Prawa człowieka- etyka zinstytucjonalizowana jako wyraz
advertisement
Prawa człowieka- etyka zinstytucjonalizowana jako wyraz poszanowania godności i odpowiedzialność za człowieka Anna Gasz Uniwersytet Śląski Filozofia, rok IV Praca wchodzi w zakres powołania każdej osoby, co więcej w swej pracy człowiek wyraża się i realizuje. JAN PAWEŁ II I. Wstęp Refleksja nad aktualnością, ważnością i potrzebą rozważań etycznych we współczesnym świecie oraz nad kwestią zinstytucjonalizowania etyki wyrażającą się między innymi w zaistnieniu sytuacji sprzyjającej zachowaniu ludzkiej godności w sferze techne jest niezwykle ściśle związana z antropologiczną refleksją nad tożsamością człowieka, sensem i jej wypełnieniem. Konieczność zinstytucjonalizowania etyki poprzez powiązanie koncepcji etycznej odnoszącej się stricte do tożsamości człowieka z tworzonymi na potrzeby konkretnych miejsc pracy i zawodowych specjalizacji jako stanowiących w dzisiejszej rzeczywistości bardzo ważny komponent ludzkiej samorealizacji jest jak najbardziej nieunikniona. Nie można bowiem mówić o etyce czy też moralności w jej wymiarze zastosowania w życiu człowieka jako pozbawionej odniesienia do prawdy, tak jak nie można jak sadzę mówić o czymś co nazwałabym autentycznością życia w oderwaniu od jego etycznego wymiaru czy też odniesienia do tak szeroko obecnego w życiu człowieka dzisiejszych czasów wymiaru pracy. Co to jednak oznacza dla danej instytucji i człowieka, który w niej spędza często większość swojego życia? Wmyślając się w tak postawione pytanie na pierwszy plan wysuwa się kwestia rozważań nad człowiekiem czasów współczesnych. Jaki to człowiek i jakie wartości dominują w jego życiu? Kolejną sprawą, na która należy zwrócić uwagę jest relacja człowieka do jego pracy, z niej zaś wynika kwestia praw przysługujących człowiekowi z racji jego człowieczeństwa, a także odniesienia do tychże w miejscu pracy, zarówno w punktu widzenia pracownika jak i pracodawcy. Prawa człowieka, a więc zarówno pracownika jak i pracodawcy mają swoje uzupełnienie w zaistnieniu konkretnych obowiązków, co stanowi niejako podstawę odpowiedzialności za człowieka. II. Człowiek W coraz to szybciej rozwijającym się technologicznie świecie czy też coraz to większym pędzie za karierą wykształceniem etc. pierwiastek spotkania, otwarcia i zwyczajnej ludzkiej przyzwoitości gdzieś niebezpiecznie się zatracił. Ucieczka w sfery obiektywnie bardzo ważne, ale niemogące stanowić zastępstwa dla odniesienia do samego siebie jest przyczyną i zarazem wynikiem po pierwsze antropologicznej pustki, po drugie szerzącego się analfabetyzmu etycznego. „Jeśli przyjrzeć się modelom kierowania to często wychodzą one 2 od modelu mechanistycznego przedsiębiorstwa, funkcjonującego niemal jak maszyna i rozwijającego dokładne wzorce, plany organizacyjne i kryteria oceny wydajności.”1 Jasny staje się powód zatracenia wartości, jaką winien stanowić z racji tego tylko, że jest człowiekiem sam człowiek, pracownik, czy pracodawca. Należy się bezwzględnie zastanowić nad przyczynami zaistniałej dysharmonii i nad jej ewentualnymi skutkami wobec człowieka jako jednostki, ale także jego prospołecznego w sferze pracy odniesienia, a więc skutkami dla całej wspólnoty, w której konkretna jednostka żyje i pracuje. III. Prawa człowieka Coraz częściej podkreśla się wartość i ważność przestrzegania i zachowywania posiadanych przez człowieka z racji samego człowieczeństwa praw. Coraz częściej, także w zakładach pracy zauważa się związek między samopoczuciem pracownika i pracodawcy, a wydajnością i korzystnym prosperowaniem firmy. Na pierwszy plan wysuwa się poszanowanie godności człowieka, co gwarantują poszczególne prawa i zauważenie jego wartości i niezastępowalności, co do posiadanych umiejętności, sposobu ich wykorzystania, ale i osobowości, która współtworzy atmosferę środowiska pracy. Idea społecznej odpowiedzialności biznesu odwołuje się więc do Powszechnej Deklaracji Narodów Zjednoczonych z 1948 roku, która opiera się na zasadach powszechności praw, równości wszystkich ludzi wobec prawa, korzystania z jednostkowej ochrony prawnej bez jakiejkolwiek dyskryminacji oraz na prawach indywidualnych. „Prawa pracownicze wynikające z godności ludzkiej zostały wyodrębnione także w nauczaniu papieskim, których zestawienia dokonał M.A. Zigarelli. Należą do nich: godziwe i sprawiedliwe wynagrodzenie, pomoc w okresie choroby i podeszłego wieku, ochrona przed dyskryminacja ze względu na kolor skóry, zasiłki dla bezrobotnych, czas pracy i obciążenie odpowiednie do możliwości pracownika, wypoczynek w niedzielę i święta, coroczny urlop, bezpieczne i zdrowe miejsce pracy, prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych, szkolenie dla poprawy umiejętności, uczestnictwo w decyzjach, które dotyczą zatrudnionych. W tradycji europejskie prawa i obowiązki pracownicze przedstawia się zwykle we wzajemnej korelacji.” 2 Wskazuje to na ścisłą relacje, jaka zachodzi między pracownikiem i pracodawcą, ale i na konieczność wzajemności zarówno w wypełnianiu swoich obowiązków, stwarzaniu warunków sprzyjających wzajemnemu ich wykonywaniu jak i na odpowiedzialność względem siebie, za siebie i rzetelność wykonywania swojej pracy, ale i za drugiego w sensie nie utrudniania mu 1 2 A. Grun, Ludzi prowadzić- budzić życie, Verbinum, Warszawa 2001, s. 8. M. Rybak, Etyka menadżera- społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa., PWN, Warszawa 2004, s.159. 3 np. poprzez mobbing3 nie tylko możliwości wykazania się w pracy, ale i naruszenia jego godności i wolności. Przy okazji poruszenia kwestii praw człowieka, pracownika i pracodawcy należy oczywiście omówić poszczególne prawa i obowiązki. Bardzo ważnym jest także wykazanie jak i dlaczego zachowywanie tych praw wpływa na człowieka, relacje międzyludzkie, relacje w pracy, środowisku życia jak i odniesienia do tego, co się robi, do swojego miejsca pracy i rzetelności jej wykonywania. Refleksja nad prawami i obowiązkami prowadzi także do podjęcia refleksji nad wynikającą zeń kwestią odpowiedzialności. IV. Miejsce pracy w horyzoncie refleksji etycznej odpowiedzialności Nie wystarczy podjecie dyskusji traktujących o rzeczywistości pracy, aktywności pracownika i pracodawcy w sferze rozważań stricte ekonomicznych. Ograniczenie się doń kwestionują już nie tylko etyka czy teoria praw człowieka, ale także wyniki badań socjologicznych i psychologicznych.4 Praca stanowi dziś bardzo ważną część życia ludzkiego, powinna być dla niego źródłem spełnienia oraz moralnej i zawodowej satysfakcji. Nie można, więc poprzestać na analizowaniu zjawiska pracy ograniczając się do punktu widzenia ekonomii, poprzez co można by doprowadzić do rezygnacji z postrzegania osób, które tworzą dane miejsce pracy jako ludzi. Niezwykle ważne zdaje się wobec tego zastanowienie nad sferą etyczną problemu, z którą wiąże się pojęcie odpowiedzialności. W poniższej refleksji należy zwrócić uwagę także na odpowiedzialność pracownika, zarówno za siebie jak i w pewien sposób za całokształt, odpowiedzialność pracodawcy oraz odpowiedzialność całego przedsiębiorstwa za całe społeczeństwo. Odpowiedzialność we właściwym rozumieniu nie jest możliwa bez odpowiedniego zaplecza etycznego. Znaczenie etyczne związane zaś jest ze stosunkiem człowieka do człowieka, w tym również do samego siebie.5 Bez znajomości zasad etycznych nie jest także możliwe zauważenie, czy tez odpowiednie dookreślenie etycznych aspektów życia gospodarczego. Pojawiają się więc dwie kwestie; z jednej strony zwrócenie uwagi na etyczne aspekty życia gospodarczego i inicjatywa coraz to bardziej rozwiniętej instytucjonalizacji etyki jest powodem ważnym ze względu na samego człowieka który staje się czynnikiem dla ekonomii nieodzownym, a jego świadomy i wielopoziomowy rozwój własnej tożsamości pozwala na pełniejszy rozwój sfer gospodarczych, które nie stoją dzięki temu w opozycji do Mobbing – działania i zachowania skierowane przeciwko pracownikowi. Por. M. Rybak, Etyka menadżera- społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa., PWN, Warszawa 2004, s. 168. 5 Por. H. Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Platan, Kraków 1996, s. 27. 3 4 4 życia, a stają się jego częścią. Z drugiej strony znamiennym jest fakt, że uczynienie w sposób zupełnie naturalny sfery etycznej ważną dla sfery gospodarczej, a tym samym jej instytucjonalizacja przyczynia się do rozwoju firmy i sukcesu rynkowego. Aspekt wartości moralnych łączy się więc nierozerwalnie z wartościami gospodarczymi. Jest to połączenie bardzo złożone i często niejednoznaczne, ale nieuniknione, jeśli mamy mówić w miejscu pracy i na arenie gospodarczych rozgrywek o odpowiedzialności czy też w ogóle moralności. Praca nabiera w dzisiejszych czasach znaczenia etycznego z racji centralnego miejsca, jakie zajmuje w ludzkich dążeniach.6 Etyka osobista staje się w takiej perspektywie bardzo istotnym czynnikiem. Pracownik przychodząc do pracy nie przestaje być człowiekiem, co powoduje, że jego zachowania, wyznawane zasady etc. maja bardzo duży wpływ na wykonywana przezeń pracę. Co więcej, często stresogene sytuacje do jakich dochodzi w pracy wyzwalają w pracowniku rzeczywiste, często ukrywane a posiadane przez niego opinie i uznawane priorytety. Istotne jest powiązanie, czy też odzwierciedlenie etyki osobistej pracownika w normach obowiązujących na danym miejscu pracy. Celem norm etycznych uznawanych w danym miejscu pracy, często spisanych w kodeks jest przede wszystkim przydatna dla firmy, a niestającą w sprzeczności z jej interesami i z tożsamością samego pracownika jego samorealizacja w wykonywanych czynnościach, poprzez co będzie je wykonywał rzetelnie i sumiennie. A więc aby interesy pracownika w miarę uzupełniały się z interesami firmy. Kolejnym bardzo istotnym celem instytucjonalizacji etyki jest wskazanie pracownikowi na posiadane przez niego prawa i obowiązki oraz wzbudzenie w nim poczucia odpowiedzialności. Tyczy się to także samego pracodawcy. Odpowiedzialność, która jest niezbędnym czynnikiem składowym, jeśli chodzi o wartości uznawane w danym miejscu pracy. Wzbudzenie poczucia odpowiedzialności, które w konsekwencji prowadzi do naturalnego, a niewymuszonego liczenia się z konsekwencjami swoich działań, gotowością i odwagą przyjęcia na siebie skutków, ale i powzięcia decyzji w sposób uczciwy prowadzi do zdrowej i w rezultatach skutecznej atmosfery w pracy. Wolność gospodarcza jako warunek sine quo non uprawiania działalności gospodarczej winna być miarowana troską o przeciwdziałanie skutkom negatywnym i świadomością odpowiedzialności.7 „Wartości etyczne, których przestrzega się w przedsiębiorstwie, oddziałują na społeczeństwo[…]Kierować to znaczy przejąć odpowiedzialność za społeczeństwo.” 8 Jeśli pracownik, czy pracodawca będzie myślał w kategoriach wojennych potęgując siły agresji 6 Por. H. Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Platan, Kraków 1996, s. 34. Por. W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004, s. 110. 7 5 przeniesie się to także na jego codzienne relacje interpersonalne. „Programy etyczne wyznaczają, tzw. Minima etyczne firm, stanowiące przedmiot szlachetnej rywalizacji miedzy nimi, rywalizacje skłaniające firmy do podnoszenia standardów etycznych na coraz wyższy poziom.”9 Społeczna odpowiedzialność wiąże się nie tylko z przestrzeganiem tego, czego wymaga prawo, ale także z dobrowolnym inwestowaniem w kapitał ludzki, środowisko naturalne, uznaniem wartości człowieka z samego faktu jego człowieczeństwa jak i stworzenie takich warunków pracy, które będą wyrażały w swej działalności przede wszystkim troskę o człowieka; pracownika, pracodawcę czy klienta. Dziś nie wystarczy już tylko posiadanie wiedzy technologicznej czy ekonomiczna. Bardzo ważna jest także znajomość społecznego kontekstu, wiedza o istocie ludzkiego działania oraz o jego aksjologicznym kontekście. Odpowiedzialność wiąże się nie z wyborem i uznaniem jednej z wartości czy norm, ale z rozpoznawaniem i uwzględnieniem całości. IV Zakończenie „Prawo do pracy przynależy wszystkim istotom ludzkim z racji ich człowieczeństwa. Bycie człowiekiem to nie tylko kwestia reprezentowania pewnego typu biologicznego, ale także przynależności do określonego społeczeństwa. Przynależność poprzez pracę, to typowy dla dorosłych sposób utwierdzania się w niezależności, umożliwiający im pełne przyjmowanie na siebie odpowiedzialności i wnoszenie własnego, indywidualnego wkładu w rozwój tegoż społeczeństwa.”10 Odpowiednie wykształcenie etyczne, ale i pewnego rodzaju zmysł etyczności chroniąc przed szerzącym się analfabetyzmem etycznym pozwalają na wyrażenie tej specyficznej dla człowieka sfery jego życia, jaką jest praca nie popadając w konflikt zachodzący miedzy tym, kim jest i staje się, a tym, co robi jak i winny prowadzić go do podjęcia wysiłku kształtowania siebie jako człowieka etycznego autentycznie nie zaś stanowić pole możliwych wytłumaczeń dla stricte nieetycznych zachowań. Należy pamiętać, że „Egzystencja czy istota człowieka nie może być nigdy stawka w ryzykownej grze”11, nie może stanowić nigdy mniejszej wartości niż wszelkie wartości ekonomiczne i gospodarcze. Zinstytucjonalizowanie etyki pozwala na powiązanie i kooperację dwóch tak ważnych komponentów ludzkiego życia, jak praca i etyka. Ma także, powracając do passusu z nauczania Jana Pawła II, który uczyniłam mottem A. Grun, Ludzi prowadzić- budzić życie, Verbinum, Warszawa 2001, s. 55. S. Carmichael, Business Ethic: The New Bottom Line Demos, Londyn. 1995, w: W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004, s. 10 M. Rybak, Etyka menadżera-społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa., PWN, Warszawa 2004, s. 162. 11 H. Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Platan, Kraków 1996, s. 81. 8 9 6 swojego referatu czynić pracę człowieka powołaniem jego człowieczeństwa, w którym będzie się wyrażał i realizował. 7 Bibliografia 1. M. Rybak, Etyka menadżera- społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa., PWN, Warszawa 2004. 2. H. Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Platan, Kraków 1996. 3. W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004. 4. A. Grun, Ludzi prowadzić- budzić życie, Verbinum, Warszawa 2001 5. Red. Mieczysław Plopy, Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania, tom 1, Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno - Ekonomicznej, Elbląg 2005. 8
