efektywność gospodarowania a instytucje

INSTYTUCJE GOSPODRKI RYNKOWEJ
Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek
Wykład 2
System ekonomiczny jako zbiór
instytucji
PLAN WYKŁADU
• Mechanizmy regulacji zachowań ludzkich.
• Systemowe podstawy gospodarki rynkowej.
• Dlaczego występuje tak wielka różnorodność
gospodarek rynkowych?
• Spontaniczność i kreatywność w powstawaniu
instytucji i ładu instytucjonalnego gospodarki.
• Efektywność gospodarowania a instytucje.
• Transformacja gospodarcza jako zmiana
instytucjonalna.
2
MECHANIZMY REGULACJI
ZACHOWAŃ LUDZKICH
• Od chaosu i „dżungli” do uporządkowanego
(zinstytucjonalizowanego) społeczeństwa.
• Od stanu naturalnego do umowy społecznej
(T. Hobbes Lewiatan 1651 r.)
3
MECHANIZMY REGULACJI
ZACHOWAŃ LUDZKICH:
Normy; Rynki; Organizacje
Podział pracy
Specjalizacja
Koordynacja
Informacja
Rynek
Normy
Organizacje
4
ROLA INSTYTUCJI
• Instytucje ograniczają niepewność poprzez
ustanowienie stabilnych zasad (norm)
ludzkich działań i interakcji.
• Instytucje zakreślają możliwości i
ograniczenia, jakie stwarza społeczeństwo.
• Organizacje są tworzone (kreowane) po to,
aby wykorzystywać te możliwości dla
potrzeb członków i organizacji.
5
ROLA INSTYTUCJI
Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje
się przystosowanie się niespołecznego z natury
człowieka do – równie naturalnego –
współdziałania z innymi ludźmi, które staje się
konieczne w miarę tego jak ziemia się zaludnia.
Im ludzi jest więcej, tym bardziej muszą być
zorganizowani – zgodnie z prawem, że przyrost
masy powoduje komplikowanie się struktury i
różnicowanie funkcji (M. Spencer).
6
POJĘCIE INSTYTUCJI
• Instytucje opisywane są we wszystkich
naukach społecznych,
• Ale mają różne znaczenia:
– dla antropologów i socjologów – trwały
stosunek społeczny lub powtarzające się
działanie o określonych prawidłowościach,
– dla prawników – jednostka organizacyjna lub
zespół norm regulujących typowy stosunek
społeczny (np. instytucja małżeństwa).
7
POJĘCIE INSTYTUCJI
• Brak jednolitego i ścisłego pojęcia instytucji w
ekonomii.
• Instytucje:
– relatywnie stabilne zbiory powszechnie uznawanych i
realizowanych oczekiwań dotyczących zachowań
ludzkich.
– wszelkie formy ograniczeń, jakie ludzie wymyślili w
celu kształtowania swoich zachowań.
– prawne, administracyjne i zwyczajowe relacje
powtarzających się ludzkich interakcji (North 1997,
Pejovich 1990).
8
SYSTEMOWE PODSTAWY
GOSPODARKI RYNKOWEJ
• System ekonomiczny jako zbiór
powiązanych ze sobą instytucji.
• Gospodarowanie w ramach systemu:
systemowe uwarunkowanie celów i
efektywności gospodarowania.
9
SYSTEMOWE PODSTAWY
GOSPODARKI RYNKOWEJ
„System gospodarczy” (w wąskim ujęciu) to
organizacje i reguły instytucjonalne, które
determinują działalność gospodarczą i jej wyniki
(Balcerowicz 1990).
W literaturze nazywany określany też jako:
–
–
–
–
–
„czynniki systemowe” (Pajestka)
„system funkcjonowania gospodarki”
„mechanizm gospodarczy”
„sfera regulacji” (Kornai)
„porządek gospodarczy” („ład gospodarczy” - całość
reguł prawnych i norm społecznych wiążących procesy
10
gospodarcze, Leipold).
SYSTEMOWE PODSTAWY
GOSPODARKI RYNKOWEJ
Systemowe podstawy gospodarki rynkowej
(kapitalistycznej):
• Rynek jako podstawa koordynacji działalności
gospodarczej;
• Własność prywatna jako główna forma własności
środków produkcji;
• Względna autonomia polityki i gospodarki
(ograniczona rola państwa w gospodarce);
• Swoboda działalności gospodarczej.
11
SYSTEMOWE PODSTAWY
GOSPODARKI RYNKOWEJ
• Dlaczego występuje tak wielka różnorodność
gospodarek rynkowych?
• Dlaczego występuje jeszcze większe
zróżnicowanie efektów funkcjonowania różnych
gospodarek rynkowych?
• Dlaczego jednym krajom udaje się odnieść sukces
gospodarczy a innym nie?
Odpowiedzi na te pytania w dużym zakresie
trzeba szukać w sferze rozwiązań
instytucjonalnych.
12
SYSTEMOWE PODSTAWY
GOSPDARKI RYNKOWEJ
•
•
Wraz z ograniczeniami neoklasycznej ekonomii
(daną technologią i ograniczonymi zasobami)
instytucje wyznaczają:
dostępne dla jednostek możliwości wyboru w
postaci kosztów produkcji i transakcji;
zakres, formy i dochodowość działań jednostek.
Instytucje kształtują strukturę bodźców w
gospodarce: prowadzą gospodarkę ku rozkwitowi,
stagnacji lub upadkowi.
13
EFEKTYWNOŚĆ
GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE
Wzrost PKB per capita w krajach słabo rozwiniętych i krajach o
wysokim poziomie dochodu (rocznie w %)
5
4
3
2
1
0
-1
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
-2
Kraje słabo rozwinięte
Kraje o wysokim dochodzie
Źródło: na podstawie danych World Development Indicators 2002.
14
EFEKTYWNOŚĆ
GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE
• Tradycyjne badania dotyczące wzrostu
gospodarczego koncentrowały się na
bezpośrednich przyczynach wzrostu takich jak:
– akumulacja kapitału (fizycznego i ludzkiego) oraz
– wpływ polityki makroekonomicznej i strukturalnej.
• Najnowsze prace próbują natomiast wyjaśnić
różnice w poziomie dochodów i wielkości wzrostu
gospodarczego wskazując na znaczenie jakości
instytucji.
15
EFEKTYWNOŚĆ
GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE
• „Dobre” instytucje to takie, które:
– tworzą strukturę bodźców redukujących niepewność i
wspierających efektywne rynki (dóbr i czynników
produkcji) i
– w ten sposób przyczyniają się do lepszych wyników
gospodarczych.
• Funkcje wypełniane przez „dobre” instytucje:
– przekazywanie informacji,
– wdrażanie uprawnień własnościowych i kontraktów,
– zwiększanie poziomu konkurencji (Raport Banku
Światowego z 2002 r.).
16
EFEKTYWNOŚĆ
GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE
Przykłady badań empirycznych:
• Rewolucja przemysłowa i towarzysząca jej
ekspansja wzrostu gospodarczego (North 1981,
1990).
– Wzrost gospodarczy możliwy dzięki umacnianiu praw
własności, co zwiększyło stopę zwrotu z prywatnych
inwestycji i wprowadzania innowacji.
– Anglia i Holandia wyprzedziły gospodarczo Francję i
Hiszpanię w XVII w. głównie dzięki efektywnemu
wdrażaniu uprawnień własnościowych.
17
EFEKTYWNOŚĆ
GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE
Przykłady badań empirycznych:
• Doświadczenia okresu kolonialnego w XVII-XIX w., a
jakość tworzonych instytucji i możliwości rozwoju
gospodarczego (Acemoglu, Johnson i Robinson 2001,
2002).
– „Osiedleńczy” typ kolonizacji (USA, Australia i Nowa
Zelandia) pozwolił na zwiększanie inwestycji i wzrost
gospodarczy.
– W koloniach „łupieżczych” (kraje Afryki i Ameryki
Łacińskiej), tworzone instytucje służyły utrzymywaniu
kontroli i wykorzystywaniu zasobów naturalnych, co
negatywnie wpływało na rozwój gospodarczy.
– Rodzaj kolonizacji zależał od warunków geograficznych.
18
EFEKTYWNOŚĆ
GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE
W badaniach empirycznych np.:
• Indeks wolności ekonomicznych
• Indeks praw obywatelskich
• Zagregowane indeksy (Bank Światowy):
–
–
–
–
politycznej stabilności,
efektywności instytucji rządowych,
zasady praworządności,
kontroli korupcji.
19
PKB per capita a zasada praworządności (2000 r.)
12
Logarytm PKB per capita
LUX
CHE
JPN
11
SGP
10
NZL
9
8
7
AGO
HT I
6
GNB
5
4
-2,5
-2,0
-1,5
NGA
SLE
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
Wskaźnik zasady praworządności
Źródło: na podstawie danych World Development Indicators 2002 i Aggregate Governance
Indicators 1996-2002
20
EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA
A INSTYTUCJE
Pytanie, przed którym stoją obecnie
naukowcy oraz politycy, nie brzmi
„czy instytucje mają znaczenie”
a raczej,
„które instytucje mają największe
znaczenie i jak je zbudować?” (Rodrik 2000)
• Spontaniczność i kreatywność w tworzeniu
instytucji (np. normy moralne a prawo)
21
TRANSFORMACJA
GOSPODARCZA
Transformacja systemowa jako wielka zmiana
instytucjonalna:
• Gruntowna zmiana podstawowych
instytucji gospodarczych i politycznych
• Przejście od systemu socjalizmu
państwowego do systemu kapitalistycznego
22
TRANSFORMACJA GOSPODRACZA
Upadek komunizmu na początku lat 90-tych:
• Zniszczenie większości formalnych ram
instytucjonalnych.
• Przetrwanie wielu nieformalnych reguł.
Brak wiedzy jak stworzyć efektywne rynki
polityczne, które zawierają:
• Zbiór reguł formalnych;
• Uzupełniające normy;
• Mechanizmy wspierające reguły.
23
TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO
PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH
Instytucjonalne cechy socjalizmu państwowego:
• Własność kolektywna (państwowa i spółdzielcza) o
trudno identyfikowalnych uprawnieniach
własnościowych;
• Planowanie centralne jako podstawa systemu regulacji
gospodarczej (plan zamiast rynku);
• Brak rozdzielenia sfery publicznej od sfery prywatnej;
24
TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO
PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH
Instytucjonalne cechy socjalizmu państwowego (cd.):
• Wszechogarniająca rola państwa, kierowanego przez
partię komunistyczną;
• Brak „trójpodziału władzy”;
• Zamknięty charakter gospodarki społeczeństwa i
państwa.
25
TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO
PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH
Znaczenie umowy społecznej „okrągłego stołu”:
• Pokojowy charakter „rewolucji systemowej”;
• Rewolucja bez „jakobinizmu” – znaczenie
utrzymania encompassing interests (M. Olson) w
nowych warunkach systemowych;
• Wkomponowanie ruchu „Solidarności” w proces
transformacji systemowej.
26
TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO
PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH
Urynkowienie i liberalizacja gospodarki:
• Uwolnienie cen i likwidacja luki popytowej;
• Otwarcie granic na obroty handlowe;
• Demonopolizacja;
• Wprowadzenie swobody działalności
gospodarczej.
27
TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO
PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH
Prywatyzacja:
• Dlaczego w Polsce nie wprowadzono
powszechnej prywatyzacji?
• Prywatyzacja założycielska i prywatyzacja
kapitałowa, jako najważniejsze formy
prywatyzacji;
• Brak powszechnej reprywatyzacji;
• Wolne tempo prywatyzacji „socjalistycznych
przemysłów” – uwarunkowania społeczne i
polityczne;
28
TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO
PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH
Prywatyzacja (cd.):
• Fiasko ograniczonego Programu Powszechnej
Prywatyzacji z 1995 r.
• Prywatyzacja jako wynik przetargu politycznego;
• Uwaga M. Friedmana o znaczeniu prywatyzacji w
procesie transformacji post-socjalistycznej.
• J. Stiglitz o prywatyzacji w Rosji: „anarchiczna
kradzież wszystkiego wszystkim”. Wysoka ocena
procesów reform, w tym prywatyzacji w Polsce.
29
NOWE PODEJŚCIE DO REFORM
GOSPODARCZYCH
• Wybór rynkowej drogi transformacji w
krajach post-socjalistycznych – „konsens
waszyngtoński”
• Nowe spojrzenie na reformy:
– doświadczenia procesu transformacji krajów postsocjalistycznych,
– rozwój badań instytucjonalnych.
30
NOWE PODEJŚCIE DO REFORM
GOSPODARCZYCH
• Reformy „drugiej generacji”:
– zmniejszanie korupcji,
– uniezależnienie instytucji monetarnych i
fiskalnych od grup nacisku,
– zapewnienie funkcjonowania władzy
jurysdykcyjnej, etc.
– pokonanie nieefektywności wcześniejszych
reform.
31