów gospodarczych.10 1.3 Struktura organizacyjna banków Bankiem zawsze kieruje zarząd, któremu przewodniczy prezes zarządu banku. Dokładny zakres obowiązków członków zarządu często precyzuje statut banku, a jeśli to nic zostało zrobione — podział opiera się na praktyce bankowej i prawie handlowym. Warto zauważyć, że teoretycznie prezes jest tylko jednym z członków zarządu banku, a podstawowe decyzje są podejmowane w drodze głosowania, większością głosów zarządu. Dotyczy to także dokumentów normujących pracę banku, zwanych zarządzeniami (termin „zarządzenie zarządu” nic brzmi najlepiej, ale jest powszechnie używany). W praktyce w wielu bankach prezesi odgrywają rolę decydującą, a inni członkowie zarządu nie ośmielają się w istotnych sprawach głosować odmiennie. Zarząd banku jest kontrolowany przez radę nadzorczą, której musi regularnie udostępniać całą dokumentację. W większości banków rada nadzorcza ma prawo dokonywać niezbędnych zmian w składzie zarządu, natomiast nie powinna się mieszać do realizowania przez niego bieżącej polityki (jeśli nic stanowi ona zagrożenia dla banku). O wszystkich zasadniczych kwestiach dotyczących przyszłości banku decydują właściciele, czyli walne zgromadzenie akcjonariuszy (w bankach będących jednoosobowymi spółkami skarbu państwa w imieniu państwa występuje minister finansów). Stąd też zmiany w statucie banku, podział zysków za rok ubiegły, przyjęcie sprawozdań rocznych, zatwierdzenie planów rozwoju banku, mianowanie rady nadzorczej, zmiany w wysokości kapitału akcyjnego (i związane z tym np. postanowienie o emisji akcji) muszą być przyjęte przez walne zgromadzenie akcjonariuszy. W razie konieczność walne zgromadzenie może upoważnić zarząd do podejmowania w jego imieniu konkretnych kroków, dzieje się tak jednak tylko w niektórych bankach Polityka kadrowa w banku jest realizowana przez zarząd. Zwykle najważniejsze decyzje w tym zakresie podejmuje prezes banku. Banki duże i średnie można podzielić na centralę i sieć terenowa. Centrala z kolei dzieli się zwykle na departamenty, których liczba jest bardzo zróżnicowana (w niektórych bankach funkcjonują też wydzielone komórki. np. wydział kadr czy biuro studiów).11 10 11 T. Grabowski: ABC Bankowości; OLYMPUS Warszawa 1998 s.61 Z. Dobosiewicz: Podstawy... op. cit. s.29 1.4 Rodzaje banków System bankowy obejmuje następujące podstawowe grupy banków: - banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych; - banki operacyjne (depozytowo-kredylowe i uniwersalne); - banki specjalne (inwestycyjne, hipoteczne i towarzystwa kredytowe, rolne i melioracyjne, komunalne); - kasy oszczędnościowe; - spółdzielczość kredytową. Bank centralny to bank państwowy, który spełnia równocześnie trzy funkcje: banku emisyjnego, banku banków i banku gospodarki narodowej. Bank centralny, z jednej strony jest regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej - bankierem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu. Obowiązkiem banku centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także takie oddziaływanie na gospodarkę narodową, żeby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia. Bank banków jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych). Bank banków tworzy dwa rodzaje pieniądza: - banknot jako centralny pieniądz gotówkowy; - pieniądz żyrowy - centralny pieniądz rezerwowy. Bank banków spełnia następujące funkcje: - reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyłowego); - reguluje wielkość tworzonego przez banki operacyjne pieniądza bankowego; - kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne; - reguluje płynność całego systemu bankowego. Istotna funkcją banku centralnego jest również obsługa, organizacja i realizacja płatności zagranicznych, realizacja polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczenie w kupnie złota i dewiz, a także utrzymywanie rezerw międzynarodowych środków pieniężnych. Najbardziej rozpowszechniona formą instytucji bankowej są banki operacyjne komercyjne. Określenie celu działania tych banków wymaga wzięcia pod uwagę dwóch zasadniczych czynników. Z jednej strony, banki te świadczą określone usługi niezbędne z punktu widzenia społecznego (np. obsługa obrotu gotówkowego i bezgotówkowego), z drugiej zaś - są przedsiębiorstwami, których celem powinno być osiągniecie zysku. Cel działania banku komercyjnego można wiec określić jako dążenie do zaspokojenia potrzeb podmiotów gospodarujących w zakresie usług bankowych przy równoczesnym dążeniu do uzyskania zysku. Realizacja tego celu napotyka określone ograniczenia. Są to: - konieczność zachowania płynności, tj. zdolności do nieograniczonej wypłacalności w każdym przypadku wyrażenia przez klientów banku życzenia wycofania swych wkładów; - konieczność przestrzegania przepisów finansowych i rozliczeniowych ustalonych przez kompetentną władze; - konieczność takiego działania, które by zapewniło zaufanie do banku i przeciwdziałało np. możliwości nagłego wycofania wkładów oszczędnościowych i instytucji kredytowych. Cel działania banku komercyjnego ma zatem charakter kompleksowy. Jest to takie rozwijanie usług bankowych, przy utrzymaniu zasady rentowności banku, które nie pogorszyłoby jego płynności, nie naruszyło obowiązujących przepisów i zachowało zaufanie klientów. Banki specjalne są to banki, których sfera działania w porównaniu z bankami komercyjnymi ma specjalny charakter pod wzglądem zakresu i formy działania albo rodzaju klienteli. Specjalizacja banków prowadzi do podziału na banki depozytowo-kredylowe i inwestycyjne. Może też występować specjalizacja pod względem terytorialnym (banki ogólnokrajowe i regionalne), a także branżowym (banki przemysłowe, rolne, handlu zagranicznego oraz budowlane). Do banków specjalnych można zaliczyć banki inwestycyjne, instytucje kredytu długoterminowego, banki hipoteczne, rolne i melioracyjne, a także banki komunalne. Banki specjalne to przede wszystkim banki inwestycyjne, które zajmują się koncentracją środków dla finansowania inwestycji. Kapitały te są mobilizowane nie tylko w drodze wkładów od klientów, ale także w drodze emisji i sprzedaży własnych obligacji lub przyjmowania lokat innych banków czy budżetu. Banki inwestycyjne zajmuje się wszelkimi usługami finansowymi, które wykraczają poza tradycyjną działalność depozytowo-kredytowa, głównie jednak są to usługi związane z operacjami papierami wartościowymi. Działalność ta jest określana mianem investment banking. Do podstawowych usług investmenl banking należą: - obsługa emisji papierów wartościowych na rynku kapitałowym i pieniężnym; - obrót papierami wartościowymi na rynku wtórnym na rachunek klientów (działalność brokerska); - obrót papierami wartościowymi na rynku wtórnym na rachunek własny (działalność dealerska); - usługi w zakresie restrukturyzacji i prywatyzacji podmiotów gospodarczych; - doradztwo i zarządzanie finansami; - tworzenie funduszy inwestycyjnych i zarządzanie nimi; - transakcje w zakresie instrumentów pochodnych na terminowych rynkach finansowych - leasing i faktoring; - obrót produktami ubezpieczeniowymi; - działalność badawcza i analityczna; - dystrybucja informacji. Banki hipoteczne to typowe banki wyspecjalizowane. Akcje tych banków znaj dują się na ogół w posiadaniu banków uniwersalnych, a tym samym - choć są prawnie wyodrębnione — instytucje te wchodzą do koncernów bankowych. Banki hipoteczne zajmują się udzielaniem pożyczek zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. Środki na udzielanie kredytów pod zastaw ziemi i nieruchomości banki te mobilizują w drodze sprzedaży listów zastawnych, których zabezpieczeniem jest zastawiona w bankach ziemia lub nieruchomości. Do banków specjalnych należą także m.in.: - instytucje kredytu ratalnego; - banki-zbiornice, przechowujące papiery wartościowe; - towarzystwa lokat kapitałowych, które dają małym inwestorom możliwość uczestniczenia w portfelu złożonym z akcji wielu spółek akcyjnych. Obecnie następuje odchodzenie od ścisłego podziału banków na różne rodzaje w związku z grupowaniem się instytucji bankowych w holdingi i konglomeraty. Holding bankowy to korporacja, która jest posiadaczem akcji jednego lub więcej banków. Holdingi tworzą także przedsiębiorstwa niebankowe, które w zasadzie powinny być powiązane z bankowością, firmy ubezpieczeniowe, brokerskie, zajmujące hipoteczne, się doradztwem faktoringowe, łeasingowe, finansowym, dystrybucja papierów wartościowych, kredytowaniem sprzedaży ratalnej itp. Holdingi bankowe maja ułatwiony dostęp do rynków kapitałowych, większa zdolność zadłużania się w stosunku do kapitału własnego, a także możliwości kompensaty strat i zysków przy płaceniu podatków. Kontrola holdingu nad nabytym bankiem może być luźna, bez wpływu na jego politykę kredytowa, ale bank może także być kontrolowany tak jak oddział banku bez prawa decyzji w ważniejszych sprawach. Holdingi ograniczają konkurencje, podwyższają opłaty dla klientów oraz nie uwzględniają lokalnych potrzeb. Z drugiej strony jednak - są bardziej efektywne. zmniejszają ryzyko bankructwa poszczególnych banków, a także oferują klientom szerszy wachlarz usług. Konglomeraty finansowe to rodzaj holdingów finansowych. Są to instytucje świadczące ,,pod jednym dachem" usługi bankowe, ubezpieczeniowe i maklerskie. Konglomeraty finansowe charakteryzują się: - pełnym zakresem poradnictwa finansowego w ramach grupy; - ze względu na regulację (np. w Wielkiej Brytanii) realizują swoje zadania poprzez odrębne spółki; - regulacje zezwalają konglomeratom na posiadanie krzyżujących się oddziałów w instytucjach finansowych, nie mają one natomiast udziałów kapitałowych u swoich klientów. Do zalet konglomeratów finansowych można zaliczyć: - możliwość zaspokojenia przez klientów zapotrzebowania na wszystkie usługi w jednym banku; - stworzenie możliwości trwałego powiązania klienta z danym bankiem; - możliwość obniżenia kosztów dzięki lepszemu wykorzystaniu aparatu usługodawcy; - rozszerzenie oferty asortymentowej i tym samym dywersyfikacja źródeł dochodów banku; - większa możliwość zaznajomienia się przez bank z sytuacją finansów klienta dzięki obsłudze całej jego działalności finansowej. Spółdzielnie kredytowe są (o instytucje drobnego kredytu zorganizowane na zasadach spółdzielczych, polegających przede wszystkim na powiązaniu kredytobiorców (członków spółdzielni) m.in. poprzez, ich wkłady członkowskie z solidarną odpowiedzialnością materialna za działalność danej spółdzielni. Spółdzielnie kredytowe są bankami uniwersalnymi i ze względu na konkurencję rozszerzyły krąg klientów poza obręb własnych członków. W tej sytuacji przed spółdzielniami kredytowymi stoi następujące zadanie: optymalne zaopatrzenie członków w usługi finansowe, ale równocześnie obsługę osób nie należących do spółdzielni. Dzięki lokalnemu ukierunkowaniu i niebiurokratycznemu podejmowaniu decyzji, spółdzielnie kredytowe mają możliwość dokonywania określonej promocji usług i doradztwa dla swych członków. Dzięki współpracy z bankami zrzeszającymi mogą świadczyć swoim członkom i klientom wszystkie usługi charakterystyczne dla banków uniwersalnych, zwłaszcza w zakresie realizacji bezgotówkowego obrotu płatniczego, kredytowych transakcji konsorcjów bankowych, transakcji papierami wartościowymi i transakcji zagranicznych. W celu reprezentowania interesów banków spółdzielczych powoływane są zrzeszenia tych banków, które reprezentują ich interesy wobec państwa i banku centralnego oraz zajmują się szkoleniem, a także kontrolę. Zadaniem kas oszczędnościowych jest ścisłe powiązanie oszczędnościowej działalności tych instytucji z potrzebami drobnych wytwórców i gospodarstw domowych, a także samorządów. Równocześnie muszą to być jednostki rentowne, zainteresowane w swoich wynikach. Podstawowe założenia organizacji systemu kas oszczędnościowych można scharakteryzować następująco: - kasy oszczędnościowe są samodzielnymi bankami uniwersalnymi, (j. mogącymi dokonywać wszystkich operacji przewidzianych prawem bankowym, - organem założycielskim kas oszczędnościowych są samorządy lokalne, które ustalają statut kasy oraz wybierają radę kasy; - rada. złożona z przedstawicieli samorządu oraz w części z pracowników kasy, wybiera zarząd kasy, ustala główne warunki jej działalności oraz decyduje o otwarciu oddziałów; - zarząd prowadzi bieżącą działalność kasy; - kasy oszczędnościowe prowadzą działalność typu banku uniwersalnego, który z jednej strony gromadzi oszczędności i udziela kredytu zwłaszcza dla drobnych przedsiębiorców i gospodarstw domowych, a z drugiej strony udziela kredytu samorządowi, a także częściowo przeznacza zysk do kasy gminy; - nadzór nad kasami oszczędnościowymi sprawuje lokalna władza wykonawcza, nadzór bankowy sprawowany jest przez bank centralny lub odpowiedni urząd państwowy; - centralami finansowymi kas oszczędnościowych są banki komunalne, do których funkcji należy: obsługa obrotu żyrowego, udzielanie kredytu kasom oszczędnościowym, obsługa kredytów konsorcjalnych dla samorządów, obsługa emisji obligacji. Budowlane kasy oszczędnościowe udzielają kredytów na budownictwo mieszkaniowe. Ich działalność polega na przyjmowaniu wkładów oprocentowanych poniżej oprocentowania rynkowego dla tego typu lokat terminowych, a następnie udzielaniu oszczędzającym kredytów oprocentowanych poniżej stopy rynkowej, w wielkości kilkakrotnie przekraczającej nagromadzony wkład. Na ogół kasy te są powiązane organizacyjnie z systemem kas oszczędnościowych i banków komunalnych.12 1.5 Czynności bankowe Do podstawowej działalności banków należy gromadzenie środków finansowych, udzielanie kredytów lub podejmowania innych decyzji lokacyjnych oraz przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych i wymiany. W działalności banków komercyjnych można wyodrębnić czynności bankowe, które są wykonywane tylko przez banki oraz czynności, które mogą wykonywać banki i inne podmioty gospodarcze. Pierwszą grupę stanowią czynności bankowe zastrzeżone do wyłącznej kompetencji banków. Są to następujące czynności: przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów: prowadzenie innych rachunków bankowych; 12 udzielanie kredytów; udzielanie gwarancji bankowych; emitowanie bankowych papierów wartościowych; przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych; Wl. Jaworski, Z. Krzyszkiewicz, B. Kosiński: Banki, rynek, operacje, polityka; PWN Warszawa 1999 s.20 wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banków w odrębnych ustawach. Drugą grupę stanowią czynności, które oprócz innych podmiotów mogą być i wykonywane również przez banki. Są to następujące czynności: udzielanie pożyczek pieniężnych; O operacje czekowe i wekslowe; wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu; terminowe operacje finansowe; nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych; przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych; wykonywanie czynności obrotu dewizowego; O udzielanie poręczeń; wykonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych. Najogólniej rzecz ujmując, operacje bankowe są to sposoby i techniki wykonywania czynności bankowych. Zakres wykonywania czynności bankowych poszczególnych banków określa statut banku, który musi być zgodny z zakresem działalności określonym w decyzji prezesa NBP wyrażającej zgodę na utworzenie banku. Bank nie może powierzać wykonania czynności bankowych innym podmiotom. Nie powinien także bezpośrednio prowadzić działalności gospodarczej wykraczającej poza obrót pieniądzem i jego surogatami. 1.6 Operacje bankowe 1.6.1 Istota operacji bankowych W warunkach gospodarki rynkowej banki muszą godzić dwa cele. Pierwszym jest dążenie do maksymalizacji zysku w długim okresie działalności. Drugim - konieczność zapewnienia bezpieczeństwa środków pieniężnych depozytariuszy. Banki stanowią samodzielne i samo finansujące się podmioty gospodarcze - instytucje finansowe posiadające osobowość prawną i działające na zasadach rozrachunku gospodarczego. Jednocześnie banki jako instytucje zaufania publicznego powinny zapewnić bezpieczeństwo przechowywanych depozytów i ich alokację w przedsięwzięcia o takim stopniu ryzyka, które są w stanie kontrolować bez szkody dla klientów. Zakres działalności bankowej Działalność banków wyraża się między innymi w obsłudze obiegu pieniądza, kredytowania, realizacji i uczestnictwie w różnych formach inwestowana kapitałów. W gospodarce rynkowej każde inwestowanie łączy się nierozerwalnie z pomnażaniem kapitałów. Wymaga to identyfikacji poszczególnych operacji bankowych z punktu widzenia produktów, klientów, terminów realizacji umów itp. Występuje przy tym współzależność banku jako przedsiębiorstwa i instytucji zaufania publicznego. Zaufanie klientów może pozyskać dobre przedsiębiorstwo bankowe, efektywne pod względem ekonomicznym zapewniające wysoką jakość obsługi klientów. Z kolei warunkiem rozwoju przedsiębiorstwa jest zaufanie klientów, którzy będą skłonni powierzyć bankowi swoje pieniądze. 1.6.2 Klasyfikacja operacji bankowych Operacje bankowe mogą być klasyfikowane według: podmiotów: - własne; - klientów: - obce: terytorium: - krajowe i zagraniczne; - międzybankowe i międzyoddziałowe; rodzajów operacji: - bilansowe: - pozabilansowe; przedmiotu działania: - czynne (aktywne); - bierne (pasywne); - pośredniczące (usługowe, komisowe); form rozliczeń: - gotówkowe; - bezgotówkowe; Rodzaju waluty; - w złotych; - w walutach obcych. 1.6.3 Rodzaje operacji bankowych W praktyce najczęściej rozróżnia się trzy podstawowe grupy operacji bankowych: czynne (aktywne), bierne (pasywne), pośredniczące (usługowe, komisowe). Operacje aktywne obejmują w szczególności udzielone przez bank: kredyty i pożyczki; papiery wartościowe (akcje, obligacje, bony), tj. wierzytelnościowe, handlowe i udziałowe: udzielone przez bank lokaty międzybankowe. Podstawową grupę operacji aktywnych stanowią należności. Banki udzielają kredytów na działalność gospodarczą w formie kredytów inwestycyjnych oraz obrotowych na finansowanie transakcji eksportowych. W ostatnich latach banki prowadzą nowe formy finansowania, takie jak: leasing, franchising, factoring, venture capital. Gospodarstwa domowe korzystają z kredytów na zakupy ratalne oraz różnego rodzaju pożyczek. Operacje pasywne obejmują w szczególności: pozyskiwane przez bank depozyty w formie wkładów oszczędnościowych i lokat terminowych; emitowane przez bank papiery wartościowe (kwity, certyfikaty, weksle komercyjne); pozyskiwane przez bank depozyty od podmiotów finansowych (banki, instytucje ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne itp.). Podstawowa grupę operacji pasywnych stanowią zobowiązania. Wkłady oszczędnościowe pozyskiwane są od ludności w formie wkładów awista i lokat terminowych. Wkłady awista płatne na każde żądanie mają charakter "podręcznej kasy" klienta. Lokaty terminowe dokonywane są na z góry określany termin przez osoby fizyczne i osoby prawne. Mogą to być lokaty na okaziciela, rentierskie, dynamiczne. awizowane itp. Oprócz lokat i wkładów oszczędnościowych banki emitują własne papiery wartościowe oraz pozyskują środki pieniężne od instytucji finansowych. Operacje pośredniczące (usługowe) banków obejmują przede wszystkim: prowadzenie rachunków bankowych; dokonywanie rozliczeń pieniężnych; transakcje kupna i sprzedaży waluty; obsługę papierów wartościowych. Ponadto banki mogą świadczyć inne usługi, np. doradcze, kasowo-skarbcowe. Operacje tej grupy charakteryzuje to, że nie prowadzą do powstania między bankiem a zleceniodawca ani stosunków zobowiązaniowych. ani wierzycielskich. Nie znajdują one odbicia w bilansie banku, stąd określenie "pozabilansowe". Jednakże wynik operacji pośredniczącej w postaci różnic kursowych lub prowizji znajduje odzwierciedlenie w rachunku wyników banków. Główne pozycje przychodów wynikających z operacji bankowych obejmują odsetki z tytułu udzielonych przez bank kredytów międzybankowych i papierów wartościowych. międzybankowych pożyczek, lokat Główne pozycje kosztów wynikających z operacji bankowych stanowią odsetki zapłacone za pozyskane depozyty od klientów i sektora budżetowego, instytucji finansowych, emitowanych przez bank papierów wartościowych oraz koszty działania. Wynik finansowy banku może być zyskiem, gdy kwota uzyskanych przychodów jest większa od poniesionych kosztów lub stratą, gdy poniesione koszty przewyższają uzyskane przychody. Operacje bankowe można również podzielić w sposób jak w tabeli 10 Tabela 10. Rodzaje operacji i czynności bankowych BIERNE OPERACJE BANKOWE CZYNNE Pozyskiwanie źródeł finansowania działalności banku : Alokacja środków pieniężnych w aktywa dochodowe : depozyty pieniężne emisja własnych papierów wartościowych lokaty międzybankowe pozyskane kredyty papiery wartościowe w portfelu lokaty międzybankowe udzielone POŚREDNICZĄCE Usługi bankowe : obsługa rachunków bankowych pośrednictwo w płatnościach pośrednictwo w operacjach papierami wartościowymi kupno – sprzedaż walut doradztwo finansowe Źródło : J. Świderski : ABC Bankowości ; OLIMPUS Warszawa 1998 s. 82 Operacje bankowe powinny być postrzegane jako logiczny ciąg zachodzących procesów ekonomicznych i obiegu pieniądza, odzwierciedlenie w rachunkowości bankowej. Rozmiary operacji bankowych ich efektywność mają decydujący wpływ na jakość i strukturę bilansu banku oraz wyniki ekonomiczne i bezpieczeństwo finansowe banku.13 13 J. Świderski: ABC Bankowości; OLYMPUS Warszawa 1998 s. 80
