Wykład - Etyka w turystyce

1
Ks. Stanisław Jasionek
ETYCZNE ASPEKTY TURYSTYKI
Bóg stwarzając świat, wyposażył go we wszystkie dobra konieczne dla
człowieka. Pozostawił w nim odbicie swego piękna, prawdy i dobra. Poznając
swym umysłem i zmysłami piękno świata, poznajemy jego Stwórcę. Poznawanie
świata, jego tajemnic daje człowiekowi niesłychaną radość, budzi w jego sercu
zachwyt i wiele innych wrażeń.
Zjawisko podziwu dla piękna otaczającego świata towarzyszyło
człowiekowi od zarania jego istnienia. Doświadczali tego wielcy odkrywcy
nowych lądów. Doświadczają tego współcześni ludzie, udając się w dalszą czy
bliższą podróż. Fenomen podróżowania jest odzwierciedleniem duchowości
człowieka, którego współczesna antropologia chrześcijańska nazywa
człowiekiem drogi - „homo viator”.
Podróżowanie człowieka w celu poznawania świata, wiąże się jednak z
wieloma problemami natury organizacyjnej, o dużym znaczeniu ekonomicznym,
stąd też turystyka, która problemami tymi się zajmuje, stanowi obecnie
największą gałąź gospodarki światowej. Popyt na rynku turystyki i podróży
rośnie szybciej niż na większości pozostałych rynków. Nic więc dziwnego, że
prowadzenie działalności w dziedzinie turystyki rodzi problemy natury etycznej.
Doświadczamy dziś tej prawdy, że ekonomia winna iść w parze z etyką.
Kryzys ekonomiczny, jakiego doświadcza dziś świat ma swoje źródło w
ignorowaniu etyki, w dążeniu do sukcesu z jej pominięciem, w egoistycznym
pojmowaniu ekonomicznego zysku. W wypadku zarządzania turystyką etyka
odnosi się do stosowanych metod działania, czyli do kwestii dotyczącej
konkretnych sposobów kierowania przedsiębiorstwami świadczącymi usługi
turystyczne.
Można z pewnością stwierdzić, że istnieje potrzeba stworzenia bardziej
przejrzystej koncepcji etycznego zarządzania. Należałoby chyba jednak wyjść
poza ramy dobrowolnie przyjmowanych kodeksów prawnych i dążyć do
2
wypracowania ogólnoświatowych standardów w tym zakresie, opartych na
systemie wartości, pojętych filozoficznie. Jak wszyscy dostrzegamy, istnieje
wiele ważnych argumentów przemawiających za podwyższeniem etycznego
poziomu biznesu, w tym także branży turystycznej.
Zdefiniowanie wartości jest bardzo trudne ze względu na liberalizację
poglądów filozoficzno-etycznych. W wielu różnych systemach można
wyodrębnić następujące wartości: moralne, prawne, religijne, polityczne,
ekonomiczne, estetyczne, witalne, naukowe1. Niektóre z nich należy uznać za
nadrzędne, a inne za instrumentalne. Jednak według wielu filozofów wartości
moralne powinny stanowić rodzaj walorów nadrzędnych. Pozostałe powinny
spełniać rolę kompensacyjną. Celem pedagogiki jest wspomaganie człowieka w
urzeczywistnianiu w jego życiu szerokiego spektrum wartości, jako składników
prowadzących do intelektualnego rozwoju i pełni człowieczeństwa.
Potocznie pod pojęciem wartości rozumie się to, co cenne,
odpowiadające wysokim wymaganiom, godne pożądania, stanowiące cel
ludzkich dążeń. Są to idee, przekonania, ideały, przedmioty materialne
uznawane przez zbiorowość społeczność i jednostki za cenne2.
Osoba ludzka sama stanowi wartość, gdyż jest jej nosicielem, ale również
dlatego, iż nadaje określonym przedmiotom swoistą wartość. Zatem, wartość
moralna wyrasta z godności osoby ludzkiej i stanowi zawsze konkretną formę
jej obecności w poszczególnych aktach osobowościowych. Podporządkowanie
się normom etycznym daje człowiekowi poczucie spełnionego obowiązku,
natomiast realizacja wartości etycznych, powiększa świadomość własnej
wolności3.
Rozwój wartości etycznych w człowieku jest owocem żmudnej pracy nad
sobą, mądrego podejmowania wysiłków pedagogicznych, głębokiego
zaangażowania się w zwalczanie przeszkód i zdobywanie dobrych usprawnień.
Człowiek winien dążyć do doskonalenia siebie poprzez realizację wartości
moralnych. Wartości te, tworząc kodeks etyczny, są bowiem busolą, która
1
M. Duda, Parafia a świat wartości, Częstochowa 2004, s. 28
J. Gajda, Antropologia kulturowa, Toruń 2004, s. 24
3
M. Ossowska, Normy moralne, Warszawa 1985, s. 27
2
3
wyznacza kierunek postępowania poszczególnym osobom, jak również
wszelkim społecznościom ludzkim4.
Światowa Organizacja Turystyki przyjęła globalny kodeks etyczny dla
turystyki w 1999 roku. W swych założeniach winien on służyć promowaniu
odpowiedzialnej, przyjaznej dla otoczenia i powszechnie dostępnej turystyki.
Uwzględnia on różnorodność poglądów religijnych, filozoficznych i moralnych,
która jest fundamentem odpowiedzialnej turystyki. Kodeks ten wzywa do
etycznej i odpowiedzialnej turystyki wszystkie zainteresowane strony: biura
podróży, agencje turystyczne, firmy transportowe oraz usługodawców,
administratorów atrakcji turystycznych i lokalne społeczności w miejscach
przyciągających ruch turystyczny5. Dotyczy to zwłaszcza dotrzymywania
zawartych umów.
W kwestii tworzenia kodeksów postępowania etycznego dla turystów,
wiele się dzieje. Biura podróży i organizacje turystyczne nawołują ich do
odpowiedzialnego zachowania w trakcie podróży i w miejscach pobytu.
Znajdują się w nich zalecenia, aby podróżujący poznawał świat, a nie zaliczał
kolejne punkty na mapie świata. Turysta poznając inne kultury, winien mieć na
uwadze odczucia, systemy wartości, zwyczaje i poglądy innych ludzi, unikając w
ten sposób potencjalnie obraźliwych zachowań. Jest to istotne zwłaszcza w
odniesieniu do stroju i przekonań religijnych. Niebagatelnym zaleceniem
kodeksów dla turystów jest poszanowanie środowiska naturalnego6.
Poszanowanie środowiska naturalnego jest problemem etycznym, gdyż
człowiek w swej ziemskiej egzystencji jest od niego całkowicie zależny. Bez
niego żyć nie może. Jest ono dlań pokarmem w sensie dosłownym i
przenośnym. Stanowi źródło pożywienia i bogactwa materialnego; źródło
również zdrowia, dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego. Na
środowisku naturalnym bazuje turystyka, wykorzystując jego zasoby, takie jak:
czyste powietrze, woda, rośliny, minerały, piękno krajobrazu. Niestety, piękno
środowiska naturalnego bezmyślnie się deformuje przez złe zagospodarowanie
przestrzenne, zupełnie kontrastujące z otoczeniem przyrodniczym7. Nikt z ludzi,
ani żadna społeczność nie może czuć się absolutnym panem własnego,
4
S. Jasionek, Wychowanie moralne, Kraków 2006, s. 31
H. Goodwin, L. Pender, Etyka w zarządzaniu turystyką, w: Zarządzanie turystyką, Warszawa 2008, ss. 354-355
6
Por. tamże, s. 357
7
S. Olejnik, Teologia moralna życia społecznego, Włocławek 2000, s. 450
5
4
przydzielonego przez Opatrzność sektora żywej czy martwej przyrody i niszczyć
go przez krótkowzroczną eksploatację. Zasoby naturalne naszego globu są
wspólnym dobrem ludzi i wszyscy mają do nich niewątpliwie prawo. Należą one
do wszystkich, stanowią bogactwo powszechne. Przy ich użytkowaniu trzeba się
więc liczyć z innymi ludźmi i to nie tylko z najbliższymi, ale także oddalonymi od
nas w przestrzeni i mającymi się dopiero narodzić.
Z dokumentów zawierających nauczanie Kościoła katolickiego dotyczące
poszanowania świata przyrody, wyłania się określona koncepcja ekologii
integralnej, łączącej ochronę środowiska z ekologią człowieka. Traktuje ona
człowieka i jego środowisko jako pewną jedność uniwersum ekologiczne,
którego zagrożenie wymaga ochrony i obrony. Ukazuje współczesnemu
człowiekowi ekonomiczne, techniczne, polityczne i antropologiczne
uwarunkowania kryzysu środowiskowego, zaś jego rozwiązanie upatruje
głównie w odnowie moralnej, zwłaszcza w kształtowaniu postawy
odpowiedzialności ekologicznej. Wskazuje ona na potrzebę działań na rzecz
kształtowania moralnych powinności człowieka wobec świata przyrody, siebie
samego i innych ludzi z nadzieją, iż świadomość owych powinności
urzeczywistniać się będzie także w regułach działania społecznego, politycznego
i gospodarczego. Organizacje turystyczne w tym dziele kształtowania etycznych
postaw człowieka wobec świata przyrody, mogą zrobić najwięcej.
Ważnym, etycznym aspektem w turystyce jest nieposzanowanie cudzej
własności. Krzywda naruszająca cudzą własność może zaistnieć w podwójnej
postaci: zabranie cudzej własności, w tym także pożyczanie pieniędzy na
nieusprawiedliwiony procent i zniszczenie cudzego mienia. Kradzież, jako
wykroczenie przeciw sprawiedliwości jest czymś niegodziwym. Warto przy
omawianiu tego zagadnienia zwrócić uwagę na oszustwa związane z ofertą
handlową. Otóż, sprzedający swe usługi lub towar, winien przekazać
kontrahentowi – właściwy towar, usługę za właściwą cenę. Kupujący natomiast
ma obowiązek spełnić uzgodnione warunki sprzedaży, umowy. Usługa czy
towar, winny być dobrej jakości. Jednak nie zawsze sprzedający dysponują
ofertą pełnowartościową, stąd też jej braki winny być ujawnione kupującemu.
Kupujący natomiast popełnia nieuczciwość, gdy nie wypełnia warunków
umowy. Np. płaci fałszywymi pieniędzmi, albo wykorzystuje nieświadomość,
5
strach lub przymusową sytuację sprzedającego, nabywając od niego towar
poniżej minimalnej ceny rynkowej8.
Omawiając etyczne aspekty turystyki, nie sposób nie wspomnieć o tzw.
turystyce religijnej, której ja osobiście jestem gorącym zwolennikiem. Często się
mówi, że pielgrzymka to rekolekcje w drodze. Zachodzi tutaj wielka korelacja
pomiędzy tym wszystkim, co jest właściwe pojęciu turystyki oraz tym, czego
oczekuje człowiek wierzący dla swojej wiary. Bardzo ciekawie więc wygląda ta
specyficznego rodzaju fuzja. Kierownictwa hoteli, domów noclegowych,
restauracji, firm przewozowych z uznaniem wypowiadają się na temat
zachowania pielgrzymów, ich serdeczności, etc. Sądzę, że turystyka
pielgrzymkowa, tak bardzo we współczesnej Polsce rozwinięta, zasługuje na
wielkie uznanie. Wnosi ona bowiem w turystyczny klimat te etyczne wartości,
które są niebagatelne, od których zależy komfort pracy wielu ludzi zajmujących
się profesjonalnie turystyką.
Intensywność, a przede wszystkim szybkość ciągłych przemian sprawiają,
że ludzie doświadczają zmęczenia i tęsknoty za miejscem, które mogłoby być
sanktuarium, gdzie mogliby nie tylko fizycznie, ale i duchowo odpocząć.
Wyrazem pragnień współczesnego człowieka jest tęsknota za przestrzenią
wolności, która umożliwiła by mu rozmowę ze samym sobą, z innymi ludźmi i z
Bogiem. Człowiek, który tak odpoczął, czuje się odpowiedzialny za uczynienie
wszystkiego, co tylko służy pogłębieniu miłości w świecie, a jednocześnie czuje
się powołany do bycia jej obrońcą i reprezentantem. Jako zasadę wyjazdów
pielgrzymkowych można zatem uznać dbałość, aby uczestnicy tych podróży
mogli ocalić swą duchowość i życie wewnętrzne9. Dziś turystyka religijna
zdominowała piesze pielgrzymki pokutne (choć i one przeżywają swój
renesans), dlatego można nazwać pielgrzymów turystami pielgrzymującymi.
Bardzo łatwo może wedrzeć się w styl turystycznego podróżowania
niemoralny sposób zachowania: obrażanie ludzi, pijaństwo, wulgarność
rozmów, etc. Jest ponadto niezbędne, aby organizatorzy wyjazdów
turystycznych, nie kierowali się jedynie interesem ekonomicznym, ale byli
8
9
S. Jasionek, Wychowanie moralne, dz. cyt., s. 80
E. Robek, Duszpasterstwo pielgrzymkowe. Teoria i praktyka, Ateneum Kapłańskie 144(205), z. 577, s. 470
6
świadomi swej ludzkiej i społecznej roli10. Dlatego wartym podkreślenia jest
ślubowanie, jakie złożyli przewodnicy turystyczni w 1997 roku, podczas swej
ogólnopolskiej pielgrzymki na Jasną Górę. Chciałbym jego treścią zakończyć
moją wypowiedź. Ślubowali oni: „Pragniemy… dbać o godność i postawę
moralną przewodnika polskiego, przekazywać historię narodu, podkreślając
jego chrześcijańskie korzenie, ukazywać piękno kultury polskiej i patriotyczne
tradycje, strzec nadanych nam przez Stwórcę odwiecznych praw przyrody i jej
niezwykłego piękna, służyć innym postawą wiary i otaczać opieką
potrzebujących”11.
10
Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Migrantów i Podróżnych, Pielgrzymów i Sanktuariów. Pielgrzymka ku
trzeciemu tysiącleciu, Miejsca Święte 33(1999), s. 64
11
J. Tomziński, Nowy charakter pielgrzymstwa, Miejsca Święte 6(1997), s. 21