praca magisterska - 1209132242

Wpływ rozwodu
rodziców i rodziny rozbitej na psychofizyczny rozwój dziecka.Inspiracje, motywacja,
kontekst, uzasadnienie wyboru tematu: Wła¶ciwie funkcjonuj±ca wspólnota rodzinna
stanowi dla dziecka znacz±ce naturalne ¶rodowisko socjalizacyjne i
wychowawcze.Zapewnia dzieciom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagi
emocjonalnej, warunki dla prawidłowego rozwoju. W rodzinie dziecko nawi±zuje
pierwsze kontakty i zdobywa do¶wiadczenia.Ojciec, dziecko i matka tworz±
podstawowe i niezbędne elementy rodziny.Brak składu osobowego w rodzinie nie
daje dziecku poczucia bezpieczeństwa, powoduje zachwiania stabilno¶ci ¶rodowiska
rodzinnego.Rozwód należy do jednych z najtrudniejszych problemów współczesnego
¶wiata.
Rodzina rozwiadziona powstaje na skutek kryzysu w rozwoju rodziny,
który nie został rozwi±zany pomy¶lnie dla jej dalszego trwania w pełnym składzie
osób j± tworz±cych.Trwaj±ce przez dłuższy czas konflikty i niesnaski niszcz±
atmosferę rodzinn± i wywołuj± różnego rodzaju zaburzenia w prawidłowym
funkcjonowaniu wszystkich członków rodziny. Rozwód charakteryzuje sie tym, że
jeden z rodziców odchodzi od rodziny i nie uczestniczy w jej codziennym życiu. W
Polsce każdego roku około 45 tys. dzieci powyżej 18 roku życia przeżywa rozwód we
własnych rodzinach (za Br±giel, 1997 s.187). Wybieraj±c temat projektu,
zainteresowały mnie przede wszystkim społeczne i indywidualne skutki rozbicia
rodziny zaznaczaj±ce się w sytuacji i życiu nieletnich dzieci funkcjonuj±cych w
obrębie danej rodziny. Najistotniejszym motywem wyboru tematu pracy było to, że
temat ten nie jest mi całkowicie obcy. Jako osoba wychowana w rodzinie rozbitej
przejawiam zainteresowania literatur± dotycz±c± tychże rodzin.Cele i zadania
badawcze:
Rozwody należ± do jednych z najtrudniejszych problemów
współczesnego ¶wiata. Celem moich badań jest ukaznie sytuacji dziecka w rodzinie,
po rozwodzie rodziców,odnie¶ć sie do zmian w sferze osobowo¶ci dziecka, ale też
do funkcjonowania dziecka w ¶rodowisku rodzinnym i pozarodzinnym. Chcę także
przedstawić samopoczucie dziecka w rodzinach z samotnym rodzicem.Przegl±d
badań, opracowań i danych Ľródłowych, analiza podstawowych terminów.
Liczba dzieci, które do¶wiadczaj± rozwodu swych rodziców wyniosła w 1979
roku blisko 34 tys. rocznie i przekroczyła w drugiej połowie lat osiemdziesi±tych 50
tys., by zmniejszyc się do 45 tys. w 1990 r. I 35 tys. w 1991 r. Ponad połowa tych
dzieci była w wieku 7-15 lat, a odsetek ten wzrósł w ostatnim dziesięcioleciu.
(Sokołowski, 1996, s.30). ,,Rodzina rozbita” to brak jednego z małżonków na
skutek rozwodu lub porzucenia rodziny ze względu na separację, niepowrotu z
zagranicy (Kawula, 1997, s. 327).
W Polsce coraz więcej małżeństw wystepuje
o rozwód, pomimo dużego procentu osób religijnych oraz silnych tradycji rodzinnych.
W 1995 roku rozwiodło się ponad 23 tys. małżeństw, a 36 tys. dzieci straciło
pełn± rodzinę.Sprawowanie rodzicielskiej opieki s±dy przyznały: obojgu rodzicom w
7803 sprawach, matkom w 23452, a ojcom w 1312 sprawach ( tygodnik
,,Tina” XI.2000, art. ,,Gdy jedynym wyj¶ciem jest rozwód”).
Rozwód rodziców zdaniem Grych i Fincham (1990) (za Br±giel 1994, s. 40)
wywołuje trzy zasadnicze pytania u dzieci: ,,Co sie dzieje?”; ,,Dlaczego tak
się dzieje?”; ,,Co ja mogę na to poradzić?”. Można też wyodrębnić
fazy uczuciowe reakcji na rozwód (Kromolicka, 1998, s.44). W pierwszej fazie
nastepuje zaprzeczenie i odmowa, w której dziecko próbuje wyeliminować my¶l o
rozwodzie rodziców. Druga faza to ,,faza zło¶ci”,w której dziecko próbuje
walczyć kieruj±c sw± zło¶ć na rodziców b±dĽ na inne osoby, z którymi przebywa.
Następnie przechodzi w ,,faze godzenia”, w której poprzez własne
zachowanie próbuje poł±czyć rodziców. Gdy starania dziecka nie przynosz±
oczekiwanych efektów przechodzi w ,,fazę depresji”, gdzie czuje sie
bezradne wobec zaistniałej sytuacji, czasem przeżywa poczucie winy, żałuje swego
zachowania wobec rodziców, czuje się współodpowiedzialne za to, co nast±piło.
Zwykle po krótszym lub dłuższym czasie dochodzi do ,,fazy pogodzenia się”,
tzn. już wie, że sytuacja w rodzinie jest nieodwracalna i uczy się bycia z jednym
rodzicem.
Na rozwód rodziców chłopcy na ogół reaguj± bardziej negatywnie niż
dziewczynki. Często przeżywanym przez nich problemom towarzysz± zaburzenia
zachowania w domu i w szkole. Najczęstsze reakcje dzieci na sytuację, w której
wszczęte jest postępowanie rozwodowe to: podwyższone stany niepokoju, lęki,
negatywny stosunek przynajmniej do jednego z rodziców, a nawet agresywno¶ć
wobec nich. W sferze kontaktów interpersonalnych reakcj± na rozwód jest
zahamowanie aktywno¶ci w sytuacjach społecznych i wycofanie się z interakcji z
rodzicami i rówie¶nikami. Reakcje dziecka na rozwód zależ± od jego wieku. Zdaniem
M. Łopatkowej (1974, s.114) dzieci przed osi±gnięciem wieku szkolnego sprzeciwiaj±
się separacji, staj± się bardziej wymagaj±ce, często płacz±, a czasem zapominaj± o
nabytych umiejętno¶ciach, takich jak zochowanie się przy stole lub umiejętno¶ci
rozwojowe, z zachowywaniem czysto¶ci lub załatwiania potrzeb fizjologicznych.
Często obserwuje się zaburzenia snu, a także wyższy poziom agresji wobec
rodziców, rodzeństwa i rówie¶ników.
Dziecko, które jest przed wkroczeniem w
okres dojrzewania ma większ± zdolno¶ć do zrozumienia sprawy. M.Łopatkowa
(1974) pisze, że separacja rodziców, która zdarza się w okresie dojrzewania dziecka
wprowadza w jego życie dodatkowe komplikacje, gdyż młody człowiek usiłuje
wówczas poradzić sobie z targaj±cymi nim emocjami zwi±zanymi z etapami rozwoju.
Dodatkowy stres wzmacnia juz istniejace cechy emocjonalne dziecka, może też być
przyczyn± gwałtownych wybuchów, depresji, a nawet my¶li samobójczych.
Rozej¶cie się rodziców jest jednoznaczne z dysfunkcjonalno¶ci± rodziny: nie
spełnia ona bowiem wówczas dwóch swoich bardzo ważnych funkcji:
psychohigienicznej, która polega na zapewnieniu wszystkim członkom rodziny
poczucia stabilizacji, bezpieczeństwa, równowagi emocjonalnej, warunków do
prawidłowego rozwoju i socjalizuj±cej. Do negatywnych skutków rozwodu zalicza się
żal do tego z rodziców, które odeszło, tęsknotę za jego osob±, poczucie niższej
warto¶ci.
U dzieci z rodzin rozbitych wystepuja różne fizjologiczne objawy
zaburzeń nerwicowych (90%), u ¾ dzieci występuj± symptomy psychologiczne
przejawiaj±ce się w działaniu, a u połowy z nich symptomy psychologicze
uwewnętrznione, ¶wiadcz±ce o najbardziej zaawansowanym charakterze zaburzeń
nerwicowych ( Sokołowski, 1996, s.31).
Jednym z czynników, który może
przyczynic sie do spaczenia osobowo¶ci dziecka jest jego samotno¶ć. Poczucie
osamotnienia zdaniem M.Łopatkowej (1983, s. 48) nie jest spowodowane rozwodem,
lecz rozluĽnieniem lub zerwaniem więzi ojcowskiej lub macierzyńskiej i jest tym
dokuczliwsze, im mocniej emocjonalnie jest ono zwi±zane z osoba, z któr± go
rozdzielono. Zdaniem M.Ziemskiej (1977, s.152) rozbicie rodziny, może wywołać
depresje, moczenie nocne i szereg innych objawów nerwicy. Wg Dobosz- Sztuba
(1992, s. 34) zwłaszcza u dzieci w młodszym wieku szkolnym bywa, że apatie, fobie,
hiperaktywno¶ć, a nawet choroby psychosomatyczne stwierdzono u niektórych dzieci
wtedy kiedy u innych okres ten już dawno min±ł.
Traumatyczne skutki rozwodu
mog± trwać co najmniej przez dwa lata. Zależ± one od wiku i osobowo¶ci dziecka i
manifestuj± się w postaci lęków i koszmarów, napadów płaczu bez powodu,
agresywno¶ci, kłótliwo¶ci, gorszych wyników w nauce czy stawiania przez dziecko
wci±ż nowych ż±dań (Spock, 1998, s.97).
W jednym z badań przeprowadzonych
przez Spock i Rotenberg (1991, 538) obserwowano u dzieci poniżej 6 r.ż. lęk przd
porzuceniem, nawrót do moczenia nocnego, napady zło¶ci, wybuchy agresji.
Natomiast u dzieci 7 i 8-letnich – przygnębienie i poczucie
osamotnienia.Badaj±cy zaobserwowali też zjawisko, iż u znacznej czę¶ci
dziewczynek przeżycia zwi±zane z rozwodem, zaowocowały utrudnionym kontaktem
z chlopcami. Kolejne badania E.Żabczyńskiej; J.Santroka i K.Pospiszyla (za
Kromlick±, 1998, s.45) potwierdziły, że większo¶ć dzieci pochodz±cych z domów
rozbitych wskutek rozwodu rodziców przejawia objawy nerwicorodne, cechuje je
wyższy wskaĽnik agresywno¶ci i antyspołecznych zachowań.
Dzieci
rozwiedzionych rodziców czę¶ciej prezentuj± zachowania społecznie patologiczne.
Na podstawie badań Conway (1997, s.28) dzieci te znacznie czę¶ciej popełniaj±
samobójstwa, przejawiaj± skłonno¶ci homoseksualne, wchodz± w konflikt z prawem,
sięgaj± po narkotyki. Wg. Hoffera (1960) (za Br±giel, 1994, s.21), który ¶ledził losy
210 dzieci od momentu rozwodu aż do uzyskania samodzielno¶ci u dzieci
zaburzenia w zachowaniu zależ± od wieku. W wieku przedszkolnym, najczę¶ciej
pojawiały się takie zaburzenia jak: agresywno¶ć, bojaĽliwo¶ć, zakłócenia snu, brak
apetytu. U dzieci w wieku szkolnym występowały również wspomniane objawy, a
także niepowodzenia szkolne, kłamstwo, kradzieże i wieksza podatno¶ć na złe
wpływy. W wieku młodzieńczym- przestępczo¶ć, alkoholizm, trudno¶ci w wyborze
zawodu.Żeby dziecko weszło w ¶wiat normalny i rzeczywisty, taki w jakim naprawdę
żyjemy, musi to być ¶wiat dwupłciowy, a nie tylko kobiecy, czy męski. W tym ¶wiecie
dziecko okre¶la i identyfikuje swoj± płeć. (Conway, 1997). Eichelberger (1999, s.100)
prowadził badania nad potrzeba posiadania ojca oraz wpływem jego braku na rozwój
dziecka. Twierdzi, iż dom bez ojca to dla dziecka zawsze sytuacja trudna i zła, z
wyj±tkiem tych przypadków, kiedy miłoby ono przebywać w atmosferze małżeńskiego
piekła rodziców. Brak ojca silnie zaznacza się u dzieci w młodszym wieku szkolnym,
ale słabnie u starszych, których kr±g do¶wiadczeń społecznych jest poszerzony, a
możliwo¶ci utożsamiania się z osobami spoza rodziny większe.
U chłopców
wychowuj±cych się bez ojca, zwłaszcza je¶li rozstanie nastapiło w okresie
niemowlęcym lub wczesnego dzieciństwa, występuje często zaburzenie rozwoju roli
płciowej. Tacy chłopcy ujawniaj± ogólnie mniej typowych dla płci zachowań i postaw
niz chłopcy żyj±cy w pełnych rodzinach.Brak normalnego wzorca męskiego rzutuje
także na dalsze dorosłe życie chłopaka. Juz po założeniu przez niego własnej
rodziny nie potrafi się często znaleĽć w roli męża i ojca. U dziewczynek
wychowywanych bez ojca obserwuje sie problemy zwi±zane zwłaszcza z rozwojem
roli kobiety. Dziewczęta wychowywane bez ojca maj± zwykle większe trudno¶ci w
kontaktach z chłopcami w ich wieku. Niektóre staj± sie ni¶miałe i wycofuj±ce, inne
za¶ nadmiernie ekstrawaganckie i pragn± zwracać na siebie uwagę ( Vasta, Haith,
Miller, 1995, s.561).
K. Pospiszyl na podstawie analizy wyników badan
przeprowadzonych przez wielu autorów stwierdza, że ojciec w zasadniczy sposób
wpływa na powstanie i odpowiednie rozwinięcie u dziecka potrzeby osiagnięcia
wła¶ciwego stosunku do nauki szkolnej, a także wywiera powazny wpływ na rozwój
postawy twórczej dziecka (Pospiszyl, 1980, s.136). E.B.Hurlock zwraca uwagę na
bardzo istotny aspekt pozycji dziecka z rozbitej rodziny na tle ¶rodowiska
pozarodzinnego.Ukazuje, że dramatyzm rozwodu często ma postawę w tym, że
dziecko porównuje swoja sytuacje rodzinn± z sytuacj± swoich kolegów i stwierdza, że
jest ona gorsza. W efekcie tego porównania może pojawić się lęk, że stanie się
przedmiotem drwin, lub uszczypliwych uwag rówie¶ników, b±dĽ też o to, że zostanie
wyeliminowane z ich grona. Stwierdza też, że dzieci z rodzin po rozwodzie w oczach
rówie¶ników często postrzegane s± jako ,,inne”.Spytane, gdzie s± nieobecni
rodzice lub dlaczego maj± nowego ojca czy matkę, czuj± się zakłopotane i
zawstydzone (E.B.Hurlock 1985, s.410).
Według przeprowdzonych badań
przez J.Br±giel (1994) wynika, że dzieci do¶wiadczaj± uczucia lęku przed
o¶mieszeniem przez rówi¶ników z powodu rozwodu. Z badań amerykańskich
dotycz±cych omawianego problemu wynika natomiast, że ponad 25% badanych
dzieci z rodzin rozwiedzionych stwierdziło, iż ich koledzy nie rozumiej± co oni czuj± w
zwi±zku z rozwodem rodziców, a ponad 50% obawiało się w ogóle rozmawiać na ten
temat z kolegami (Cudak, 1997, s.179). Badania Pospiszyla i Żabczyńskiej (1980)
wykazały, że około 1/3 badanych dzieci, których rodzice rozwiedli się, miały objawy
nerwicowe, występowały u nich trudno¶ci w nawi±zywaniu kontaktów z rówie¶nikami,
izolowanie się od grupy, nasilała się agresja werbalna.
Zdaniem Witczaka
(1987, s.16) dzieci pozbawione opieki ojcowskiej przejawiaj± np. w grupie
rówie¶niczej mniej dojrzałe formy zabawowe niż ich koledzy przebywaj±cy stale z
ojcami. Maj± trudno¶ci w przystosowaniu się do wymagań panuj±cych w grupie. Tym
dzieciom trudno też nawi±zać kontakt z rówie¶nikami. Wyrażaj± one swoje stany
emocjonalne w sposób wyraĽnie wrogi (uczucie zazdro¶ci, zawi¶ci i inne).Nie uznaj±
autorytetów, cechuje je mniejsza samodzielno¶ć i aktywno¶ć. Witczak stwierdza
też,że grupa rówie¶nicza daje dziecku potrzebne kontakty z koleżankami i kolegami,
stwarza możliwo¶ć sprowadzenia swojej dojrzało¶ci do samodzielno¶ci i
równorzędno¶ci z innymi ludĽmi. (Witczak, 1987, s.66)
Jeżeli w domu narastaj±
nieporozumienia i konflikty między dzieckiem a dorosłymi z jego otoczenia, a w
szkole napotyka ono na niepowodzenia, które narażaj± je na ¶miszno¶ć,
lekceważenie i niechętny stosunek ze strony nauczycieli, jak i uczniów, zaczyna
szukać akceptacji i zado¶ć uczynienia za dotychczasowe niepowodzenia życiowe w
takim ¶rodowisku, w którym może liczyć na pomoc i pozytywn± ocenę swego
postępowania (K.Pospiszyl i E.Żabczyńska 1980, s.110).Proponowane metody
badawcze i uzasadnienie ich doboru : Proponowanymi przeze mnie metodami
badawczymi s± dwie rozmowy.Jedena przygotowana dla dziecka, druga za¶ dla
rodzica, przy którym dziecko zostaje po rozbiciu małżeństwa (jest ona uzupełnieniem
informacji na temat życia dziecka w rodzinie rozbitej).Rodzic odpowiedzieć ma na
pytania, na które dziecko nie potrafi udzielić obiektywnej, rzetelnej odpowiedzi.
Pytania w scenariuszu rozmowy zostały sformułowane w sposób prosty, nie
wzbudzaj±cy w±tpliwo¶ci, o co w nich chodzi. Przeprowadzona rozmowa ma byc
jawna tzn. rodzice zostan± poinformowani przeze mnie o celach, charakterze i
przedmiocie wywiadu. Dzieci natomiast nie zostaj± zaznajomione z faktycznym
celem rozmowy. Wszystkie przeprowadzone rozmowy mog± się odbyć po wyrażeniu
zgody przez rodzica. Scenariusze rozmowy czyli narzędzia mojej pracy badawczej,
umożliwi± mi przeprowadzenie rozmowy w sposób nieskategoryzowany. Czę¶ć
zasadnicz± tj. stawianie pytań rozpocznę od przedstawienia siebie, a zakończę
podziękowaniem dzieciom i ich rodzicowi za rozmowę. Charakterystyka próby
badawczej:Badaniem obejmę grupę ok. 20 dzieci, staraj±c się , aby odbyć rozmowę
w różnych grupach wiekowych i płciowych. Oto scenariusze rozmów przygotowane
do przeprowadzenia badania: Scenariusz rozmowy z dzieckiem.Dzień dobry.Jestem
Magda.A Tobie jak na imię? Posłuchaj chciałabym z Tob± porozmawiać o tym, jak Ci
się żyje, co my¶lisz o różnych sprawach, czym się martwisz, a czym cieszysz.Czy
masz chęć na tak± rozmowę?No to porozmawiajmy........................Na pocz±tek
powiedz mi co¶ o sobie. Jak Ci idzie w szkole?... W domu?.. Opowiedz mi trochę o
Twojej rodzinie.Z kogo się składa Twoja rodzina?..Aha, więc mieszkasz tylko z
mam±/tat±.. A powiedz mi, czy wiesz, co się dzieje z Twoim tat±/mam±? Gdzie teraz
mieszka?..Czy ma drug± rodzinę? ...Widujesz się czasem z nim/ ni±?...1. Z którym z
rodziców obecnie mieszkasz?2. Gdyby¶ mógł/ mogła zdecydować z kim chciałby¶/
chciałaby¶ mieszkać, kogo by¶ wybrała?3.
Opowiedz mi, jak to było, kiedy
dowiedziałe¶/ ła¶ się o rozwodzie rodziców? Co wtedy czułe¶/ła¶? Co sobie
my¶lałe¶/ła¶?4.
Jak my¶lisz kto jest winien, że rodzice się rozwiedli? A Ty nie
czujesz się wienien/ nna?5.
Powiedz, czy kiedy mieszkasz z ...,brakuje Ci.. Czy
tęsknisz do taty/ mamy?6. Czy czujesz się dobrze w rodzinie bez taty/mamy? Czy
jest Ci czasami smutno?7. Czy dobrze rozumiesz się z tat±/mam±? Czy czasem
sprawia Ci kto¶ w domu przykro¶ć, czy też wszyscy s± dla Ciebie mili i czujesz się w
domu dobrze?8.
Opowiedz mi w jaki sposób Ty i Twój tatu¶/mamusia
kontaktujecie się ze sob±? Czy widujecie się..czy piszecie do siebie listy, pocztówki?
Czy telefonujecie do siebie?9. Czy tęsknisz za spotkaniami ze swoim tat±/ mam±?
Czy możesz zwierzyć się tacie/ mamie?Co czujesz to mamy/taty?10.
Jak my¶lisz
co najbardziej zmieniło się w Twoim życiu po tym, jak Twoi rodzice rozwiedli się?
Czego najbardziej Ci brakuje? Za czym tęsknisz?11. Czy kiedy Twoi rodzice
rozwiedli się czuła¶/czułe¶, że masz mniej, czy więcej obowi±zków? Czy między
Tob± a Twoj± mam±/ tat± co¶ się zmieniło?12. Czy pamiętasz, aby¶ bała/bał się, że
co¶ się w twym domu zmieni? Że nie będziesz sobie mógł/ mogła z czym¶
poradzić?13. Opowiedz czy czujesz się dobrze w¶ród swoich kolegów/ koleżanek ze
szkoły, z podwórka? Czy, jeżeli rozmawiacie o swoich domach, rodzinach sprawia Ci
to kłopot, czy też nie?14. Czy zdażyło Ci się kiedy¶ usłyszeć od swoich kolegów/
koleżanek co¶ niemiłego, przykrego o tym, że Twoi rodzice się rozwiedli? Czy masz
kolegów/ koleżanki, z którymi bardzo lubisz spędzać wolny czas, bawić się, z którymi
możesz porozmawiać o wszystkim?Dziękuję Ci bardzo za rozmowę.Scenariusz
rozmowy z rodzicem.
Szanowna Pani/ Panie, dzień dobry. Jestem Magda
Górska, prowadzę badania nad dzieckiem w rodzinie niepełnej. Chciałabym bardzo
prosić Pani±/ Pana o udzielenie mi odpowiedzi na kilka pytań. Zapewniam
Pani±/Pana, że odpowiedzi te wykorzystam wył±cznie anonimowo i tylko do celów
badawczych. Nie zostan± one nikomu udostępnione. Jednocze¶nie chciałabym
prosić też Pani±/Pana o wyrażenie zgody na przeprowadzenie krótkiej rozmowy z
dzieckiem...Zapewniam,że pytania moje nie s± drażliwe, nie sprawi± dziecku
przykro¶ci i nie dotycz± żadnych kwestii życia Pani rodziny. Chciałabym tylko
dowiedzieć się, jak dziecko czuje się i funkcjonuje w domu i szkole...1. Czy po
rozwodzie zauważyła/ył Pani/Pan w zachowaniu dziecka jakie¶ zmiany w wyrażaniu
przez niego emocji? Czy dziecko stało się nerwowe, czy zaczęło się moczyć, czy
zamknęło się w sobie itd.?2.
Proszę mi powiedzieć, jak często dziecko spotyka
się z drugim rodzicem? Jak długo trwa to spotkanie i gdzie najczę¶ciej ma miejsce?3.
Czy Pani/ Pana syn/córka ma kolegów, koleżanki, z którymi się przyjaĽni w
szkole i poza ni±? Czy s± to przyjaĽnie w większo¶ci z dziećmi z rodzin pełnych czy
niepełnych? Czy ma Pani/ Pan zastrzeżenia co do przyjaciół syna/ córkiDziękuję
Pani/Panu bardzo za rozmowę.Bibliografia:Br±giel Józefa; Rodzinne i
osobowo¶ciowe uwarunkowania; Opole 1994, Uniwersytet OpolskiCudak Henryk
(red); Rodzina polska u progu XXI wieku; Łowicz 1997, Mazowiecka Wyższa Szkoła
Humanistyczno- Pedagogiczna w Łowiczu. Eichelberg Wojciech; O co pytaj± dzieci..;
Warszawa 1999; ,,Iskry”.Hurlock Elizabeth B.; Rozwój dziecka; Warszawa
1985, PWNKawula Stanisław, Br±giel Józefa; Pedagogika rodziny; Toruń 1997; Wyd.
Adam MarszałekKromolicka Barbara; Rodziny zrekonstruowane. Dziecięca percepcja
postaw rodzicielskich, a ich sytuacja szkolna; Szczecin 1998; Wyd.Nauk.
U.S.Łopatkowa Maria; Samotno¶ć dziecka; Warszawa 1983; WSPPospiszyl
Kazimierz; Ojciec a rozwój dziecka; Warszawa 1980; WP.Sokołowski Tomasz; Skutki
prawne rozwodu; Poznań 1996; Dom Wydawn. ,,Rebis”Spock Benjamin,
Rothenberg Michael B.; Dziecko- pielęgnowanie i wychowanie; Warszawa 1991;
Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.Vasta Ross, Haith Marshal M., Miller
Scot A.; Psychologia dziecka; Warszawa 1995; WSP.Witczak Jerzy; Ojcostwo bez
tajemnic; Warszawa 1987; Instytut Wydawniczy Zwi±zków Zawodowych.Ziemska
Maria; Rodzina a osobowo¶ć; Warszawa 1977; ,,Wiedza Powszechna”