1 Ks. Stanisław Jasionek ETYCZNE ASPEKTY TURYSTYKI Bóg stwarzając świat, wyposażył go we wszystkie dobra konieczne dla człowieka. Pozostawił w nim odbicie swego piękna, prawdy i dobra. Poznając swym umysłem i zmysłami piękno świata, poznajemy jego Stwórcę. Poznawanie świata, jego tajemnic daje człowiekowi niesłychaną radość, budzi w jego sercu zachwyt i wiele innych wrażeń. Zjawisko podziwu dla piękna otaczającego świata towarzyszyło człowiekowi od zarania jego istnienia. Doświadczali tego wielcy odkrywcy nowych lądów. Doświadczają tego współcześni ludzie, udając się w dalszą czy bliższą podróż. Fenomen podróżowania jest odzwierciedleniem duchowości człowieka, którego współczesna antropologia chrześcijańska nazywa człowiekiem drogi - „homo viator”. Podróżowanie człowieka w celu poznawania świata, wiąże się jednak z wieloma problemami natury organizacyjnej, o dużym znaczeniu ekonomicznym, stąd też turystyka, która problemami tymi się zajmuje, stanowi obecnie największą gałąź gospodarki światowej. Popyt na rynku turystyki i podróży rośnie szybciej niż na większości pozostałych rynków. Nic więc dziwnego, że prowadzenie działalności w dziedzinie turystyki rodzi problemy natury etycznej. Doświadczamy dziś tej prawdy, że ekonomia winna iść w parze z etyką. Kryzys ekonomiczny, jakiego doświadcza dziś świat ma swoje źródło w ignorowaniu etyki, w dążeniu do sukcesu z jej pominięciem, w egoistycznym pojmowaniu ekonomicznego zysku. W wypadku zarządzania turystyką etyka odnosi się do stosowanych metod działania, czyli do kwestii dotyczącej konkretnych sposobów kierowania przedsiębiorstwami świadczącymi usługi turystyczne. Można z pewnością stwierdzić, że istnieje potrzeba stworzenia bardziej przejrzystej koncepcji etycznego zarządzania. Należałoby chyba jednak wyjść poza ramy dobrowolnie przyjmowanych kodeksów prawnych i dążyć do 2 wypracowania ogólnoświatowych standardów w tym zakresie, opartych na systemie wartości, pojętych filozoficznie. Jak wszyscy dostrzegamy, istnieje wiele ważnych argumentów przemawiających za podwyższeniem etycznego poziomu biznesu, w tym także branży turystycznej. Zdefiniowanie wartości jest bardzo trudne ze względu na liberalizację poglądów filozoficzno-etycznych. W wielu różnych systemach można wyodrębnić następujące wartości: moralne, prawne, religijne, polityczne, ekonomiczne, estetyczne, witalne, naukowe1. Niektóre z nich należy uznać za nadrzędne, a inne za instrumentalne. Jednak według wielu filozofów wartości moralne powinny stanowić rodzaj walorów nadrzędnych. Pozostałe powinny spełniać rolę kompensacyjną. Celem pedagogiki jest wspomaganie człowieka w urzeczywistnianiu w jego życiu szerokiego spektrum wartości, jako składników prowadzących do intelektualnego rozwoju i pełni człowieczeństwa. Potocznie pod pojęciem wartości rozumie się to, co cenne, odpowiadające wysokim wymaganiom, godne pożądania, stanowiące cel ludzkich dążeń. Są to idee, przekonania, ideały, przedmioty materialne uznawane przez zbiorowość społeczność i jednostki za cenne2. Osoba ludzka sama stanowi wartość, gdyż jest jej nosicielem, ale również dlatego, iż nadaje określonym przedmiotom swoistą wartość. Zatem, wartość moralna wyrasta z godności osoby ludzkiej i stanowi zawsze konkretną formę jej obecności w poszczególnych aktach osobowościowych. Podporządkowanie się normom etycznym daje człowiekowi poczucie spełnionego obowiązku, natomiast realizacja wartości etycznych, powiększa świadomość własnej wolności3. Rozwój wartości etycznych w człowieku jest owocem żmudnej pracy nad sobą, mądrego podejmowania wysiłków pedagogicznych, głębokiego zaangażowania się w zwalczanie przeszkód i zdobywanie dobrych usprawnień. Człowiek winien dążyć do doskonalenia siebie poprzez realizację wartości moralnych. Wartości te, tworząc kodeks etyczny, są bowiem busolą, która 1 M. Duda, Parafia a świat wartości, Częstochowa 2004, s. 28 J. Gajda, Antropologia kulturowa, Toruń 2004, s. 24 3 M. Ossowska, Normy moralne, Warszawa 1985, s. 27 2 3 wyznacza kierunek postępowania poszczególnym osobom, jak również wszelkim społecznościom ludzkim4. Światowa Organizacja Turystyki przyjęła globalny kodeks etyczny dla turystyki w 1999 roku. W swych założeniach winien on służyć promowaniu odpowiedzialnej, przyjaznej dla otoczenia i powszechnie dostępnej turystyki. Uwzględnia on różnorodność poglądów religijnych, filozoficznych i moralnych, która jest fundamentem odpowiedzialnej turystyki. Kodeks ten wzywa do etycznej i odpowiedzialnej turystyki wszystkie zainteresowane strony: biura podróży, agencje turystyczne, firmy transportowe oraz usługodawców, administratorów atrakcji turystycznych i lokalne społeczności w miejscach przyciągających ruch turystyczny5. Dotyczy to zwłaszcza dotrzymywania zawartych umów. W kwestii tworzenia kodeksów postępowania etycznego dla turystów, wiele się dzieje. Biura podróży i organizacje turystyczne nawołują ich do odpowiedzialnego zachowania w trakcie podróży i w miejscach pobytu. Znajdują się w nich zalecenia, aby podróżujący poznawał świat, a nie zaliczał kolejne punkty na mapie świata. Turysta poznając inne kultury, winien mieć na uwadze odczucia, systemy wartości, zwyczaje i poglądy innych ludzi, unikając w ten sposób potencjalnie obraźliwych zachowań. Jest to istotne zwłaszcza w odniesieniu do stroju i przekonań religijnych. Niebagatelnym zaleceniem kodeksów dla turystów jest poszanowanie środowiska naturalnego6. Poszanowanie środowiska naturalnego jest problemem etycznym, gdyż człowiek w swej ziemskiej egzystencji jest od niego całkowicie zależny. Bez niego żyć nie może. Jest ono dlań pokarmem w sensie dosłownym i przenośnym. Stanowi źródło pożywienia i bogactwa materialnego; źródło również zdrowia, dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego. Na środowisku naturalnym bazuje turystyka, wykorzystując jego zasoby, takie jak: czyste powietrze, woda, rośliny, minerały, piękno krajobrazu. Niestety, piękno środowiska naturalnego bezmyślnie się deformuje przez złe zagospodarowanie przestrzenne, zupełnie kontrastujące z otoczeniem przyrodniczym7. Nikt z ludzi, ani żadna społeczność nie może czuć się absolutnym panem własnego, 4 S. Jasionek, Wychowanie moralne, Kraków 2006, s. 31 H. Goodwin, L. Pender, Etyka w zarządzaniu turystyką, w: Zarządzanie turystyką, Warszawa 2008, ss. 354-355 6 Por. tamże, s. 357 7 S. Olejnik, Teologia moralna życia społecznego, Włocławek 2000, s. 450 5 4 przydzielonego przez Opatrzność sektora żywej czy martwej przyrody i niszczyć go przez krótkowzroczną eksploatację. Zasoby naturalne naszego globu są wspólnym dobrem ludzi i wszyscy mają do nich niewątpliwie prawo. Należą one do wszystkich, stanowią bogactwo powszechne. Przy ich użytkowaniu trzeba się więc liczyć z innymi ludźmi i to nie tylko z najbliższymi, ale także oddalonymi od nas w przestrzeni i mającymi się dopiero narodzić. Z dokumentów zawierających nauczanie Kościoła katolickiego dotyczące poszanowania świata przyrody, wyłania się określona koncepcja ekologii integralnej, łączącej ochronę środowiska z ekologią człowieka. Traktuje ona człowieka i jego środowisko jako pewną jedność uniwersum ekologiczne, którego zagrożenie wymaga ochrony i obrony. Ukazuje współczesnemu człowiekowi ekonomiczne, techniczne, polityczne i antropologiczne uwarunkowania kryzysu środowiskowego, zaś jego rozwiązanie upatruje głównie w odnowie moralnej, zwłaszcza w kształtowaniu postawy odpowiedzialności ekologicznej. Wskazuje ona na potrzebę działań na rzecz kształtowania moralnych powinności człowieka wobec świata przyrody, siebie samego i innych ludzi z nadzieją, iż świadomość owych powinności urzeczywistniać się będzie także w regułach działania społecznego, politycznego i gospodarczego. Organizacje turystyczne w tym dziele kształtowania etycznych postaw człowieka wobec świata przyrody, mogą zrobić najwięcej. Ważnym, etycznym aspektem w turystyce jest nieposzanowanie cudzej własności. Krzywda naruszająca cudzą własność może zaistnieć w podwójnej postaci: zabranie cudzej własności, w tym także pożyczanie pieniędzy na nieusprawiedliwiony procent i zniszczenie cudzego mienia. Kradzież, jako wykroczenie przeciw sprawiedliwości jest czymś niegodziwym. Warto przy omawianiu tego zagadnienia zwrócić uwagę na oszustwa związane z ofertą handlową. Otóż, sprzedający swe usługi lub towar, winien przekazać kontrahentowi – właściwy towar, usługę za właściwą cenę. Kupujący natomiast ma obowiązek spełnić uzgodnione warunki sprzedaży, umowy. Usługa czy towar, winny być dobrej jakości. Jednak nie zawsze sprzedający dysponują ofertą pełnowartościową, stąd też jej braki winny być ujawnione kupującemu. Kupujący natomiast popełnia nieuczciwość, gdy nie wypełnia warunków umowy. Np. płaci fałszywymi pieniędzmi, albo wykorzystuje nieświadomość, 5 strach lub przymusową sytuację sprzedającego, nabywając od niego towar poniżej minimalnej ceny rynkowej8. Omawiając etyczne aspekty turystyki, nie sposób nie wspomnieć o tzw. turystyce religijnej, której ja osobiście jestem gorącym zwolennikiem. Często się mówi, że pielgrzymka to rekolekcje w drodze. Zachodzi tutaj wielka korelacja pomiędzy tym wszystkim, co jest właściwe pojęciu turystyki oraz tym, czego oczekuje człowiek wierzący dla swojej wiary. Bardzo ciekawie więc wygląda ta specyficznego rodzaju fuzja. Kierownictwa hoteli, domów noclegowych, restauracji, firm przewozowych z uznaniem wypowiadają się na temat zachowania pielgrzymów, ich serdeczności, etc. Sądzę, że turystyka pielgrzymkowa, tak bardzo we współczesnej Polsce rozwinięta, zasługuje na wielkie uznanie. Wnosi ona bowiem w turystyczny klimat te etyczne wartości, które są niebagatelne, od których zależy komfort pracy wielu ludzi zajmujących się profesjonalnie turystyką. Intensywność, a przede wszystkim szybkość ciągłych przemian sprawiają, że ludzie doświadczają zmęczenia i tęsknoty za miejscem, które mogłoby być sanktuarium, gdzie mogliby nie tylko fizycznie, ale i duchowo odpocząć. Wyrazem pragnień współczesnego człowieka jest tęsknota za przestrzenią wolności, która umożliwiła by mu rozmowę ze samym sobą, z innymi ludźmi i z Bogiem. Człowiek, który tak odpoczął, czuje się odpowiedzialny za uczynienie wszystkiego, co tylko służy pogłębieniu miłości w świecie, a jednocześnie czuje się powołany do bycia jej obrońcą i reprezentantem. Jako zasadę wyjazdów pielgrzymkowych można zatem uznać dbałość, aby uczestnicy tych podróży mogli ocalić swą duchowość i życie wewnętrzne9. Dziś turystyka religijna zdominowała piesze pielgrzymki pokutne (choć i one przeżywają swój renesans), dlatego można nazwać pielgrzymów turystami pielgrzymującymi. Bardzo łatwo może wedrzeć się w styl turystycznego podróżowania niemoralny sposób zachowania: obrażanie ludzi, pijaństwo, wulgarność rozmów, etc. Jest ponadto niezbędne, aby organizatorzy wyjazdów turystycznych, nie kierowali się jedynie interesem ekonomicznym, ale byli 8 9 S. Jasionek, Wychowanie moralne, dz. cyt., s. 80 E. Robek, Duszpasterstwo pielgrzymkowe. Teoria i praktyka, Ateneum Kapłańskie 144(205), z. 577, s. 470 6 świadomi swej ludzkiej i społecznej roli10. Dlatego wartym podkreślenia jest ślubowanie, jakie złożyli przewodnicy turystyczni w 1997 roku, podczas swej ogólnopolskiej pielgrzymki na Jasną Górę. Chciałbym jego treścią zakończyć moją wypowiedź. Ślubowali oni: „Pragniemy… dbać o godność i postawę moralną przewodnika polskiego, przekazywać historię narodu, podkreślając jego chrześcijańskie korzenie, ukazywać piękno kultury polskiej i patriotyczne tradycje, strzec nadanych nam przez Stwórcę odwiecznych praw przyrody i jej niezwykłego piękna, służyć innym postawą wiary i otaczać opieką potrzebujących”11. 10 Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Migrantów i Podróżnych, Pielgrzymów i Sanktuariów. Pielgrzymka ku trzeciemu tysiącleciu, Miejsca Święte 33(1999), s. 64 11 J. Tomziński, Nowy charakter pielgrzymstwa, Miejsca Święte 6(1997), s. 21