ALTERNATYWNE TEORIE

WYBRANE
ALTERNATYWNE
TEORIE HANDLU
MIĘDZYNARODOWEGO
Dr Mieczysław Szostak
Starszy wykładowca w Instytucie MSG
1
Główne zagadnienia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Uwagi wstępne o alternatywnych teoriach wymiany
międzynarodowej.
Wpływ korzyści skali produkcji na handel
międzynarodowy według modelu M. Kempa.
Koncepcja handlu wewnątrzgałęziowego.
Wpływ opóźnienia naśladowczego na handel
zagraniczny według hipotezy M. Posnera.
Koncepcja cyklu życia produktu R. Vernona
a handel międzynarodowy.
Wymiana handlowa według hipotezy
nakładającego się popytu S. Lindera.
Oddziaływnie konkurencji monopolistycznej
na handel zagraniczny według modelu
P. Krugmana.
2
1.
Uwagi wstępne o alternatywnych
teoriach wymiany międzynarodowej
• Z powodu szeregu upraszczających założeń i mankamentów
analizy modelowej możliwości wykorzystania dorobku ekonomii
klasycznej i neoklasycznej oraz twierdzenia Heckschera-Ohlina
do wyjaśniania rzeczywistych procesów gospodarczych
ograniczone w praktyce do części (chociaż znaczącej) strumieni
handlu światowego.
• Uchylając przyjęte w teoriach ortodoksyjnych niektóre założenia
upraszczające i próbując wyjaśnić w pogłębiony sposób zmiany
zachodzące we współczesnej wymianie międzynarodowej,
w ostatnich kilku dziesięcioleciach ekonomiści o światowej
renomie opracowali sporo nowych koncepcji teoretycznych,
modeli i hipotez, dotyczących handlu zagranicznego.
• Powtałe w ostatnim okresie koncepcje nazywane są zazwyczaj
NOWYMI lub ALTERNATYWNYMI teoriami handlu
międzynarodowego.
• W podręczniku A. Budnikowskiego omówione są tylko wybrane,
najważniejsze spośród tych współczesnych koncepcji.
3
2.
Wpływ korzyści skali produkcji
na handel międzynarodowy według
modelu M. Kempa
• Jednym z upraszczających założeń analizy modelowej,
przyjętych w ortodoksyjnych teoriach handlu
zagranicznego, jest założenie o braku zależności
poziomu przeciętnych kosztów produkcji
poszczególnych wyrobów od skali (wielkości) ich
produkcji.
• Jednak w świetle obserwacji empirycznych powyższe
założenie powinno być uchylone, gdyż w praktyce
w przypadku większości wyrobów przeciętne koszty
spadają w miarę zwiększania wielkości produkcji.
• Zjawisko to określane mianem KORZYŚCI SKALI
PRODUKCJI, które mogą mieć charakter korzyści
wewnętrznych lub zewnętrznych.
4
Wewnętrzne korzyści skali produkcji:
Pojęcie, źródła i przejawy
• Wewnętrzne korzyści skali występują wtedy, gdy obniżka
przeciętnych kosztów wynika ze wzrostu wielkości produkcji
danego wyrobu wewnątrz określonego przedsiębiorstwa.
• Źródła i przejawy występowania wewnętrznych korzyści skali:
a) specjalizacja pracowników dzięki rozłożeniu procesu produkcji
na szereg prostych czynności (np. przy szyciu odzieży);
b) istnienie kosztów stałych (np. koszty ochrony budynku);
c) wykorzystanie nowoczesnych, bardziej wydajnych maszyn,
urządzeń i linii technologicznych (np. automatyzacja), co opłacalne
tylko przy dużej skali produkcji i dużym rynku zbytu;
d) podjęcie produkcji ubocznej (np. wytwarzanie bieżników lub
chodników w fabryce dywanów; produkcja kopert w zakładach
wytwarzających papier do drukarek).
5
Zewnętrzne korzyści skali produkcji i korzyści
aglomeracji (koncentracji przestrzennej)
• Natomiast zewnętrzne korzyści skali występują w sytuacji, kiedy
spadek przeciętnych kosztów danego wyrobu wynika nie ze
wzrostu wielkości jego produkcji wewnątrz samego
przedsiębiorstwa, lecz wiąże się ze zwiększeniem skali produkcji
w całej określonej gałęzi lub branży gospodarczej.
• Przykładem polskie górnictwo węglowe: Wzrost produkcji w skali
całej tej gałęzi pozwala na tańsze zakupy maszyn i urządzeń oraz
usług, jak też na zmniejszenie nakładów na marketing i sieć zbytu,
na badania i rozwój (BiR) oraz na kształcenie pracowników (co
przyczyniać się powinno do obniżki przeciętnych kosztów
produkcji 1 tony węgla).
• Podobny charakter mają korzyści koncentracji przestrzennej,
zwane też korzyściami aglomeracji. Wynikają one z lokalizacji
przedsiębiorstw z tej samej gałęzi w jednym regionie (np. polskie
kopalnie na Górnym Śląsku lub amerykańki przemysł technologii
informatycznych w Dolinie Krzemowej).
6
Korzyści koncentracji przestrzennej produkcji
w kontekście teorii „biegunów wzrostu”
i koncepcji tzw. klastrów
• W niedawnej przeszłości korzyści koncentracji przestrzennej
(aglomeracji), w literaturze światowej uznawane były za podstawę
teoretycznej koncepcji „biegunów wzrostu”. Głównym twórcą
i popularyzatorem tej koncepcji był wybitny francuski ekonomista
F. Perroux. Chociaż wzbudzała kontrowersje, wykorzystywano ją
zwłaszcza w teorii rozwoju regionalnego.
• Z kolei w ostatnim okresie dużą popularnością cieszy się
koncepcja tzw. klastrów (clusters), „gron” lub „skupisk
branżowych” (wg określenia A. Zorskiej), traktowanych jako
metoda poprawy konkurencyjności międzynarodowej i pobudzania
innowacyjności.
• Zdaniem M. Portera, klaster to „grupa znajdujących się w
geograficznym sąsiedztwie przedsiębiorstw i powiązanych z nimi
instytucji, zajmujących się określoną dziedziną, połączona
podobieństwami i wzajemnie się uzupełniająca”. Przykładem
klaster meblarski pod Poznaniem.
7
Powiązanie korzyści skali produkcji z handlem
zagranicznym w modelu M. Kempa
•
•
•
•
•
Korzyści skali produkcji mogą być ważnym samoistnym argumentem na
rzecz aktywnego uczestnictwa w handlu międzynarodowym, zwłaszcza w
przypadku małych i średnich krajów o niewystarczającej chłonności rynku
wewnetrznego.
W postaci modelowej związek między skalą produkcji i wymianą
miedzynarodową przedstawił po raz pierwszy M. Kemp.
Model Kempa można zaprezentować w formie graficznej, wykorzystując
krzywe możliwości produkcyjnych i społeczne krzywe obojętności.
Przedmiotem analizy model 2 krajów, tj. Niemiec i Polski. Jednak w
odróżnieniu od wcześniej rozpatrywanych koncepcji, zakłada się, że w obu
krajach jednakowe preferencje konsumentów (=wspólne krzywe
obojętności I i II) oraz takie same warunki produkcji rozpatrywanych 2
towarów, tj. statków i helikopterów (= wspólna krzywa możliwości
produkcyjnych).
Wspólna dla obu krajów krzywa możliwości produkcyjnych jest wypukła,
co odzwierciedla występowanie korzyści skali produkcji: Przy przesuwaniu
się od punktu B w dół, najpierw wysokie alternatywne koszty produkcji
helikopterów mierzone ilością statków, z których rezygnujemy. Ale dalej
zwiększając skalę produkcji helikopterów, poważnie obniżamy koszty
wyrażone w spadku ilości wytwarzanych statków.
8
Graficzna prezentacja modelu M. Kempa
Rys. 5.1. Korzyści ze skali produkcji jako
podstawa handlu międzynarodowego
Gospodarka zamknięta:Równowaga
w punkcie C (styk krzywej możliwości
produkc. i społecz. krz. obojętności I).
Gospodarka otwarta: -- Wobec braku
obiektywnego kryterium wyboru
specjalizacji, arbitralne przyjęcie, że
Polska specjalizuje się tylko w
produkcji statków (punkt B), a Niemcy
wytwarzają wyłącznie helikoptery
(punkt A).
-- Przy relacji wymiennej 1:1 linia
łącząca punkty A i B obrazuje krzywą
możliwości konsympcyjnych obu
krajów. Styka się ona ze społeczną
krzywą obojętności II w punkcie D,
który wyznacza równowagę w gosp.
otwartej, korzystną dla obu partnerów.
-- Polska przeznacza na zaspokojenie
własnego popytu 60 statków, a 60
innych eksportuje do Niemiec,
importując stamtąd 60 helikopterów.
-- Korzyści Polski z wymiany: o 20
helikopterów i 20 statków więcej. 9
3. Koncepcja handlu wewnątrzgałęziowego
• Dotąd przedmiotem analizy handel międzygałęziowy, tj. eksport i import
towarów wytwarzanych w różnych gałęziach (branżach) gospodarki.
• Ale we współczesnym handlu światowym kluczową rolę odgrywa handel
wewnątrzgałęziowy, który występuje wtedy, kiedy określony kraj równolegle
eksportuje i importuje podobne rodzaje towarów, pochodzące z tych samych
gałęzi (czy branż). Przykłady: samochody, telewizory, komputery, telefony
komórkowe itp.
10
Indeks handlu wewnątrzgałęziowego
• Miernikiem skali i intensywności powyższego segmentu miedzynarodowej
wymiany towarowej jest indeks handlu wewnątrzgałęziowego, tj. porównanie
salda eksportu i importu wyrobów danej gałęzi z łączną wielkością obrotów
handlu zagranicznego w tej samej dziedzinie.
• Indeks handlu wewnątrzgałęziowego można zapisać przy pomocy formuły:
• Wartość tego indeksu w granicach od 0 do 1: Kiedy dany kraj jest
jedynie eksporterem lub importerem określonych towarów, to indeks=0
(np. w przypadku Polski tylko import win gronowych, stąd indeks dla
wyrobów przemysłu winiarskiego wynosi 0). Natomiast, jeśli eksport
równa się importowi towarów z danej gałęzi, to indeks handlu
wewnątrzgałęziowego osiąga swą maksymalną wartość (tzn.=1).
11
Ekspansja handlu wewnątrzgałęziowego
-- PRZYCZYNY dynamicznej ekspansji handlu wewnątrzgałęziowego w latach
1954-2007 (zwłaszcza w obrotach między krajami wysoko rozwiniętymi):
a) spore obciążenie kosztami transportu towarów, w szczególności w krajach
o tak dużej powierzchni jak: USA, Kanada, Rosja, Chiny, Indie, Brazylia);
b) realizowanie przez korporacje transnarodowe strategii marketingowej
polegającej na różnicowaniu cech użytkowych i cen poszczególnych
wyrobów celem dostosowania ich do gustów i preferencji konsumpcyjnych
różnych grup klientów (najlepszym przykładem samochody osobowe);
c) dążenie producentów towarów do uzyskania dynamicznych korzyści skali
produkcji (obiżka przeciętnych kosztów dzięki długoletniemu wytwarzaniu);
d) brak poważniejszych barier handlowych w wymianie wewnątrzgałęziowej.
12
4. Wpływ opóźnienia naśladowczego na handel
zagraniczny według hipotezy M. Posnera
• W ramach badań poświęconych empirycznej weryfikacji
twierdzenia Heckchera-Ohlina zwrócono m. in. uwagę na fakt, że o
możliwościach produkcji i eksportu wielu towarów decydują nie
tylko posiadane zasoby pracy i kapitału, lecz także dostęp do
techologii ich wytwarzania. Dlatego też uznano za konieczne
uchylenie założenia teorii H-O dotyczącego dysponowania przez
wszystkie kraje jednakową technologią produkcji.
• Jedną z pierwszych hipotez teoretycznych, wynikających z
odrzucenia powyższego założenia, była opublikowana w 1961 r.
przez M. Posnera koncepcja opóźnienia naśladowczego (imitation
leg). W myśl tej koncepcji, przyczyną prowadzenia wymiany
międzynarodowej może być istnienie odstępu czasowego między
momentem rozpoczęcia produkcji danego towaru w 2 krajach.
• Rozwijając swą koncepcję, Posner wprowadził dwa podstawowe
pojęcia: opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji.
13
Opóźnienie popytu i opóźnienie
reakcji według koncepcji M. Posnera
• Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi
czasu między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go
jako pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy
towar w jakimkolwiek drugim kraju.
• Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na
dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia
produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiębiorców.
• Eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do innego kraju
w okresie równym różnicy między opóźnieniem popytu i
opóźnieniem reakcji.
• Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia
naśladowczego: sprzedaż po II wojnie światowej w krajach Europy
Zachodniej amerykańskich pończoch elastycznych i tkanin
syntetycznych; eksport do Polski w latach 60. zagranicznych
okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po uruchomieniu
produkcji własnej w naszym kraju import tych produktów został
wstrzymany).
14
5. Koncepcja cyklu życia produktu
R. Vernona a handel międzynarodowy
-- Inną koncepcję wiażącą handel światowy z występowaniem różnic
w zakresie postępu technicznego sformułował w 1966 r. R. Vernon.
-- Zgodnie z hipotezą cyklu życia produktu Vernona, transakcje
międzynarodowe wynikają z uwarunkowanych technologicznie zmian
w specjalizacji poszczególnych krajów w produkcji określonych
wyrobów. Istotę tej koncepcji ilustruje poniższy rysunek.
15
Fazy cyklu życia produktu według Vernona
• Wstępna faza życia produktu (T0 - T1): Produkcja jedynie na rynek
wewnętrzny USA; przedsiębiorstwo zdobywa doświadczenie.
• Dojrzała faza życia produktu w USA (T1 – T2): Produkcja masowa i
eksport z USA do innych KWR (które są importerami towaru).
• Faza zwolnionej dynamiki eksportu produktu przez USA (T2 – T4):
Amerykański produkt nadal eksportowany, chociaż możliwości
zbytu w innych KWR coraz bardziej ograniczone, bo te ostatnie
podjęły własną produkcję, ograniczyły import, a w T3 rozpoczęły
eksport. Natomiast od T2 pojawia się eksport z USA do KSR.
• Standardowa faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza
schyłkowa w USA: Od momentu T4 USA importerem netto tego
towaru i ograniczają własną produkcję, podczas gdy inne KWR
dominują na światowym rynku, eksportując do USA i KSR.
• Faza przenoszenia produkcji do KSR (z racji wzrostu kosztów
pracy), które od T5 stały się eksporterami netto (podczas gdy
KWR ograniczyły produkcję i eksport, a od T6 przeobraziły się w
importerów netto).
• Praktycznym przykładem faz cyklu życia produktu ewolucja
procesu produkcji i eksportu telewizorów (lub komputerów). 16
6. Wymiana handlowa według hipotezy
nakładającego się popytu S. Lindera
• Szwedzki ekonomista S. Linder w roku 1961 zaproponował własną
hipotezę wyjaśniającą przyczyny handlu międzynarodowego,
ograniczając analizę tylko do kwestii popytu rynkowego na
przetworzone wyroby przemysłowe (tj. abstrahując od strony
podaży oraz nie uwzględniając surowców i artykułów rolnych).
• Dodatkowe założenia Lindera:
a) Każdy kraj eksportuje tylko te towary, które są też sprzedawana na
rynku wewnętrznym.
b) Struktura popytu krajowego (czyli zestaw poszukiwanych towarów)
zależy od poziomu rozwoju mierzonego wysokością PKB per capita.
• HIPOTEZA GŁÓWNA Lindera: Eksport wyrobów gotowych
występuje tylko w przypadku tych towarów, na które popyt w dwóch
partnerskich krajach pokrywa się (tj. występuje równolegle).
17
Graficzne ujęcie hipotezy nakładającego się
popytu S. Lindnera
• Ilustrację graficzną koncepcji Lindera stanowi rys. 5.4, na którym
prostokąty A, B, C i D obrazują strukturę popytu w 4 krajach.
• Kraj D - najwyżej rozwinięty, kraje B i C - średnio zaawansowane, kraj A najsłabiej rozwinięty (tj. relatywnie zacofany).
• Litery a, b, c,...o = popyt na poszczególne kategorie wyrobów gotowych
(odpowiednio od najniższej do najwyższej jakości).
KONKLUZJE płynące z analizy:
• Intensywne kontakty
handlowe między krajami B i C
(handel towarami f, g, h,...k).
• Natomiast handel krajów B i
C z krajami A i D ograniczony
do jednej kategorii towarów
(odpowiednio: f lub k).
• Kraj D (najwyżej rozwinięty)
nie handluje w ogóle z krajem A
(najsłabiej rozwiniętym).
18
7. Oddziaływnie konkurencji monopolistycznej na
handel zagraniczny według modelu P. Krugmana
• Obok Krugmana badania nad
wpływem konkurencji monopolistycz.
na eksport i import prowadzili też
E. Helpman i inni ekonomiści.
• Istota konkurencji monopolistycznej:
Choć wiele przedsiębiorstw, to
oferowane produkty nie są identyczne
różne marki – lojalność konsumentów).
• Rys. 5.5: KRÓTKOOKRESOWA
równowaga przedsiębiorstwa.
• Krzywa popytu D nachylona do osi
poziomej, bo towary nie są pełnymi
substytutami.
• Punkt równowagi A: Na przecięciu
krzywych utargu krańcowego (MR) i
kosztów krańcowych (MC) przy
produkcji Qo i cenie Po (punkt B)
• Prostokąt zaczerniony obrazuje
wielkość zysku monopolistycznego:
Iloczyn produkcji oraz różnicy między
ceną Po i poniesionymi kosztami
19
przeciętnymi Aco.
Konkurencja monopolistyczna a długookresowa
równowaga przedsiębiorstwa
• W efekcie napływu do danej
gałęzi nowych producentów (w
pogoni za monopolistycznym
zyskiem) wzrost podaży, większa
konkurencja i spadek popytu na
wyroby poszczególnych firm.
• Rys. 5.6 : DŁUGOOKRESOWA
RÓWNOWAGA przedsiębiorstwa
w GOSPODARCE ZAMKNIĘTEJ.
• Przesunięcie w lewo krzywej
popytu D oraz krzywej utargu
krańcowego MR1.
• Nowa równowaga przy produkcji
Q1 (punkt A na przecięciu
krzywych utargu krańc. i kosztów
krańc. MC) przy cenie P1=AC1
(punkt B).
• Przeds. produkuje po kosztach
wyższych od minimalnych, zaś
osiagana cena przewyższa utarg
krańcowy (dzięki pozycji
20
monopolistycznej).
Konkurencja monopolistyczna a równowaga
przedsiębiorstwa w gospodarce otwartej
• Wskutek otwarcia gospod.
na zagr. konkurencję nowe
odmiany towaru: W efekcie
popyt bardziej elastyczny, a
krzywa popytu D2 położona
prawie płasko.
• Nową równowagę
monopolist. przedsiębiorstwa
wyznaczają punkty E i F przy
produkcji Q2 oraz cenie
P2=AC2.
• Dzięki otwarciu gospodarki
przeds. monopolist. więcej
produkuje niż poprzednio
(Q2>Q1) i taniej sprzedaje swe
wyroby (P2<P1).
• KONKLUZJA dot. korzyści
z handlu międzynar.: Dzięki
większej produkcji – wewnętrz.
korzyści skali, a dzięki nowym
dostawcom - bogatsza oferta
towarów.
21