Filozofia - wprowadzenie do filozofii

Filozofia - wprowadzenie do filozofii
Filozofia - szczególny rodzaj wiedzy, dotyczący człowieka niezależnie od tego jakie on
sobie stwarza zadania. Wielowiekowa tradycja myślenia. udostępnia metody poznania: uczy rozumienie świata, -uczy myślenia, -ma ponad 2500 lat tradycji, -łączy fragmenty
rzeczywistości, którymi zajmują się inne nauki i łączy je w całość, -poszerza horyzonty
myślenia, -porusz odpowiedzi na problemy egzystencjonalne, pomimo weku koncepcji w
filozofii jest więcej pytań niż odpowiedz, -nie daje takich korzyści jak inne nauki.
Historia: -w Jonii w II w. p.n.e. rodziła się myśl filozoficzna . filozofów zwano
mędrcami. Pitagoras - to jemu przepisuje się autorstwo słowa filozofia. Filozofowie sądzili,
że człowiek tylko mądrość kocha, ale nie może jej ostatecznie posiąść. Posiąść ją mogą
tylko bogowie, człowiek jest zdany na niewiedzę bo nigdy nie osiągnie mądrości . filozofia
to najważniejsza wiedza człowieka. I filozofia przyrody - to 1 okres f, zajmowano się
przyrodą. F - Tales z Miletu, Anaksymenes, Anakapares, Heraklit z Efezu. II f
humanistyczna - Sokrates, III okres wielkich systemów filozoficznych - Platon,
Arystoteles, Epikur, Stoicy.
4 koncepcje filozofii:
1) klasyczne zrozumienie f - tak jak to widział Arystoteles, jako wiedzę autonomiczną.
To wiedza pozwala się przekonywać, ale ją racjonalnie udowodnić, ponownie może być
uzyskana przez naturalne zdolności,
2) pozytywistyczna koncepcja f - powstała w XVIII - XIX w., odwołuje się do
scjenytcyzmu (wzór naukowego poznawania widzi w naukach przyrodniczych i
matematycznych ): filozofia - wiedza, która wspomaga to naukowe poznanie, nie jest
samodzielną wiedzą. Opowiadają się za nią filozofizujący fizycy.
3) neopozytywistyczna koncepcja f - odmiana f statusu wiedzy naukowej. Koło
wiedeńskie ( lata 20-te XIX w. ). Wszystkie problemy jakie stoją na drodze, poznania
dzieli się na te, które rozstrzyga się w sposób szczegółowy (problemowy) i na
pseudoproblemy, nie należy ich rozpatrywać i nie należą do nauki.
4) egzystencjonalistyczna koncepcja f - pewna sztuka życia, postawa życiowa, która
ukierunkowana jest na poznawanie życia. Coś osobistego. Myśl, która wpływa na
działanie i nim kieruje (starożytne ujęcie f ).
Źródła filozofowania (bodźce uruchamiające filozofowanie):
1) zdziwienie - już Platon zaznacza rolę zdziwienia : kto się nie dziwi, nie kocha
naprawdę mądrości - mówił. Filozofia starożytna Kante, Palscal - również zastanawia się
nad zdziwieniem.
2/ wątpienie - św. Augustyn, wątpie więc jestem”. Uważał, że wątpienie jest oznaką
myśli. Kartezjusz uważał, że wątpienie jest drogą do osiągnięcia pewności. Krytyka
wątpienia - Nitzsche, Freud - Filozofia nowożytna.
3/ doznanie wstrząsu - okres XIX i XX w. rodzi pytanie jaki jest człowiek i jaki jest sens
życia ludzkiego( okres wojen, kataklizmów) tragizmu czy bólu istnienia. Józef Tischner
wstrząs i zagrożenie bytu „ o jakości filozofii decyduje wielkość bólu i cierpienia - filozofia
współczesna”.
Filozofia współczesna - działy filozofii
1/ metafizyka - nauka o bycie, byt jako konkretne rzeczy lub wszystko co istnieje, pyta o
pochodzenie świata czy miał początek, pytanie o koniec, pytanie o wieczność - ( czas wieczność). Interesuje się w jaki sposób się świat rozwija. Determinizm - czy rozwój ma
jakieś prawa, konieczność przypadek wolność( pytanie o rozwój)
Stanowisko - monizm - opowiada się za istnieniem jednego bytu, dualizm i pluralizm.
2/ epistomologia - nauka o poznaniu.1/ poznanie prawdy 2/ kryterium prawdy( prawda i
fałsz), metody poznania. Pojecie prawdy absolutnej czy względnej i pojęcie granicy
ludzkiego poznania - agnostycyzm. 3/ antropologia - nauka o człowieku, zajmuje się
bytem ludzkim, pyta o to kim jest człowiek jaki byt ludzki różni się od innych, czym jest
szczęście, sens życia, cel życia, cierpienia i śmierci.4/ estetyka - nauka o pięknie,
Kategorią estetyczną jest piękno, ale i brzydota. Pojęcie przeżycia estetycznego. 5/
aksjologia - nauka o wartościach. Wartości estetyczne, etyczne: w jaki sposób wartości
istnieją, czy są wartości obiektywne, niezależne od człowieka. Czy subiektywne wytwór
człowieka czy wartości mają charakter absolutny czy względny, hierarchia wartości.
7/filozofia społeczna - nauka o społeczeństwie, rola jednostki w świecie, w historii,
oddziaływanie jednostki na społeczeństwo, altruizm, epoizm.
Trzy wielkie okresy filozofii( historyczne): VI - VII w. PNE - filozofia grecko chrześcijańska, Aż XV w. n.e. do okresu rozwoju filozofii metafizycznej , Od XV - XIX filozofia poznania( epistomologia dominuje) , Od XIX - XX w. filozofia współczesna antropologia dochodzi do głosu.
Objaśnienia
Absolut (z łaciny absolutus - bezwarunkowy, niezwiązany), osobowy bądź nieosobowy
byt pierwotny i doskonały, całkowicie niezależny, niczym nieograniczony, posiadający w
sobie wszelkie racje swego istnienia; pełnia bytu. Termin wprowadził Plotyn, określając
nim prajednię, z której emanują wszystkie inne byty.
W religii, zwłaszcza w wielkich religiach monoteistycznych, utożsamiany z osobowym
Bogiem. W religijno-filozoficznej myśli Wschodu najwyższa rzeczywistość o charakterze
osobowym (np. Trimurti, Iśwara) bądź częściej nieosobowym (brahman tożsamy z
atmanem, śunjata). W dziejach filozofii Zachodu jego rozumienie było zmienne.
U przedstawicieli jońskiej filozofii przyrody zagadnienie miało postać pytania o arché
(zasada). Platon za absolutne uznał Dobro, stojące na szczycie świata idei. Dla
Arystotelesa absolutowi odpowiadał rozumiany areligijnie byt najdoskonalszy, konieczny i
niezmienny, czysty akt albo czysta forma, najdoskonalsza substancja, myśl
samomyśląca; czynnik ten uznawał za pierwszego poruszyciela, a nie stwórcę
odwiecznego świata. Św. Tomasz z Akwinu podkreślił m.in. jego prostotę, niezmienność,
wszechobecność i pełnię przejawiającą się tożsamością istoty i istnienia. Mikołaj z Kuzy
scharakteryzował go z kolei jako coincidentia oppositorum - współistnienie przeciwieństw.
W mistycznej koncepcji Eckharta z Hochheim absolut rozdwaja się na nicość będącą
pełnią bytu i osobowego Boga.
Dla J. Boehmego to bezpostaciowy, nieokreślalny Ungrund. U R. Descartesa jako
stwórca świata jest przede wszystkim naczelną ideą-racją, bezwględnie konieczną. U N.
Malebranche\\\'a to nieskończenie doskonały byt, poznający w swej substancji istotę
pozostałych bytów, które uprzyczynawia tak dalece, że stanowią one dlań jedynie okazję
do działania (okazjonalizm). B. Spinoza ujął absolut zgodnie z zasadami panteizmu, G.W.
Leibniz określił go zaś jako centralną monadę, a zarazem \\\"zegarmistrza\\\", którego
obecność wyjaśnia istnienie i działanie zegara-świata. T. Hobbes i D. Hume stwierdzili
niemożność jego poznawania na polu filozofii. I. Kant podzielił tę opinię, pozostawiając
jednak absolut jako zasadę unifikującą w dialektyce transcendentalnej oraz jako postulat
rozumu praktycznego, uzasadniający porządek moralny. H.A. Taine i E. Renan mianem
absolutu określali ogół praw rządzących światem.
W filozofii niemmieckiej XIX w. absolut oznaczał: dla J.G. Fichtego niesubstancjalną i
nieświadomą, czystą, twórczą jaźń, dla F.W.J. Schellinga doskonałą pierwotną tożsamość
bytu idealnego i realnego, podmiotu i przedmiotu, natury i ducha, dla G.W.F. Hegla całość
niegotową, rozwijającą się i ujawniającą w procesie dialektycznym.
Filozofia współczesna poświęcała uwagę głównie poznawalności absolutu. Zarysowały
się dwa kierunki. Pierwszy zdominowała opinia, iż poszukiwanie, poznawanie i akceptacja
bądź odrzucenie istnienia absolutu to sprawa serca, uczuć, wiary, intuicji, nie zaś rozumu
(m.in. H. Bergson, M. Blondel, M. Scheler, A. Camus, J.P. Sartre). W drugim przyjęto
możliwość jego poznania na drodze racjonalnej - w powiązaniu z odkryciami nauk
szczegółowych, zwłaszcza przyrodniczych (np. P. Teilhard de Chardin, A.N. Whitehead,
C. Tresmontant), bądź poprzez wypracowywanie dowodów na jego istnienie
wzorowanych na filozofii klasycznej (np. K. Rahner).
Metafizyka, (z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach
przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogował
pisma Arystotelesa.
Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności.
Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko
powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich
działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak:
forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i
tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i
powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie
zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani
drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez
rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas,
gdy człowiek jest wolny.
Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej
punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą
metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu,
samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy
systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A.
Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby
nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię
wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie
polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.
Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona
uzgodnić z materializmem.
Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H.
Bergsona.
Estetyka,
1) jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami
piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów,
utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema
pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
2) w szerokim znaczeniu estetyka pojmowana jest niejednolicie, jako: ogólna teoria
piękna dzieł sztuki i przedmiotów naturalnych. Zakres badań tak pojmowanej estetyki
obejmuje wiele różnorodnych zagadnień, którymi zajmują się inne poza filozoficzne
dyscypliny.
Filozof, człowiek uprawiający filozofię. Specjalista w zakresie filozofii. Potocznie człowiek mądry, zrównoważony. Z odcieniem ironii - przemądrzały.
"Chłopski filozof" - człowiek myślący i kierujący się zdrowym rozsądkiem.
Dualizm,
1) w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do
siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w
przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku
dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też
tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny
stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i
rzeczywiście poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I.
Kanta).
2) istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad. Dwoistość.
Monizm, w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek,
rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej
złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie
każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z
dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).
Pluralizm, w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm
ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o
prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm
epistemologiczny).
W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa,
Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne
składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg
Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te
zostały nazwane pluralizmem infinistycznym.
W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F.
Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M.
Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.
Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria
wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etycznomoralnych i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie,
zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od
innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich
poznawania.
Wyodrębnienie aksjologii jako osobnego działu filozofii zaproponowano na przełomie XIX
i XX w., do czego grunt przygotowały wcześniejsze wystąpienia D. Hume\'a, I. Kanta,
R.H. Lotzego, F. Nietzschego, F. Brentana, A. Meinonga. Terminu aksjologia użył jako
pierwszy P. Lapie w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss
der Axiologie (1908). Problematykę aksjologiczną podejmowali m.in. przedstawiciele
neokantyzmu badeńskiego (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, D.
von Hildebrand, N. Hartmann) oraz neorealiści (G.E. Moore, R.B. Perry, J. Dewey) i
neopozytywiści (aksjologiczny emotywizm).
Faktycznie jednak tematyka aksjologiczna towarzyszyła człowiekowi od tysiącleci,
znajdując wyraz w refleksji religijnej i filozoficznej, działalności legislacyjnej, a także w
rozważaniach o sztuce. Przez niektórych aksjologia uważana bywa za samodzielną
dziedzinę wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym; inni (np. tomiści) kwestionują
potrzebę jej wyodrębniania, lokując właściwe jej problemy w obrębie metafizyki,
antropologii i teorii poznania.
Poznanie, proces zmysłowo-psychiczny, intelektualny i doświadczalny, właściwy
człowiekowi, mający na celu:
1) zdobywanie wiedzy o świecie i o samym sobie.
2) określenie stosunku do innych bytów, zjawisk i usytuowanie siebie wśród nich.
3) podjęcie działalności praktycznej i twórczej.
Poznanie stanowi jedną z podstawowych kategorii filozofii, a szczególnie teorii poznania i
epistemologii, zajmujących się istotą poznania, procesami zdobywania przez człowieka
wiedzy o rzeczywistości i o sobie samym, drogami do niej wiodącymi, jak też
całokształtem tej wiedzy, jej sprawdzalnością, prawdziwością i użytecznością.
Współcześnie poznanie poza filozofią jest także przedmiotem badań szczegółowych:
psychologii, naukoznawstwa, dydaktyki, rozumianych jako proces uczenia się, nauczania
i zastosowania rezultatów poznania.
Antropologia (z greki "ánthropos" - człowiek, "logos" - nauka), biologiczna nauka
porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu (antropogeneza), rozwoju osobniczym i
rodowym oraz zróżnicowaniu rasowym. Nazwę antrpologia wprowadził lekarz i teolog
niemiecki Magnus Hundt (1449-1519) w dziele Anthropologium de hominis dignitate,
natura et proprietatibus (1501). 1684 F. Bernier podał pierwszą naukową klasyfikację 4
ras ludzkich, dając początek antropologii jako nauce. 1760 P. Camper wprowadził do
antropologii pomiary tzw. kąta twarzowego. 1776 J.F. Blumenbach wydał dzieło De
generis humani varietate nativa, w którym przedstawił klasyfikację 5 ras ludzkich.
Podał ponadto definicję antropologii. 1824 W. Surowiecki opublikował pierwszą polską
pracę antropologiczną Śledzenie początków narodów słowiańskich. 1842 A.A. Retzius
opracował nową metodę klasyfikacji ras ludzkich (antropologiczne wskaźniki ilorazowe
przy pomiarach czaszki). Metodykę antropologiczną rozwinął P. Broca, twórca francuskiej
szkoły antropologicznej. 1858 założył on w Paryżu pierwsze laboratorium
antropologiczne, 1859 - pierwsze Towarzystwo Antropologiczne. Wielkie znaczenie dla
rozwoju antropologii miał także darwinizm.
1931 ukazała się praca E. Lotha Anthropologie des parties molles, przedstawiająca
porównawcze badania antropologiczne mięśni i in. części miękkich. Antropologia jako
całość wiedzy o człowieku obejmuje różne aspekty jego istnienia, wyróżnia się więc
oprócz antropologii przyrodniczej antropologię filozoficzną, religijną, biblijną, kulturową i
społeczną.
Agnostycyzm (z greckiego agnostos - niepoznawalny), w epistemologii stanowisko
głoszące niepoznawalność wszystkiego (agnostycyzm powszechny - faktycznie
sprzeczność sama w sobie), względnie jakiegoś przedmiotu lub pewnej kategorii
przedmiotów (agnostycyzm częściowy). Nie należy go mylić ze sceptycyzmem.
Najważniejsze postaci agnostycyzmu:
1) zakresowy - wskazujący na niemożliwość poznania w skończonym czasie
nieskończonej liczby stanów rzeczy, cechującej Wszechświat;
2) psychologiczny - konstatujący słabość wszystkich (np. Ksenofanes z Kolofonu, sofiści)
bądź niektórych (np. D. Hume) władz poznawczych człowieka;
3) sceptyczny - z wielości rozwiązań tych samych problemów oraz licznych błędów w
teoriach naukowych wnoszący o definitywnej niemożności wiedzy doskonałej (np.
docta ignorantia Mikołaja z Kuzy, zasada nieoznaczoności Heisenberga);
4) krytyczny - stwierdzający istnienie sfer z natury niepoznawalnych (np. \"rzeczy same w
sobie\" u I. Kanta). Istnieje ponadto agnostycyzm religijny, akcentujący ograniczoność
ludzkiego poznania Boga. Termin agnostycyzm wprowadził w 1863 Th.H. Huxley.
Renesansowa filozofia przyrody, jeden z głównych kierunków filozofii odrodzenia
rozwijający się od połowy XV w. poprzez wiek XVI, głównie we Włoszech, głoszący
koncepcję Wszechświata opartą na zasadach jednorodności substancji materialnej,
identyfikacji Boga z naturą, dynamizmu i dialektycznego rozwoju przyrody.
Źródła renesansowej filozofii przyrody były trojakie:
1) doktryny starożytnych filozofów, a w szczególności finalizm Arystotelesowski, stoicki
panteizm, dynamizm jońskiej filozofii przyrody, neoplatońska metafizyka.
2) tradycja średniowiecza: spekulacje mistyczne i panteistyczne, koncepcje przyrodnicze,
których twórcami byli Awerroes, Awicenna i J.S. Eriugena, oraz mistycyzm J. Eckharta.
Głównym pośrednikiem między średniowieczem a nową filozofią przyrody był Mikołaj
Kuzańczyk.
3) zdobycze na polu astronomii, zwłaszcza M. Kopernika, a także obliczenia
astronomiczne zmieniające średniowieczny obraz świata.
Nurty w renesansowej filozofii przyrody
1) teoretyczny, którego przedstawiciele dążyli do naukowego zgłębienia tajników
przyrody. Rozwijał się głównie we Włoszech i wahał się między dwiema koncepcjami:
materialistyczną i panpsychiczną.
2) praktyczny, którego zwolennicy zmierzali do zapewnienia człowiekowi panowania nad
przyrodą. Jego twórcą był Paracelsus, głosiciel witalistycznego poglądu, że w każdej
istocie tkwi odrębna zasada życia, nazwana przez niego archeusem. Zawiera on klucz do
przyrody i kto go pozna, ten posiądzie sposób oddziaływania na nią i możność dowolnego
jej przekształcania. Druga jego teza głosiła wzajemną zależność wszechrzeczy.
W młodszej generacji filozofów ważną rolę odegrał T. Campanella.
Byt, podstawowy termin filozoficzny - w znaczeniu szerokim ogół wszystkiego, co w
jakikolwiek lub w jakiś określony sposób istnieje, w znaczeniu węższym każde z istnień
poszczególnych tworzące pewną całość i dającę się wyodrębnić spośród innych.
Pytanie o to, co to jest byt i jakie są jego podstawowe właściwości, należy do
najważniejszych kwestii filozoficznych - odpowiedzi na nie poszukuje metafizyka i
ontologia.
W dziejach filozofii formułowano rozmaite koncepcje bytu. Dla pierwszych filozofów
greckich była nim zasada (arché), tj. pewne tworzywo stanowiące podstawę wszystkich
rzeczy, poznawalne poprzez swoiste uogólnienie ich ujęć zmysłowych (dla Talesa - woda,
dla Anaksymenesa - powietrze, dla Anaksymandra - apeiron, czyli nieskończoność lub
nieograniczoność).
Parmenides (twórca pojęcia bytu jako bytu) i eleaci uznali, że prawdziwym bytem jest nie
to, co postrzega się zmysłami, ale to, co poznaje się umysłem - byt w ich ujęciu to
nieruchome, niezmienne i tożsame ze sobą jedno. Heraklit, przeciwnie, za byt uważał to,
co ruchliwe, zmienne i w sobie sprzeczne (owo coś symbolizował ogień), Demokryt z
kolei - poruszające się w próżni atomy. Dla Platona bytem były odwieczne i niezmienne
idee (rzeczy materialne istniały o tyle, o ile w tych ideach uczestniczyły), dla Arystotelesa
- substancja.
Do Parmenidesa i Platona nawiązał św. Augustyn, określając byt jako to, co wieczne i
niezmienne; do Arystotelesa - przedstawiciele scholastyki oraz św. Tomasz, w którego
ujęciu byt to jakakolwiek określona, tożsama ze sobą treść związana ze współmiernym do
niej istnieniem.
Kartezjusz wyodrębnił dwa całkowicie rozłączne rodzaje bytu o charakterze
nieskończonych kontinuów: rzecz myślącą (res cogitans - umysł) i rzecz rozciągłą (res
extensa - ciało).
G.W. Leibniz postrzegał go jako zbiór wielu oddzielnych monad, uporządkowanych w
sposób hierarchiczny i poddanych tzw. harmonii przedustanowionej.
Dla G.W.F. Hegela byt rozumiany w sposób skrajnie abstrakcyjny jest tożsamy z nicością
i zamiast istnieć, staje się wciąż w trakcie procesu o charakterze dialektycznym.
W fenomenologii E. Husserla byt konstytuują odpowiednie akty świadomości, ma on
zatem naturę intencjonalną.
M. Heidegger, poszukując korzeni pojęcia bytu, skierował się ku byciu jako jego
podstawie stanowiącej \"jest\" we wszystkim, co jest - zadanie filozofii upatrywał w
powrocie do bycia, głównie poprzez analizę tzw. Dasein, czyli ludzkiego jestestwa,
któremu w jego byciu chodzi o bycie samo.
Niezależnie od rozmaitych koncepcji historycznych, wyróżnić można pewne podstawowe
typy rozumienia bytu:
1. abstrakcyjne - z pewnej liczby konkretów drogą tzw. metafizycznej abstrakcji otrzymuje
się tu wolne od jakiejkolwiek materialności pojęcie bytu jako bytu, które określa czynniki
konstytuujące jego bytowość;
2. metafizyczno-ontologiczne - byt to to, co istnieje, istniało, może istnieć albo ma
jakiekolwiek inne, pozytywne lub negatywne odniesienie do istnienia (w skrajnych
ujęciach także to, co nie może w żaden sposób zaistnieć);
3. egzystencjalne - byt to to, co istnieje faktycznie, choć na rozmaite sposoby (ze sfery
bytu wyklucza się czyste możliwości i to, co niemożliwe, zachowuje się w niej natomiast
to, co pomyślane);
4. realistyczne - byt to wyłącznie to, co istnieje realnie (ze sfery bytu wyklucza się to, co
istnieje myślnie czy idealnie);
5. aktualistyczne - byt to to, co istnieje w danej chwili (wyróżnikiem bytu jest jego
osadzenie w teraźniejszości i niepowtarzalność);
6. ewentystyczne - byt to to, co się aktualnie zdarza (byt ma charakter momentalny, jest
zdarzeniem wchodzącym w skład procesu);
7. holistyczne - byt to obejmujące całość istnienia \"jedno\" o charakterze statycznym lub
dynamicznym.
Społeczeństwo, jedno z podstawowych pojęć socjologicznych, różnie definiowane i
rozumiane. Najczęściej określa się społeczeństwo jako wszelkie formy życia zbiorowego
w ramach jednego narodu czy państwa, oparte na zasadzie odrębności, utrzymujące swój
byt przez dłuższy okres. Szeroko również upowszechnione są poglądy, które upatrują
istotę społeczestwa w fakcie istnienia organizacji społecznej, w związku z czym
społeczeństwo definiowane jest jako ogół instytucji i urządzeń zapewniających ludziom
wspólne zaspokajanie potrzeb, zorganizowane współżycie i rozwój. Społeczeństwo
uważane jest także za system grup społecznych wzajemnie zależnych, podlegających
przeobrażeniom.
Na gruncie socjologii wyróżnia się:
1) społeczeństwo globalne oznaczające dużą zbiorowość, żyjącą na rozległej przestrzeni,
w której wytworzyły się i utrzymują więzi społeczne oparte na wspólnym dorobku
kulturowym, na funkcjonowaniu instytucji nieformalnych i wzorów zachowania.
2) społeczeństwo lokalne (społeczność), czyli zbiorowość ludzką mieszkającą na
określonym terytorium (np. osiedle mieszkaniowe, dzielnica miasta, wieś), w której więzi
społeczne oparte są na wspólnocie warunków życia, sąsiedztwie, wspólnej kulturze,
ścisłej społecznej kontroli.
Tragizm, jedna z podstawowych kategorii bytu ludzkiego, prezentowana przez filozofię,
literaturę i wszystkie rodzaje sztuki. Oznacza nierozwiązywalny konflikt pomiędzy
powszechnie (bądź indywidualnie) uznawanymi wartościami a koniecznościami
określającymi życie i postępowanie bohatera, skazanego na dokonanie złego w skutkach
wyboru. Tragizm funkcjonuje jako jedna z kategorii estetycznych, a także etycznych.
Sokrates
469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi
jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem
demokracji.
W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle
dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że
prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś
jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje
powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on
najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż \"wie, że nic nie wie\".
Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika
poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził,
odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale
dyskutując pozwala, aby w rozmówcy \"narodziła się\" wiedza, co jest możliwe, ponieważ
każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny)
i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.
Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki
metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o
bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na
śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz,
powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z
uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.
Platon
(ok. 427-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał
dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże.
Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas
podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy,
o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.
W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę,
którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała
zarówno charakter naukowy, jak i religijny.
Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między
duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy
jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna,
wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody
empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne
powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W
założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika,
medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą:
Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros,
Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.
Arystoteles
(384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze
macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e.
powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez
stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia.
Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.
Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w
postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn.
wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady
sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na
praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i \"filozofię
pierwszą\", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się
szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne
rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od
niesamoistnych przypadłości.
W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej
istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie
nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest
autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako
przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne:
sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.
Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności
oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w
istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego
poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga.
Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego:
duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził
podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę
środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście
(eudajmonizm).
Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw.
go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e.
Andronikos z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.):
Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O
niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka
(1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).