Polityczne tło Reformacji
advertisement
Łukasz Barański Polityczne tło Reformacji – Europa sto lat przed Lutrem N a sto lat przed wystąpieniem Marcina Lutra hasło reformy Kościoła in capite et membris (w głowie i członkach) legło u podstaw ruchu zwanego koncyliaryzmem, który doprowadził do zwołania dwóch wielkich soborów – w Konstancji (1414-1418) i w Bazylei (14311449). Jednak wielki ruch reforma­ torski reprezentowany na obu soborach upadł w zderzeniu z centra­ lizmem kurii rzymskiej. Ześ­wiec­ czony renesansowy dwór papieski w drugiej połowie XV w. interesował się wyłącznie umacnianiem pozycji politycznej państwa koś­ cielnego, całkowicie tracąc z oczu perspektywę reformy Kościoła. Siła postulatów reformacyjnych oraz podział chrześcijaństwa zachodniego w XVI w. jest pochodną skali zaniedbań i niepowodzeń ruchu koncyliarnego z XV w. Jeśli koncyliaryzm stanowił ruch ogólnoeuropejski, którego centrum stanowił Paryż, to Reformacja XVI w. była początkowo ruchem wyłącznie niemieckim, którego centrum stanowił mało znany, prowincjonalny uniwersytet w Wittenberdze. Jeśli przyjrzymy się bliżej państwom ówczesnej Europy, to stanie się jasne, dlaczego terytorium Niemiec było miejscem, w którym zrodził się i dynamicznie rozwinął ruch reformy Kościoła. Hiszpania i Włochy Kraje południowej Europy – Hiszpania i Włochy – stanowiły strefy chrześcijaństwa dawnego. Nowe prądy intelektualne (np. nominalizm) znalazły niewielki oddźwięk na uniwersytetach hiszpańskich. Chrześcijaństwo w Hiszpanii miało zawsze charakter graniczny oraz świadomość sąsiedztwa licznych i silnych mniejszości, m.in. żydowskiej, muzułmańs­kiej i Mo­ rysków. Silne było wśród chrześcijan 10 hiszpańskich poczucie zagrożenia ze czy awans powodował rozluźnienie strony innych religii, szczególnie isla- systemu feudalnego we Włoszech. Ko­ mu. Zdobycie w 1492 r. Grenady przez lejnym czynnikiem, mogącym sprzywojska Ferdynanda Aragońskiego jać ideom reformy, był włoski humaoznaczało zakończenie wielowiekowej nizm. Jednak silniejszym ośrodkiem rekonkwisty i wyparcie Arabów z Pół- wpływów była znajdująca się w Rzywyspu Iberyjskiego. Był to niewątpli- mie stolica państwa kościelnego. Koś­ wy triumf chrześcijaństwa. W uznaniu ciół stanowił we Włoszech prawdziwą zasług w obronie chrześcijaństwa pa- potęgę instytucjonalną. Znajdowało pież nadał hiszpańskim monarchom się tam niemal tyle diecezji, co w catytuł Królów Katolickich. łej reszcie świata chrześcijańskiego. Jednak zakończenie rekonkwisty Nieszczęściem Włoch było ciągnąstało się poważnym ciosem dla gospo- ce się od wczesnego średniowiecza darki Hiszpanii. Wygnanie Arabów spowodowało stopniowy Słownik upadek rolnictwa, opartego na koncyliaryzm – wewnątrzkościelny nurt odnowy systemie nawadniania, którego powstały na przełomie XIV i XV w., głoszący Hiszpanie nie potrafili utrzymać. wyższość soborów powszechnych nad władzą W XV w. nastąpiło zjednoczenie papieża w Kościele. Szczytowym osiągnięciem dwóch księstw hiszpańskich, Karuchu było zwołanie dwóch soborów w XV w. – stylii i Aragonii (1469 r.), przez w Konstancji i Bazylei. małżeństwo Ferdynanda Aragońsankcja pragmatyczna z Bourges – dekret skiego i Izabeli Kastylijskiej. Ich króla Francji Karola VII ogłoszony na synodzie córka wydana została za Filipa w Bourges w 1438 r., w którym uznaje decyzje Habsburga, co zapoczątkowało soboru w Bazylei, a także m.in. znosi annaty. panowanie Habsburgów w Hiszrekonkwista – walka zbrojna chrześcijan o odpanii. Przejęcie przez Habsburzyskanie Półwyspu Iberyjskiego i wypędzenie gów korony hiszpańskiej uczymuzułmanów. Trwała od VIII w., a zakończyła się niło tę dynastię najpotężniejszą wyparciem Maurów po zdobyciu przez chrześciw Europie. Jednocześnie postajan Grenady w 1492 r. wiło ją w sytuacji nieuchronnego konfliktu z Francją. Wszystkie te annaty – opłaty składane do Rzymu przez obejmującego godność kościelną, stanowiące rówokoliczności sprawiały, że nie by­ nowartość rocznych dochodów. ło w Hiszpanii czynników rozwojowych na płaszczyźnie kulkapitulacja wyborcza – pisemna umowa podturalnej, politycznej, gospodarpisywana przez cesarza-elekta, regulująca jego czej i religijnej, koniecznych dla przyszłe kompetencje i zwykle ograniczająca zazrodzenia idei reformy Kościoła. kres władzy na rzecz możnowładztwa. Nieco inaczej sprawa wyglągallikanizm – doktryna o niezależności Kościoła dała we Włoszech, które, szczewe Francji od władzy papieży powstała w XIII w. gólnie w północnej części, przena Sorbonie, ugruntowana w ustaleniach sobożywały od kilku stuleci okres po­ rów w Konstancji i Bazylei oraz sankcji pragmaważnych przeobrażeń gospodartycznej z Bourges. czych. Miasta w północnych Wło­ stany Rzeszy Niemieckiej – arystokracja szech były kolebką kapitalizmu świecka i duchowna oraz przedstawiciele wolmieszczańskiego. Siłą napędową nych miast, zasiadający w Sejmie Rzeszy i poprzemian gospodarczych były tu siadający prawo głosu. bogacące się warstwy kupców Moryskowie – muzułmanie, którzy po zwycięi rzemieślników. Ich gospodarstwie rekonkwisty przyjęli chrześcijaństwo. 15-16/2012 Gravamina na czyli Skargi na tionis german rodu niemieckie icae go W połowie XV w., po zawarciu konkor datu wiedeńskiego w 1448 r. przez papi Nastroje antypapieski eża Mikołaja V z cesa rzem Fryderykiem III e ujawniły się również znacząco wzrosły wś , w Augsburgu w 1518 na sejmie Rzeszy ród szlacht y i wyżs r., gd ze y obradujące tam Stan go w Niemczech nastroje duchowieństwa ciły y Rzeszy odrzuogłoszoną przez papi krytyczne względem eża zbiórkę pieniędzy papiestwa. Stany Rzeszy Niemieckiej odcz na wyprawę przeciwko Turkom, podn ytały ten akt jako za osząc przy tym stare łatwianie przez cesa ważnych spraw kośc skargi (Skargi augsbu rza skie). W 1519 r. ielnych i państwowyc rele kt or saski Fr yder yk M h ponad ich głowam Konkordat wiedeńsk ądry doprowadził do i. przy jęcia przez no i ustalał prawa papież wo wybranego cesarza a do przyznawania pr bend, obsadzania ur Karola V Habsburg e- tzw. kapitulacji wy zędów kościelnych i a borczej, która również pobierania różnych ścielnych podatków. za wierała pewne postu ko lat y W bardzo niewielkim z Gravamina. stopniu uwzględniał jednak przyjęte już wc Wiadomo, że Marcin ześniej w Niemczech Luter znał treść Skar reformatorskie ustalenia soborów w Ko g augsburskich od czasu swego pobytu nstancji i Bazylei. Ty w Au gsburgu w 1518 r. Pr m sa przede wszystkim w m ym go dz ił on awdziwym zapalnikiem Reformacji w Ni interesy wyższego du emczech stało się pism chowieństwa na teren Rzeszy Niemieckiej. o Lutra Do chrześciie jańskiej szlachty na rodu niemieckiego z Pier wsze skargi (grav 1520 r., w którym po czył on swoje reform amina) sformułowan łąacyjne postulaty z tre e w latach 50. XV sm wieku wyszły ze śro ściami Gravamina. Pi em tym wpisał swą teo dowiska niemieckich logię w kontekst antyp biskupów i dotyczyły głównie nadawania pr apieskiego ruchu narodowego o ponad zez Rzym prebend, cz półwiecznej tradycji. yli uposażeń osobom niegodnym, nieodpow Krytyczna względem papiestwa niemiecka iednim, bądź obcokr szlachta zyskała tym ajowcom, nadmierni wysokich annat i po sa mym nowe, tym rae ze m datków kościelnych teologiczne argumen oraz papieskiego praw ty do walki o reform do zatwierdzania wy ę Kościoła w Niema cz ech. Zmieniło to ró borów członków kapi wnież sytuację Lutra tuł. Dopiero w sform łowanych w 1456 r. na i ujego zwolenników, których zaczęto trakt sejmie we Frankfurcie ować jako reprezentan dwunastu Gravami- do na der deutschen Na tów stronnictwa narowego w walce z rzym tion znalazł się też po skim wyzyskiem Ko stulat świeckich moż nowładców: świeckie ścioła w Niemczech. - Dla wielu niemiecki sprawy sądowe mają ch książąt wittenber być załatwiane przed świeckimi sądami w ski ruch reformacyjn stał się tym samym sz Niemczech. Na pocz y ansą na oderwanie od ątk u XVI w. cesarz Mak symilian I postanowi Rzymu i stworzenie - niemieckiego Kości ł wykorzystać postulat oła narodowego na wzór y ruchu antypapieski go do swej rozgrywk Kościoła francuskiego ei z papieżem Juliusz W swym piśmie z 15 . em II. Zlecił humaniśc 20 r. Luter po raz pi Jakubowi Wimpfeli erwszy wyraził w języie ku niemieckim z ngowi przygotowani ca łą dosadnością to, cz e prog ramu reform Kościoła, by wywrze ego sformułowane po y cinie i uwzględniają ć nacisk na papież łace reguły dyplomacji a. Wimpfeling opar się w swym dziele na Gravamina wyrazić ni ł mogły. Mimo że Grav 10 Gravaminach z 14 e amina stanowią wyra 57 r. skierowanych do Eneasza Sylwiu z gorzkiego rozczaro wania stosunkiem pa sza Piccolominiego, pi es pó tw źn a do spraw kościelnych iejszego papieża i są Piusa II. , finansowych downiczych w Niem czech, to jednak zawa rta w nich krytyka blednie w porównan iu z bezkompromiso wością oskarżeń Lutra . przekonanie europejskich monar­ chów, że Italia stanowi centrum Eu­ XVI w. Francja miała najliczniejszą ropy, a zdobycie półwyspu daje gwa­ i najlepiej wyszkoloną armię w Euro­ Tudorów miała silny autorytet i sku­ rancję dominacji na kontynencie. pie. W uchwalonej w 1438 r. w Bour­ tecznie ograniczała opozycję feuda­ Przetaczające się od schyłku XV w. ges sankcji pragmatycznej Kościół we łów. Losy zduszonego na początku przez Półwysep Apeniński wojny Francji proklamował swe gallikańskie XVI w. lollardyzmu (patrz: „Zwiastun włoskie oznaczały dla tego kraju ka­ swobody względem Rzymu. Ewangelicki” 7/2012) stanowiły czy­ tastrofę. Wojska francuskie, hiszpań­ Narodowy charakter gallikanizmu telne ostrzeżenie dla wszystkich sił re­ skie, szwajcarskie i papieskie pusto­ został jednak zahamowany przez kró­ formatorskich w kraju. Z drugiej stro­ szyły kraj przez ponad pół wieku. la, który w konkordacie z 1516 r., za­ ny bardzo wcześnie, bo już w XIV w., Ostatecznie Italia dostała się pod wartym z papieżem Leonem X, zdołał Kościół w Anglii uzyskał duży zakres zwierzchnictwo Habsburgów. sobie podporządkować Kościół we swobód po ogłoszeniu tzw. Statute of Francji. Francuski monarcha uzyskał praemunire oraz Statute of provisors, Francja i Anglia wówczas przywilej mianowania bi­ które przekazywały sądowi królew­ W przeciwieństwie do monarchii skupów i opatów. Silna władza kró­ skiemu wszystkie sprawy związane Habsburgów Francja była krajem jed­ lewska, słabość możnowładztwa i us­ z obsadzaniem beneficjów kościel­ nolitym terytorialnie z silnie scentrali­ tawy ograniczające uprawnienia pa­ nych i zakazywały poddanym króla zowaną władzą królewską. Klasa pieża sprawiły, że we Francji nie było odwoływać się od wyroków sądów średnia, którą w innych krajach stano­ sił zainteresowanych generalną refor­ królewskich do sądów zagranicznych, wiło w owym czasie bogate miesz­ mą Kościoła. w tym również papieskich. czaństwo bądź średnio zamożna Podobnie wyglądała sytuacja w Anszlachta, nie odgrywała we Francji glii, która ze względu na swój wy­ Rzesza Niemiecka znaczącej roli. Dobrze zorganizowany spiarski charakter również cieszyła się Na początku XVI w. tzw. Święte aparat władzy dbał o sprawne ściąga­ dużą niezależnością swego Kościoła, Cesarstwo Rzymskie Narodu Nie­ nie podatków, co sprawiało, że u progu a władza rządzących krajem od 1485 r. mieckiego (oficjalna nazwa: Święte 15-16/2012 11 Książę elektor Saksonii w latach 1486-1525, urodzony 17 stycznia 1463 r. w Torgawie jako najstarszy syn księcia Ernesta, otrzymał gruntowne humanistyczne wykształcenie. Znał łacinę, francuski, interesował się teologią, historią i prawem. Korespondował ze znanymi humanistami swego czasu, m.in. z Erazmem z Rotterdamu i Albrechtem Dürerem, interesował się sztuką, jego pasją było rzeźbienie w drewnie. Po śmierci ojca, objął w 1486 r. rządy w księstwie, wespół z młodszym bratem i swym późniejszym następcą na urzędzie elektorskim – Janem Stałym. Rządy w księstwie Saksonii obaj bracia sprawowali zgodnie. Znaczenie polityczne Fryderyka III wzrosło od czasu rozpoczętych w 1517 r. pertraktacji w sprawie następstwa tronu cesarskiego po Maksymilianie I. Elektor saski urósł w tym czasie do roli jedynego kompromisowego kandydata, na którego zgodzić się mogli stronnicy dwóch najpoważniejszych pretendentów do tronu – Karola Habsburga i króla Francji Franciszka I. Zwolennikiem kandydatury Fryderyka był również papież Leon X, obawiający się wzrostu potęgi pozostałych kandydatów. Ta sytuacja miała ko Fryderyk III Mądry rzystny wpływ na rozwój Reformacji w jej pierwszych dwóch latach, gdyż papież, dla zachowania dobrych stosunków z elektorem saskim, zwlekał z podjęciem radykalnych działań w sprawie Lutra. Jedną z decyzji, którą Fryderyk III Wettyn zasłużył sobie wśród potomnych na miano „Mądrego”, było wycofanie się z rywalizacji o godność cesarską. W zamian otrzymał liczne korzyści dla własnej dynastii i stał się najbardziej wpływowym władcą zasiadającym w kolegium elektorów. Książę saski doprowadził do wyboru młodego Karola Habsburga na tron cesarski i wymógł na nim podpisanie tzw. kapitulacji wyborczej, która znacznie ograniczała prawa cesarza względem stanów Rzeszy. Fryderyk Mądry posiadał ogromny jak na owe czasy zbiór relikwii. Część z nich przywiózł z pielgrzymki, którą odbył w 1493 r. do Ziemi Świętej. Relikwie stały się elementem prowadzonej systematycznie polityki budowania autorytetu elektoratu Saksonii, a szczególnie Wittenbergi, jako ważnego ośrodka religijnego, kulturalnego i naukowego. Temu ostatniemu celowi służyć miało założenie w 1502 r. Uniwersytetu Wittenberskiego. Cesarstwo Rzymskie) było organi­ zmem politycznym bardzo niejednoli­ tym. Choć od 1438 r. znajdowało się we władaniu cesarzy z dynastii Habs­ burgów, to w rzeczywistości stanowi­ ło federację kilkudziesięciu więk­ szych i mniejszych państw o charakte­ rze świeckim i duchownym, luźno ze sobą powiązanych. Siedem z tych państw posiadało na mocy tzw. „Zło­ tej Bulli” z 1356 r. całkowitą suweren­ ność, a ich władcy decydowali o wy­ borze cesarza, tworząc tzw. kolegium elektorów. Rozbicie terytorialne cesarstwa powodowało, że również Kościół w Niemczech w XV w. nie był w sta­ 12 Ten wielki organizacyjny sukces księcia był również wyrazem jego zamiłowania do nauki. Nowy uniwersytet wkrótce stał się ośrodkiem myśli reformacyjnej i zaczął przyciągać coraz liczniejsze rzesze młodych arystokratów i bogatych mieszczan z całej Europy, zafascynowanych nauką Marcina Lutra. Stosunek księcia do Reformacji był przychylny, aczkolwiek nigdy nie zerwał oficjalnie z Kościołem Rzymskokatolickim. Przyjęcie na łożu śmierci komunii pod dwiema postaciami interpretowane było jednak przez potomnych jako akt konwersji na protestantyzm w obliczu nadchodzącej śmierci. Wspierał Lutra w kluczowych momentach jego życia i działalności reformatorskiej. W 1518 r. w Augsburgu osobiście spotkał się z zamierzającym przesłuchać Lutra legatem papieskim kardynałem Kajetanem i wymógł na nim zgodę na pokojową atmosferę rozmowy, a także zagwarantował Lutrowi swobodny powrót do Wittenbergi. Od 1521 r., gdy Luter został ogłoszony banitą w Rzeszy, tolerując go ryzykował Fryderyk otwarty konflikt zbrojny z cesarzem i jego zwolennikami wśród nie skutecznie bronić swych praw przed odrestaurowanym po upadku koncyliaryzmu aparatem kurii rzym­ skiej. Rodząca się w tym czasie w Niemczech idea narodowa przegry­ wała w starciu z interesami poszcze­ gólnych państw Rzeszy. Kuria rzym­ ska potrafiła to umiejętnie wykorzy­ stać doprowadzając do zawarcia kon­ kordatu wiedeńskiego z 1448 r. z Fry­ derykiem III oraz poprzedzających go konkordatów z poszczególnymi ksią­ żętami Rzeszy. Konkordat wiedeński umacniał wpływy papieża w Kościele niemieckim. Rodzący się najpierw w środowiskach wysokiego ducho­ wieństwa, a później również świeckiej 15-16/2012 książąt Rzeszy. Mimo że sytuacja ta stanowiła dla księcia elektora Saksonii spore zagrożenie, nigdy nie zamierzał on wydać Lutra papieskim trybunałom. Choć często można spotkać się z opinią, że nigdy nie spotkał się z Lutrem, to jednak doszło między nimi do kilku rozmów, a ponadto od 1518 r. stale ze sobą korespondowali. Opieka, jaką otaczał Lutra po ogłoszeniu edyktu wormackiego w 1521 r., była z pewnością jedną z głównych gwarancji rozwoju Reformacji. Fryderyk III Mądry zmarł po ciężkiej chorobie w Lochau, 5 maja 1525 r. Był ostatnim wpływowym władcą w Niemczech, który wykazywał zrozumienie dla postulatów buntujących się chłopów i szukał kompromisowego rozwiązania. Został pochowany w kościele zamkowym w Wittenberdze. arystokracji nastrój niechęci wobec polityki papieskiej, znalazł swój wyraz w formułowanych od 1456 r. skargach (gravaminach) narodu niemieckiego. Z drugiej jednak strony te krytycz­ ne wobec papiestwa nastroje nie prze­ kładały się na wrogość względem Ko­ ścioła. Humanizm niemiecki był bar­ dziej biblijny niż humanizm włoski czy francuski. Sukces ruchu refor­ macyjnego w XVI­wiecznych Niem­ czech był więc efektem sprzyjających okoliczności politycznych, wzrastają­ cego poczucia narodowej wspólnoty oraz żywej w wielu środowiskach po­ trzeby odnowy chrześcijaństwa w du­ chu biblijnego antyku.
