Więzi - Poradnia Psychologiczno

Rozwój więzi matka – dziecko i jej zaburzenia.
Wytworzenie więzi emocjonalnej z matką oraz z osobami najbliższymi jest podstawą
prawidłowego rozwoju dziecka. Więź dziecka z najbliższymi osobami określa się przywiązaniem.
Przywiązanie odgrywa podstawową rolę w rozwoju emocjonalno- społecznym dziecka, rzutuje na
rozwój innych sfer jego funkcjonowania. Zdrowy, donoszony noworodek ma wrodzone wzorce
zachowań, które zapewniają mu zadbanie o bliskość matki poprzez np. krzyk, przywieranie, silna
wrażliwość na bodźce płynące z twarzy opiekuna, zdolność fiksacji wzroku na ludzkiej twarzy czy
nadawanie sygnałów przez dziecko poprzez zmianę napięcia mięśniowego.
Także matka dysponuje umiejętnościami pozwalającymi zaspokoić potrzeby dziecka.
Kompetencje matki wyrażają się w szczególnej wrażliwości na sygnały pochodzące od dziecka oraz
gotowości dostosowania się do właściwych dziecku rytmów jego aktywności. Kompetencje
noworodka oraz matki stanowią podstawę nawiązania unikalnej, osobistej więzi między matką a
dzieckiem.
W literaturze z zakresu psychologii dziecięcej funkcjonuje wiele teorii rozwoju więzi oraz
znaczenia interakcji w parze matka – dziecko dla rozwoju psychicznego najmłodszych dzieci. Jedną z
najbardziej znanych jest teoria J. Bowlby’ego (1969), według której przywiązanie to istnienie silnej
więzi między dwojgiem ludzi. Według Bowlby’ego przywiązanie oparte jest na wyposażeniu
genetycznym każdego z nas. Proces wytwarzania więzi między noworodkiem a opiekunem ma
zapewnić przetrwanie dziecku. Niemowlę, które jest kochane, a jego potrzeby biologiczne i
psychiczne zaspokajane czuje się bezpieczne, uczy się zaufania wobec najbliższych. W rezultacie,
wytworzone zostaje zdrowe przywiązanie, silnie oddziaływujące na późniejsze relacje
międzyosobowe.
Relacja dziecka z matką zmienia się, dziecko po urodzeniu funkcjonuje w stanie pełnej
symbiozy z matką. Dynamiczny rozwój dziecka prowadzi do etapu zwanego separacją. Około
pierwszego roku życia dziecko uzmysławia sobie, że istnieje niezależnie od matki, jako samodzielna
osoba. Ogromne zapotrzebowanie na kontakt fizyczny z matką, czy innym opiekunem w pierwszych
miesiącach życia stopniowo się zmniejsza w miarę postępowania procesu separacji (oddzielania
dziecka od matki).
Jednak należy pamiętać, iż w miarę rozwoju dziecka zmieniają się formy kontaktu z nim od
kontaktu fizycznego do kontaktu psychicznego (rozmowy, wspólna zabawa) to nadal kontakt
dotykowy z matką jest formą kontaktu warunkującego poczucie bezpieczeństwa. Istnieje kilka
czynników rozwoju więzi emocjonalnej. Podstawą jest jednak ciągła obecność stałego opiekuna.
Fizyczna dostępność matki daje dziecku możliwość przewidywania. Matka i dziecko wypracowują
stały dla siebie wzorzec interakcji, uczą się wzajemnej wymiany sygnałów. Jednak sama obecność
matki nie jest wystarczająca. Warunkiem pojawienia się przywiązania jest gotowość matki, opiekuna
do aktywności, odpowiadania na poszukiwanie bliskości i kontaktu przez dziecko w stały i adekwatny
do jego potrzeb sposób.
Szybkie dostrajanie się do potrzeb dziecka, odczytywanie jego komunikatów m.in. reagowanie
na jego płacz buduje w dziecku zaufanie, poczucie bezpieczeństwa. Stały czuły kontakt z matką lub
opiekunem przez okres niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa jest podstawą prawidłowego rozwoju
psychicznego, ale także ruchowego dziecka.
Przywiązanie dziecka do rodzica daje poczucie pewności siebie, pozwala eksplorować
otoczenie, ufnie odkrywać otaczający świat, umożliwia rozwój samodzielności. Brak reakcji opiekuna
na wysyłane przez niemowlę sygnały powoduje wygaszenie wysyłanego przez dziecko komunikatu i
rezygnację z domagania się swoich potrzeb w przyszłości, buduje to w dziecku poczucie
wyizolowania i brak zaufania do dorosłych.
W procesie formowania się więzi mogą pojawić się okoliczności, które stanowią zagrożenie
dla jego prawidłowego przebiegu. Wytworzenie silnej więzi emocjonalnej zależy zarówno od matki
jak i dziecka. Na nie wytworzenie lub zniszczenie więzi emocjonalnej z opiekunem, najczęściej matką
wpływ ma patologia w funkcjonowaniu rodzica i dziecka.
Jako czynnik ryzyka dla prawidłowego rozwoju więzi po stronie rodzica wymienić można
śmierć opiekuna, jego depresję, konflikty małżeńskie, rozwód, przemoc w rodzinie, brak wsparcia
społecznego, częste rozłąki z dzieckiem, odseparowanie dziecka od opiekuna. Czynniki ryzyka po
stronie dziecka to uwarunkowania temperamentalne np. nadmierna bierność w niemowlęctwie, częste
hospitalizacje w pierwszych tygodniach życia i zmiany opiekunów. Także dysfunkcje rozwojowe
dziecka stanowią poważne zagrożenie dla prawidłowego przebiegu procesu interakcji matka-dziecko.
Zaburzenia rozwoju dziecka stanowią czynnik ryzyka dla rozwoju więzi.
Dzieci ze znaczną niedojrzałością CUN (Centralnego Układu Nerwowego), obarczone
wadami rozwojowymi czy z procesem chorobowym wpływającym na możliwości adaptacyjne mogą
przejawiać mniejszą gotowość do uruchomienia tych wzorców zachowań, które służą dziecku do
nawiązania i podtrzymania interakcji z opiekunem. Matka w przypadku usłyszenia niekorzystnej dla
swojego dziecka diagnozy na ogół przeżywa silne negatywne emocje, co może blokować jej naturalne
reakcje, dostrajanie się do potrzeb dziecka. Emocje matki mogą być przyczyną wycofywania się z
kontaktu z dzieckiem lub wręcz jego odrzucenia emocjonalnego. Zdolność matek do rozumienia
sygnałów jakich dostarcza zachowanie ich dziecka jest różna w zależności od poziomu empatii,
czułości. Wrażliwość matki, jej emocjonalna dostępność dla dziecka wyznacza jakość ich wzajemnego
przywiązania.
Zaburzenia więzi emocjonalnych mogą być przyczyną choroby sierocej nawet w pozornie
normalnie funkcjonującej rodzinie. Najczęstszą przyczyną wystąpienia symptomów choroby sierocej
jest długotrwały brak kontaktu z matką lub zerwanie więzi matka-dziecko. Choroba sieroca może
pojawić się, gdy rodzice nie nawiązują kontaktu emocjonalnego i fizycznego z dzieckiem. Skutkiem
choroby mogą być problemy z koncentracją uwagi, rozwojem abstrakcyjnego myślenia i
podejmowaniem wyzwań, lękowe nastawienie wobec ludzi i codziennego życia, zwiększona
wrażliwość na stres, zachowania agresywne, destrukcyjne, zaburzenia osobowości.
Zaburzenia w formowaniu się więzi we wczesnym okresie życia dziecka mają wpływ na jego
rozwój psychologiczny, emocjonalny. Aby stworzyć dziecku warunki do normalnego i zdrowego
rozwoju rodzice powinni okazywać mu nieustannie miłość, zainteresowanie, zapewniać pomoc,
opiekę i poczucie bezpieczeństwa.
Marta Sajdak, psycholog Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Brzegu.
Literatura
S.Forward, Toksyczni rodzice, Wydawnictwo J.Santorski. Warszawa 1989.
B.Józefik, G.Iniewicz, Koncepcja przywiązania–od teorii do praktyki klinicznej. Wydawnictwo UJ 2008.
T.Kaczmarek,
Terapia interakcji matka –dziecko, z doświadczeń w pracy z małymi dziećmi wykazującymi poważne
dysfunkcje rozwojowe, [w:] Rewalidacja. Zeszyty Problemowe Centrum Metodycznego Pomocy
Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, nr 1 (7) / 2000.
L. Sadowska, A. Gruna-Ożarowska , M. Skórczyńska: Rozwój więzi między matką i dzieckiem od poczęcia,
[w:] L. Sadowska(red): Wczesna diagnostyka i rehabilitacja dzieci ryzyka. Materiały pomocnicze z kursu
doskonalącego w dziedzinie wspierania rozwoju dzieci ryzyka. Wrocław 2005.