Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych

STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE 2014(1)
ROZPRAWY I MATERIAŁY, s. 213–219
Petro Husak, Tetiana Martyniuk
Wschodnioeuropejski Uniwersytet Narodowy Łesi Ukrainki w Łucku
Istota i swoistość uzależnienia od substancji
psychoaktywnych: podstawowe koncepcje naukowe,
definicje i kryteria
The essence and specificity of depending on the use of psychoactive
substances: basic the scientific, concept and criteria of definition
Streszczenie
Autorzy analizują problem zachowania
zależnego od zażywania substancji psychoaktywnych. Odwołują się do podstawowego pojęcia uzależnienia. Przedstawiają
różne podejścia do definicji zachowania
zależnego, skorelowane i rozróżnione pojęcia
«uzależnienie» i «nałóg». W artykule przeanalizowano również motywy ciągłości
zachowań i kryteria ich określania.
Summary
In this article the author examines the problem of dependent behavior of substance use.
The author analyzes the basic scientific concepts dependent behavior. Considered different approaches to the definition of dependent
behavior, correlated and distinguished the
concepts of “dependence” and “addiction”.
The article also examines the motives of dependent behavior and outlines the criteria for
designation.
S ł o w a k l u c z o w e: uzależnienie, uzależnienie od narkotyków, substancja psychoaktywna, zachowanie uzależnione, dewiacyjne zachowanie, uzależnienie od substancji psychoaktywnych
K e y w o r d s: addiction, drug addiction, psychoactive substance, dependent behavior, deviant behavior, dependence on psychoactive substances
214
P. Husak, T. Martyniuk, Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych...
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
Uzależnienie to jeden z najbardziej skomplikowanych współczesnych problemów społecznych. Stosunek społeczeństwa do tego zjawiska bywa zróżnicowany.
Niektóre uzależnienia są traktowane jako osobisty problem człowieka, mimo że
są niebezpieczne dla niego samego i dla społeczeństwa. Większość jednak uzależnień uzyskało status społecznie niebezpiecznych i w związku z tym zdecydowanie
nie są akceptowane. Problem ten występuje z całą ostrością w odniesieniu do młodzieży szkolnej; nie był on rozwiązywany kompleksowo, ponieważ nie posiada należytego naukowego i metodycznego psychologiczno-pedagogicznego zaplecza.
Zachowanie zależne można badać jako zachowanie nienormatywne, dewiacyjne i wyniszczające od wewnątrz lub autodestrukcyjne. Stopień uzależnienia
(zachowania zależnego) może być różny – od prawie normalnego zachowania do
ciężkich przejawów zależności, którym towarzyszą wyraźne patologie somatyczne
i psychiczne.
Według badań Anny Ruzmikinej1, rozwój zachowania zależnego przede
wszystkim jest spowodowany niezdolnością człowieka do samokontroli, brakiem
zaufania do samego siebie, brakiem wolności psychicznej, która przejawia się
w niezdolności osoby do czynienia tego, czego ona rzeczywiście pragnie. Walerij
Iljin określa ją jako „szczególny wewnętrzny stan człowieka. Uzależnienie przejawia się zawsze jako utrata przez osobę w mniejszym lub większym stopniu wolności jako jego głównej jakości (daru Bożego), co wyróżnia człowieka z szeregu
istot żywych”2. Przyjmując przytoczone określenie, można się zgodzić z autorem,
że zależność w szerszym rozumieniu jest swoistą formą niewolnictwa, która ogranicza możliwości człowieka i obniża przejawy jego wolności i samorozwoju.
Niektórzy badacze również twierdzą, że należy tu mówić o genie zależności.
Zwłaszcza Аntonio Mengetti3 zauważa, że osoba zażywa narkotyki dopiero wtedy,
gdy psychologicznie już jest narkomanem, czyli pragnie zależności. Nałóg narkotyków jest skutkiem wewnętrznych zaburzeń osoby, a nie ich przyczyną.
W teoriach zachowania zależnego rozpowszechniona jest również opinia, że
niektóre osoby mogą doświadczać braku endogennych czynników stresujących
i adaptogenów, spowodowanego przez poszczególne cechy genetyczne oraz ciągłe i trwałe obciążenia emocjonalne. Ten stan wywołuje drażliwość, depresję, lęk,
pragnienie doświadczenia silnych uczuć, narkotyków lub alkoholu. Lubawa Małyszewa4 zauważa, że nosiciele genu zależności od początku są podatni na depresję –
u nich powstaje mniej „hormonów szczęścia”, tak zwanych opiatów endogennych.
Można zatem wnioskować, że pragnienie odczuwania silnych doznań i zażywanie
1
2
3
4
Рузмикина, A. Аддиктивное поведение личности, http://realiya.sgu.ru/opinion.php [Ruzmikina, A. Addiktivnoe povedenie ličnosti].
Ильин, B. Как дети попадают в зависимость?, Интернет-журнал Сретенского монастыря,
Православие 2000, htpp://www.pravoslavie.ru/jurnal/detizavis.htm [Il’in, V. Kak deti popadaût
v zavisimost'?, Internet-žurnal Sretenskogo monastyrâ, Prawosławije 2000].
Малышева, Л. Аддикция, http://www.shkolazhizni.ru/archive/0/n-1895/ [Malyševa, Ł. Addikciâ].
Там же [Tam że].
P. Husak, T. Martyniuk, Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych...
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
215
substancji psychoaktywnych jest próbą sztucznego uzupełnienia niedoboru endogennych czynników stresujących.
Skutkiem różnorodności koncepcji zachowania zależnego jest wielość jego naukowych określeń. Najbardziej powszechne jest ujmowanie zachowania zależnego jako „…zewnętrznych działań człowieka związanych z nieodpartym pragnieniem określonego obiektu lub działania”5. W tej sytuacji, jak zauważa K. Izard,
określony „…obiekt staje się dla człowieka jedynym albo głównym źródłem pozytywnych emocji i sposobem zapobiegania emocjom negatywnym”. Koncepcja
uzależnienia od narkotyków podaje bardziej dokładną definicję, w której mówi
się, że „uzależnione zachowanie związane z zażywaniem […] substancji psychoaktywnej staje się kompulsywnym, pozbawiając osobę uzależnioną (narkomana)
kontroli nad działaniami”6.
Zwróćmy uwagę na to, że literatura naukowa w zakresie badanego tematu
obecnie częściej używa terminu „uzależnienie” niż „narkomania”. Został on wprowadzony przez Komitet Ekspertów WHO w 1964 r. i zdefiniowany jako „stan psychiczny, czasem też fizyczny, który powstaje na skutek wzajemnych oddziaływań
między organizmem żywym a substancją psychoaktywną, dla których jest właściwe zachowanie lub inne reakcje, zawierające obsesyjną chęć do zażywania substancji psychoaktywnych ciągle lub okresowo, aby odczuć ich efekt psychiczny,
a czasem żeby uniknąć nieprzyjemnych uczuć w przypadku ich braku”7.
To zastąpienie pojęć wiąże się z tym, że długo dominowało stereotypowe utożsamianie narkomanii z zażywaniem opiatów, a inne rodzaje substacji psychoaktywnych nie były brane pod uwagę. Wprowadzone przez WHO termin „uzależnienie” uwzględnia szerokie spectrum substancji psychoaktywnych.
Termin „uzależnienie od substancji psychoaktywnych” rozpowszechniło się
na skalę międzynarodową, jednak poprzednie określenie – „narkomania” – nadal jest obecne w języku potocznym. Również należy zauważyć, że WHO od niedawna proponuje poszerzenie koncepcji uzależnienia o charakterystykę zespołu
różnych syndromów uzależnienia od substancji psychoaktywnych (zalicza się do
nich m.in.: tolerancję, objawy abstynencji itp.)8.
Tak więc zachowanie uzależnione człowieka określa się jako stratę kontroli wskutek psychicznej zależności od pewnego obiektu czy aktywności, bardzo
5
6
7
8
Шабалина, B. Зависимое поведение школьников и профилактика его развития
в образовательных учреждениях, http://www.narkohelp.ru/docs/6408.html [Šabalina, V. Zavisimoe povedenie škol’nikov i profilaktika ego razvitiâ w obrazovatel’nyh učreždeniâh].
Наркотическая зависимость, http://www.bechterev.ru/papers/53.html [Narkotičeskaâ zavisimost'].
Профилактика злоупотребления психоактивными веществами и борьба с ними, ред.
М. Госсон, М. Грант, Женева 1993, ХІІ, С. 22 [Profiłaktika złoupotrieblenija psichoaktiwnymi
wieszczestwami i bor'ba s nimi, ried. M. Gosson, M. Grant, Żeniewa 1993, XІІ, S. 22].
Профилактика злоупотребления психоактивными веществами и борьба с ними, ред.
М. Госсон, М. Грант, Женева 1993, ХІІ, С. 22 [Profilaktika zloupotrebleniâ psihoaktivnymi
wieŝestvami i bor'ba s nimi, red. M. Gosson, M. Grant, Ženewa 1993, XІІ, S. 22].
216
P. Husak, T. Martyniuk, Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych...
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
silnego przyzwyczajenia, w wyniku czego człowiekowi jest trudno zrezygnować
z zażywania substancji.
Lista referencyjna uzależnienia jest bardzo obszerna. Jest ono różnie klasyfikowane:
1. według rodzaju zachowania pseudoadaptacyjnego (Małyszewa9):
t uzależnienie społecznie akceptowalne – sport, ograniczenia w odżywianiu
się, praktyki duchowe, pracoholizm, uzależnienie emocjonalne;
t uzależnienie społecznie niebezpieczne – alkoholizm, narkomania, palenie,
toksykomania, zboczenia seksualne, nadmiar spożywanej żywności, zależność interakcyjna (gambling, sms-mania itp.), gry hazardowe itd.;
2. według specyfiki obiektu:
t uzależnienie od substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki itp.);
t zaangażowanie, zakotwiczenie w proces (hobby, zabawa, praca itp.);
t uzależnienie od innych ludzi, przedmiotów i zjawisk rzeczywistości;
t uzależnienie od różnych zbyt skrajnych stanów emocjonalnych;
3. według środków oderwania się od rzeczywistości10:
t uzależnienia farmakologiczne, czyli chemiczne,
t uzależnienia substacjonalne;
t uzależnienia biochemiczne (żywnościowe).
Należy podkreślić, że uzależnienia chemiczne (farmakologiczne) to takie uzależnienia jak narkomania, alkoholizm, palenie, toksykomania. Właśnie w ramach
uzależnienia chemicznego mówi się o zależności narkotycznej, związanej z „patologicznym przyzwyczajeniem do różnych substancji psychoaktywnych i tolerancją wobec nich”.
М. Weber wskazywał na to, że „motyw … dla aktora i obserwatora działań
wydaje się odpowiednią podstawą do pewnego rodzaju zachowań”11. Z reguły
rozróżnia się dwa rodzaje motywacji: wewnętrzną (nieświadomą) i zewnętrzną
(świadomą). Jeśli chodzi o dominujący jej rodzaj w przypadku zażywania substancji psychoaktywnych, opinie badaczy są zróżnicowane. W niektórych pracach
naukowych wskazuje się tu na motywację zewnętrzną. Czynniki makrospołeczne
są oceniane jako kluczowe dźwignie początku narkotyzacji nastolatków (większość osób zażywających substancje psychoaktywne przyzwyczaja się własnie
w wieku młodzieńczym).
Obecnie wielu autorów twierdzi, że punktem wyjściowym uzależnienia jest
specyfika indywidualno-psychologiczna; uzupełniają ją czynniki makrospołeczne
i mikrospołeczne.
Nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że motywacja w zażywaniu substancji
ma charakter kompleksowy, więc rozwiązanie tego problemu jest możliwe tylko
9
10
11
Малышева, Л. Аддикция, http://www.shkolazhizni.ru/archive/0/n-1895/ [Malyševa, Ł. Addikciâ].
Качалов, B. Лечение зависимостей или аддикций [Kaczałow, B. Lečenie zawisimostej ili addikcij].
Зинченко, O. Мотивация подростков на совместную коррекционную работу с психологом
[Zinčenko, O. Motivaciâ podrostkov na sowmestnuû korrekcionnuû rabotu s psihologom].
P. Husak, T. Martyniuk, Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych...
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
217
z uwzględnieniem wszystkich aspektów uzależnienia: mikrospołecznych i makrospołecznych, biologicznych, medycznych, indywidualno-psychologicznych.
Analizując motywację uzależnień u nastolatków, należy pamiętać, że wchodzi
tu w grę też pewna grupa motywów. Rosyjski badacz – W. Zawiałow12 wskazuje na
potrójny wymiar motywów:
1. Motywy związane czynnikami społecznymi i psychologicznymi:
t tradycyjne, społecznie uwarunkowane motywy;
t wynikające z nalegania innych ludzi lub grupy odniesienia;
t motywy typu pseudokulturalnego – chęć grupy nastolatków do zapoznania
się z narkotycznymi walorami.
2. Motywy związane z potrzebą zmiany własnej kondycji.
3. Motywy, które odzwierciedlają motywację patologiczną, związaną z syndromem absystencji i zależnością patologiczną.
Wśród tych czynników największe znaczenie, zwłaszcza w odniesieniu do młodzieży, ma druga grupa motywacyjna, czyli naleganie innych osób lub grup odniesienia. Trzecia grupa motywów także wiąże się z wpływem grupy. Na przykład,
nastolatkowie uważają, że niektórych stylów muzycznych nie da się zrozumieć
bez zażywania substancji psychotropowych. Jeśli chodzi o pierwszą grupę motywacyjną, to jej rola jest ograniczona, ponieważ mamy tu do czynienia z wpływem
pośrednim. Dotyczy to głównie alkoholizmu, który może wpływać na zażywanie
narkotyków lub substancji toksycznych.
Motywy ujęte w dwóch ostatnich grupach nie są specyficzne dla młodzieży,
ponieważ chodzi tu o doświadczenie w zażywaniu substancji psychoaktywnych.
Jednak należy pamiętać, że w pracy z uczniami uzależnionymi należy określić
możliwe sposoby rekompensaty, które są istotne w odniesieniu do każdej motywacji zachowania zależnego.
Podsumowując, można stwierdzić, że problem uzależnienia powstaje w tym
momencie, gdy potrzeba ucieczki od rzeczywistości zaczyna dominować w świadomości, staje się przeważająca w życiu codziennym.
Analizując, używane w kontekście zjawiska uzależnienia, pojęcie „atrakcji”,
większość autorów stwierdza, że należałoby je zastąpić pojęciem „dążenia”, które
wskazuje, że sama możliwość zażywania narkotyków pobudza do działań w tym
kierunku. Jak wynika z obserwacji klinicznych, narkoman, zażywając narkotyk,
działa często nie dlatego, że pragnie określonych efektów, ale w celu urzeczywistnienia samego działania.
Podsumowując, możemy stwierdzić, że sama możliwość zażywania narkotyków ma charakter motywacji, pobudza do działań w tym kierunku. Tak więc, to
nie obiekt uzależnienia od substancji psychoaktywnych pełni funkcję potrzeby,
która motywuje do poszukiwania drogi zaspokojenia tej potrzeby. Potrzebą jest
sama możliwość uzyskania przedmiotu zaspokojenia, a substancje psychoaktyw12
Завьялов, B. Мотивация употребления алкоголя у больных и здоровых [Zavjalov, V. Motivaciâ upotrebleniâ alkogolâ u bol’nyh i zdorovyh].
218
P. Husak, T. Martyniuk, Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych...
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
ne pozostają sposobem zaspokojenia tej potrzeby. Wśród nastolatków przedmiotem zaspokojenia jest akceptacja w grupie, a zażywanie substancji jest tym środkiem, który pomaga udowodnić, że „jestem taki, jak wy”.
Opisane powyżej zasady stały się podstawą do określenia przez nas kryteriów
zachowania zależnego.
1. Połączenie zniekształconych elementów zachowaniowych, fizjologicznych i
poznawczych.
2. Zewnętrzny charakter zachowania. W szczególności, W. Szabalina wskazuje, że uzależnienia to są „…działania związane z nieodpartym dążeniem do
pewnego obiektu, czyli uwarunkowane przez zależność psychologiczną”13. A.
Berdyszew akcentuje uwagę, że jest to „…zachowanie szczególne, niezwykłe
zachowanie człowieka, skierowane na poszukiwanie czegoś lub kogoś, od czego/kogo on później może zależeć”14.
3. Zmiana w stosunku człowieka do siebie, innych i świata, która ma wpływ na
wybór osoby, określenie sposobów na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
4. Brak kontroli nad relacją z przedmiotem uzależnienia, której człowiek nie jest
zdolny samodzielnie zmienić. Wśród objawów tego stanu wyróżnia się niekontrolowaną namiętność, brak samoregulacji i samodyscypliny w niezwykłej sytuacji. Ze względu na to, że niekontrolowane zachowanie jest spowodowane przez nieodparte dążenie do przedmiotu (psychologiczne uzależnienie
od niego), brak kontroli świadczy o tym, że zachowanie uzależnione już zostało ukształtowane. Zależność fizyczna może nie występować albo może być
ona zniwelowana przez środki medyczne. Jednak M. Maksimowa zauważa,
że „...fakt występowania zależności fizycznej uniemożliwia psychologowi czy
pedagogowi podjęcie pracy z dzieckiem. Pedagog może pomóc dziecku, gdy
problem medyczny został już rozwiązany lub jeszcze nie powstał. Jego zadanie
polega na tym, aby zapobiec przejściu zachowania do kolejnego etapu”15.
5. Wielofunkcjonalność. W czasie rozwoju zależności na różnych etapach dominują różne funkcje i w miarę tego, jak postępuje uzależnienie, główna funkcja
też się zmienia. U nastolatków przeważa funkcja adaptacyjna, czyli dostosowanie się do grupy rówieśników zażywających substancje psychoaktywne.
6. Z jednej strony, obiekt uzależnienia jest środkiem zaspokojenia potrzeby, która leży u podstaw dążenia, z drugiej strony, to on jest motywatorem działań.
W przypadku uzależnienia od narkotyków rolę obiektu i motywu działań pełni substancja psychoaktywna (nielegalna). W przypadku zależności nastolatka od grupy głównym motywem jest przynależność do grupy, a substancja jest
tylko środkiem zaspokojenia potrzeby.
13
14
15
Шабалина, B. Зависимое поведение школьников [Šabalina, V. Zavisimoe povedenie škol’nikov …].
Бердышев, И. О зависимостях и зависимом поведении [Berdyšev, I. O zawisimostâh i zawisimom povedenii].
Максимова, H. Психологическая профилактика алкоголизма и наркомании
несовершеннолетних [Maksimova, N. Psihologičeskaâ profilaktika alkogolizma i narkomanii
nesoveršennoletnih].
P. Husak, T. Martyniuk, Istota i swoistość uzależnienia od substancji psychoaktywnych...
STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE, 2014(1), – ROZPRAWY I MATERIAŁY
219
Tak więc, w interpretacji zachowań, nad którymi osoba straciła kontrolę wskutek psychologicznej zależności od pewnego obiektu czy działania, należy używać
terminu „zachowanie zależne”. Ogólną przyczyną każdej zależności jest zachwianie
działania różnych systemów jednostki, spowodowane wpływem cech osobowych,
środowiskiem społecznym i wydarzeniami zachodzącymi w jego życiu. Ze względu
na specyfikę nastolatków, należy zwrócić uwagę na rolę środowiska społecznego.
Wreszcie, w kontekście zachowań zależnych, pośrednią rolę pełni „wciąganie się”,
powiązane też z uzależnieniem od zażywania substancji psychoaktywnych.
W oparciu o podjęte rozważania możemy przyjąć, że z jednej strony, terminy
„zachowanie zależne” i „wciąganie się” są powiązane, gdyż są realizowane w celu
uzyskania zaspokojenia i związane z przyzwyczajeniem; drugie z tych pojęć jest
wtedy tylko synonimem pierwszego. Z drugiej strony, w nauce pojęcie „zachowanie zależne” jest stosowane w szerszym zakresie. Dlatego będziemy używać terminu „wciąganie się” do określenia „…pragnienia zaufania komuś lub czemuś w celu
uzyskania zaspokojenia lub adaptacji”, charakteryzującego się pewnym stopniem
kontroli nad tymi dążeniami. Jeśli chodzi natomiast o „nadmierne przywiązanie
do czegoś”, wiążące się z utratą kontroli nad własnym zachowaniem, należy używać tu terminu „zachowanie zależne”. Uzależnienie powoduje wzrost tolerancji
wobec zażywania substancji psychoaktywnych, a granicą między „zachowaniem
zależnym” i „wciąganiem się” jest początek kształtowania zależności fizjologicznej; gdy przekracza się barierę samokontroli, wtedy mówi się o przejściu do zachowania zależnego.