Prawa własności

INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ
Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek
Wykład 7 i 8
Prawa własności i ich znaczenie w
gospodarce
PROBLEMY ZWIĄZANE
Z PRAWAMI WŁASNOŚCI
Przykłady:
– Na łące w Wyoming urodził się muł. Do kogo
należy? Do właściciela matki muła? Do
właściciela ziemi, na której się urodził? Do
tartaku, który dzierżawi ziemię od właściciela?
(Cooter i Ulen 2000).
– Zakłady „Farmutil” (byłego) senatora Henryka
Stokłosy zatruwające powietrze mieszkańcom
Śmiłowa.
– Dom przy ulicy Powstańców Śląskich w
Warszawie utrudniający poszerzenie drogi.
2
PRAWA WŁASNOŚCI
Ważne pytania:
1. Jakie rzeczy (uprawnienia) mogą być
posiadane prywatnie, a jakie nie?
2. Jak ustanawiane i określane są prawa
własności?
3. Co właściciel może uczynić z przedmiotem
własności?
4. Jak chronione są i egzekwowane prawa
własności?
3
PRAWA WŁASNOŚCI
• Prawa własności są rodzajem stosunków
społecznych.
• Prawa własności są relacjami pomiędzy ludźmi,
które wynikają z ograniczoności zasobów i
możliwości różnego ich wykorzystania.
• „Prawa własności dotyczą nie stosunku człowieka
do rzeczy lecz stosunku między ludźmi” (Iwanek i
Wilkin 1997)
• Prawa własności odnoszą się zarówno do zasobów
produkcyjnych, jak i do praw obywatelskich.
4
PRAWA WŁASNOŚCI
• „Moje prawo głosu w różnych sprawach i
prawo wyborcze są moimi prawami
własności ponieważ określają one relacje
między mną a innymi ludźmi. Innymi
słowy, definicja praw własności odnosi się
do wszystkich praw jednostki w stosunku
do innych ludzi.” (Pejovich 1990).
5
PRAWA WŁASNOŚCI
•
Czasem stosowane rozróżnienie na:
–
–
Prawa własności (property laws) o węższym
znaczeniu i konotacji legalistycznej,
Uprawnienia własnościowe (property rights) –
nie tylko sankcjonowane przez prawo.
6
PRAWA WŁASNOŚCI
•
Elementy prawa własności (uprawnienia tworzące
prawo własności):
1. Prawo użycia (wykorzystania) przedmiotu własności –
usus;
2. Prawo przejęcia korzyści z wykorzystania przedmiotu
własności – usus fructus;
3. Prawo zmiany formy i zawartości przedmiotu
własności – abusus;
4. Prawo przekazania (transferu) wszystkich lub
niektórych z w/w praw innym osobom na
uzgodnionych warunkach (zwłaszcza cenowych).
•
Ogólnie: uprawnienie do korzystania z rzeczy
oraz rozporządzania rzeczą.
7
PRAWA WŁASNOŚCI
•
•
Prawo własności „umożliwia korzystanie z
przedmiotu i pobieranie pożytków, które
to uprawnienia właściciel może wykonywać
z wyłączeniem innych osób, i które mogą
zostać przeniesione na inne osoby”
(Stroiński 2003).
Własność, jako „wiązka uprawnień
własnościowych”.
8
EKONOMICZNA TEORIA
WŁASNOŚCI
•
Narzędzia ekonomicznej analizy własności:
–
–
–
Teoria przetargowa (bargaining theory of
property);
Teoria efektów zewnętrznych;
Teoria dóbr publicznych.
9
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
• Przetargowa (transakcyjna) teoria własności
oparta jest na teorii gier.
• Gry:
– Kooperacyjne
• Na przykład: sprzedaż starego samochodu.
– Niekooperacyjne
• Na przykład: „dylemat więźnia”.
10
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
• Korzyści z ustanowienia instytucji
własności: przejście od gry
niekooperacyjnej do gry kooperayjnej.
• Przykład: plemię wojowników i farmerów
– Sytuacja I: walka o zbiory (gra
niekooperacyjna)
– Sytuacja II: podział pracy i wymiana (gra
kooperacyjna)
11
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Sytuacja I: walka o zbiory
• Plemię A (farmerzy): produkcja 150,
kradzież 20 (w sumie 120)
• Plemię B (wojownicy): produkcja 100,
kradzież 50 (w sumie 130).
• Produkcja łączna 250.
12
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
• W sytuacji I brakuje instytucji, podziału pracy i
dobrowolnej wymiany.
• Oba plemiona muszą pełnić jednocześnie funkcje
farmerów i wojowników.
• Dla uzyskania niezbędnej do przeżycia żywności
muszą część jej wytwarzać, a część zbierać (kraść)
drugiemu plemieniu.
• Warunki życiowe są niepewne, niestabilne i
niebezpieczne.
• W sumie łączna produkcja jest niska, wystarcza
jedynie na przeżycie i nie pozwala zgromadzić
żadnej nadwyżki.
13
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Sytuacja II: podział pracy i wymiana
• Plemię A (farmerzy): produkcja 160,
nadwyżka 40 (w sumie 120)
• Plemię B (wojownicy): produkcja 150,
nadwyżka 20 (w sumie 130).
• Produkcja łączna 310.
• Wielkość nadwyżki 60. W tym:
– 30 do podziału,
– 30 dla utrzymania instytucji (państwa).
14
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
• W sytuacji II pojawia się instytucja własności i
ochrony praw własności.
• Oba plemiona zaprzestają walki i koncentrują się
na produkcji żywności, co pozwala im osiągnąć
większą produktywność (specjalizacja, stabilność,
itp.).
• Wzrasta ogólna produkcja i powstaje nadwyżka
produkcji ponad niezbędne potrzeby (np.
minimum egzystencji).
15
PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
• Część nadwyżki zostaje przeznaczona na
opłacenie instytucji gwarantującej własność
i przestrzeganie reguł (państwo) i może
zostać uznana za koszty transakcyjne.
• Pozostała część jest dzielona między oba
plemiona.
16
PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTY
ZEWNĘTRZNE
• Efekty zewnętrzne związane z prawem własności
– ponoszenie kosztów działania właściciela przez
inne osoby wbrew ich woli.
• Przykłady:
– Głośne słuchanie muzyki,
– Nieudzielenie zezwolenia karetce pogotowia na
przejechanie przez grunt właściciela.
• Dlatego przepisy prawa ograniczają właścicieli w
wykonywaniu ich praw.
17
WŁASNOŚĆ A DOBRA PUBLICZNE
• Problem tzw. „dóbr publicznych”
• Varian: „Dobra publiczne są przykładem
szczególnego rodzaju efektów zewnętrznych
konsumpcji, każdy musi konsumować tę samą ilość
takiego dobra”.
• Przykład: problem z osiągnięciem ugody przez
palacza i osoby niepalące w przypadku dobrze
zdefiniowanych praw własności.
• Które dobra powinny być przedmiotem własności
prywatnej, a które publicznej?
• Czy można dobra publiczne zamienić na prywatne?
18
WŁASNOŚĆ PRYWATNA I
SPOŁECZNA
• Zasadniczo: dobra prywatne powinny być
przedmiotem własności prywatnej a dobra
publiczne własności publicznej.
– Co jest związane z postulatem efektywności.
– Nieefektywne alokacja w przypadku własności
prywatnej dóbr publicznych oraz w przypadku
własności publicznej dóbr prywatnych.
• Porównanie własności publicznej i prywatnej ze
względu na koszty związane z wykonywaniem i
ochroną tych praw
– Wysokość kosztów powinna decydować o rodzaju
własności.
19
PRAWA WŁASNOŚCI A
EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
Teza:
• Właściwie i precyzyjnie zdefiniowanie
praw własności jest podstawą mechanizmu
efektywnej alokacji i wykorzystania
rzadkich zasobów.
• Efektywna alokacja prowadzi do
maksymalizacji sumy użyteczności
(satysfakcji, wartości) dla uczestników
wymiany rzadkich zasobów.
20
PRAWA WŁASNOŚCI A
EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
Przykład:
• Ważny mecz futbolowy wzbudza duże
zainteresowanie,
• Bilety zostały wyprzedane,
• Bill jest jedynym szczęściarzem, który nabył bilet za
20$,
• Bill jest bardzo zadowolony, gdyż gotów był zapłacić
za bilet nawet 30$ (indywidualna użyteczność danego
dobra),
• Sąsiedzi Billa należą do tej samej grupy zamożności,
ale ich pragnienie obejrzenia meczu jest silniejsze,
21
PRAWA WŁASNOŚCI A
EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
• Maksymalne ceny jakie mogą dać za bilet są
następujące:
–
–
–
–
–
Bill (właściciel biletu)
Sąsiad 1
Sąsiad 2
Sąsiad 3
Sąsiad 4
30$
40$
50$
60$
70$
(70+10+10+10+10=110)
• Zakładając istnienie praw własności i swobody
transakcji bilet może być kolejno sprzedawany ku
satysfakcji wszystkich zainteresowanych.
• Ostatecznie znajdzie się u tego, kto zaoferował
najwyższą cenę i kto przywiązuje do danego dobra
najwyższą wartość.
22
PRAWA WŁASNOŚCI A
EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
• Wszyscy uczestniczący w transakcjach wyszli z nich z
korzyściami.
• Swoboda każdej osoby proponowania wyższej lub
niższej ceny za dane dobro w zależności od
przypisywanej danemu dobru użyteczności
(satysfakcji) jest sednem konkurencji cenowej.
• Prawo własności dostarcza bodźców do ulokowania
dobra tam, gdzie przynosi ono najwyższą wartość.
• Mechanizm cenowy działa najefektywniej tam, gdzie
zagwarantowane są prawa własności.
23
PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA
EKONOMICZNE PODMIOTÓW
• Uwarunkowania funkcjonowania praw
własności:
– Wyłączność własności,
– Możliwość swobodnego przekazywania
(transferowania) własności,
– Konstytucyjne gwarancje własności.
24
PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA
EKONOMICZNE PODMIOTÓW
•
Z w/w uwarunkowaniami własności wiążą się
istotne bodźce:
1. Z prawa wyłączności wynika bodziec do
zastosowania przedmiotu własności, gdzie da
nam ona największą wartość;
2. Z prawa transferowalności wynika bodziec do
przesunięcia przedmiotów własności (zasobów)
od mniej do bardziej produktywnych właścicieli;
3. Konstytucyjne gwarancje własności rozdzielają
gromadzenie zasobów ekonomicznych
(bogactwa) od gromadzenia władzy politycznej.
25
PRAWA WŁASNOŚCI A WARTOŚĆ
TOWARU
• Zakres uprawnień własnościowych a
wartość towaru.
• Przykłady:
– Wartość licencji radiowej (z prawem transferu
lub nie),
– Wartość ziemi rolniczej (z ograniczeniami
wykorzystania lub nie).
26
OGRANICZENIA PRAW WŁASNOŚCI I
ICH SKUTKI
• Rezydualność uprawnień własnościowych:
dobro będące przedmiotem własności nie
może być używane do fizycznego
szkodzenia innym podmiotom.
• Kontrola cen i handlu:
– Pułapy cenowe (np. czynszu, energii, itp.);
– Kupony, talony, bony;
– Ograniczenia wiekowe lub czasowe (np. przy
sprzedaży alkoholu).
27
OGRANICZENIA PRAW WŁASNOŚCI I
ICH SKUTKI
• Przykład - skutki kontroli czynszów w
niektórych miastach amerykańskich:
– Ograniczenie budownictwa,
– Obniżka standardu mieszkań,
– Wzrost kryteriów pozaekonomicznych (np.
rasowych).
• Budownictwo komunalne versus dopłaty do
czynszów rynkowych dla osób
najuboższych (ocena skutków obu form
wspierania mieszkalnictwa dla ubogich).
28
TRUDNOŚCI ZDEFINIOWANIA
PRAW WŁASNOŚCI
• Trudności zdefiniowania praw własności w
niektórych przypadkach:
– Orbity satelitarne,
– Ryby i surowce w otwartych morzach i
oceanach,
– Kopaliny na Antarktydzie.
29
PRAWA WŁASNOŚCI A
KOSZTY TRANSAKCJI
• Im wyższe są koszty definiowania i
egzekwowania uprawnień własnościowych, tym
mniej pełne będą uprawnienia własnościowe.
– W skrajnym przypadku opłaca się pozostawić
uprawnienia własnościowe jako całkowicie
niechronione.
• Liczą się nie tylko same koszty transakcji, ale ich
relacja do wartości zasobów.
– Tam, gdzie wartość zasobu jest niska w stosunku do
potencjalnych kosztów transakcji związanych z danym
zasobem, prawa własności do danego zasobu będą
słabe (ograniczone).
30
PRAWA WŁASNOŚCI A
KOSZTY TRANSAKCJI
• Przy zerowych kosztach transakcji zasoby
trafiają do najbardziej efektywnych
zastosowań niezależnie od swoich
pierwotnych lokacji (twierdzenie Coase’a)
• Przykład sąsiedzkiego sporu o miedzę
– Brak zaufania, spadkobiercy, brak jasnych
przepisów prawa (np. roszczenia osób trzecich)
31
EKONOMICZNA TEORIA WŁASNOŚCI
• Nieporozumienia i niepowodzenia w
nawiązywaniu kooperacji pociągają duże koszty i
powinny być minimalizowane.
• Jednym z najważniejszych zadań ekonomicznej
teorii własności jest identyfikacja przeszkód i
pokazywanie sposobów w jaki reguły prawne
mogą przyczynić się do przezwyciężenia owych
przeszkód.
• Prawo własności (property law) umożliwia,
ułatwia osiąganie porozumień prywatnych,
zmniejszając koszty transakcji.
32
EKONOMICZNA TEORIA WŁASNOŚCI
• Normatywny teoremat Hobbes’a: „Ustanawiaj
prawo w taki sposób, aby minimalizować szkody
jakie niosą niepowodzenia porozumień
prywatnych”.
• Normatywny teoremat Coase’a: „Kształtuj prawo
w taki sposób, aby usunąć przeszkody w osiąganiu
porozumień prywatnych”.
• Podstawowym problemem jest więc: czy i jak
prawo własności (instytucja prawa własności)
ułatwia (naoliwia) transfer zasobów i zawieranie
prywatnych transakcji.
33
PRAWA WŁASNOŚCI A
KOSZTY TRANSAKCJI
• Uprawnienia własnościowe uporządkowane
(wyłączne, prywatne),
• Uprawnienia nieuporządkowane
(niezorganizowane, własność wspólna).
34
UJĘCIE EKONOMII NEOKLASYCZNEJ I
MARKSISTOWSKIEJ
• Koncepcja wartości w ujęciu ekonomii
neoklasycznej i marksistowskiej:
– Subiektywna i obiektywna (oparta na pracy)
teoria wartości.
– Czy można zastosować obiektywną
(marksistowską) teorię wartości do przykładu z
biletem lub do ustalania cen na stroje Diora?
35
UJĘCIE EKONOMII MARKSISTOWSKIEJ
• U Marksa stosunki własności – element
szerszej kategorii stosunków produkcji
(charakterystycznych dla sposobów
produkcji: wspólnoty pierwotnej,
niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i
socjalizmu).
• Zmiany stosunków własności następują
jako konsekwencja ciągłego rozwoju sił
wytwórczych (głównie techniki produkcji) i
dokonują się jako przewroty społeczne.
36
UJĘCIE EKONOMII MARKSISTOWSKIEJ
• Prywatna własność kapitalistyczna szybko
wykazała granice swoich możliwości i
doprowadziła do konieczności zastąpienia przez
własność socjalistyczną.
• Oderwanie pracy od własności w kapitalizmie.
• Własność socjalistyczna miała znieść bariery
rozwoju sił wytwórczych oraz znieść alienację
ludzi.
• Praca jest tym co różni człowieka od świata
zwierząt.
37
PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA
EKONOMICZNE PODMIOTÓW
•
•
•
Władza polityczna i własność w socjalizmie i
kapitalizmie.
Względna autonomia gospodarki od sfery polityk
jako jedna z najważniejszych przesłanek
dobrobytu Zachodu (Rosenberg i Birdzell
Historia kapitalizmu).
Wniosek: Właściwe i precyzyjne zdefiniowanie
praw własności jest podstawą mechanizmu
efektywnej alokacji i wykorzystania rzadkich
zasobów.
38
PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ
FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI
Wybrane badania empiryczne w świetle raportu Banku
Światowego:
• Państwowa własność prasy i innych środków
masowego przekazu niekorzystnie wpływa na jakość
rządzenia (Efektywność rządzenia zmniejsza się wraz
ze wzrostem udziału własności prywatnej na rynku
prasy);
• Niezależność sędziów korzystnie wpływa na
egzekwowanie praw własności;
• Rozmiary szarej strefy rosną wraz ze zwiększaniem
liczby decyzji i złożonością procedur związanych z
zakładaniem firmy;
39
PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ
FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI
Wybrane badania empiryczne w świetle raportu Banku
Światowego (cd.):
• Złożoność procedur w tym zakresie sprzyja rozwojowi
korupcji;
• Kraje wyżej rozwinięte mają lepszą ochronę patentów;
• Poprawie jakości instytucji, w tym przestrzegania
prawa, sprzyja większa otwartość gospodarki;
• Otwartość gospodarki wpływa też korzystnie na
efektywność rządzenia.
40
PRAWA WŁASNOŚCI A WOLNOŚĆ
Kolejne ważne zagadnienia:
1. Czy posiadanie daje wolność?
–
Własność jest niekiedy definiowana w kategoriach
wolności.
2. Czym różni się posiadanie rzeczy od
posiadania wolności religijnej czy wolności
słowa?
–
Dlaczego ten drugi rodzaj wolności jest dzielony
bardziej sprawiedliwie (równo?) niż ten pierwszy?
41
UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
• John Locke (XVII wiek): prawo do własności
prywatnej jest jednym z naturalnych praw
człowieka obok prawa do wolności i prawa do
życia. J. Locke nawiązywał do teologicznych
podstaw praw naturalnych (prawo do
zawłaszczania dóbr zewnętrznych przez pracę).
• Hugo Grocjusz: prawo własności jako prawo
naturalne istniałoby nawet wtedy, gdyby Bóg nie
istniał (wynika ono z racjonalności człowieka).
42
UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
• Już w pierwszych konstytucjach (np.
amerykańskiej) prawo do własności traktowano
jako uprawnienie, które przysługiwało
człowiekowi już w stanie natury i które nie
powinno być naruszane przez państwo.
• Prawo do własności prywatnej jest gwarantowane
przez wszystkie współczesne konstytucje państw
kapitalistycznych.
43
UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
• W koncepcjach socjalistycznych, np. Proudhona,
państwo powinno przydzielać każdemu
obywatelowi jakąś cząstkę własności. Utrzymanie
tak pojętej równości musi odwoływać się do
przymusu.
• Robert Nozick: Prawo do własności prywatnej jest
podstawa umożliwiającą swobodę działania
jednostki. Władza państwowa nie powinna
ingerować w spontanicznie tworzący się w
społeczeństwie porządek gospodarczy.
44
UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
• John Rawls i James Buchanan w określaniu znaczenia
własności prywatnej nie odwołują się do praw
naturalnych lecz do umowy społecznej.
• Według Rawlsa:
– Własność prywatna jest jednym z kilku podstawowych
praw jednostki wynikającej z zasady sprawiedliwości, która
ma swe korzenie w umowie społecznej.
– Prawo do własności wynika z pierwszej zasady
sprawiedliwości: z zasady równej wolności dla wszystkich.
– Niedopuszczalne jest ograniczanie wolności politycznej
jednostki w imię efektywności ekonomicznej.
– Wybór określonych praw i zasad umowy społecznej wynika
z racjonalności człowieka.
45
UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
• J. Buchanan: prawo własności, jako prawo jednostki,
wynika z umowy społecznej i jest zapisane w
konstytucji.
• Powoływanie się na prawo naturalne w tym względzie
jest anachronizmem.
• Prawo własności ma podstawowe znaczenie nie tylko
dla wolności jednostki, ale też dla efektywności
gospodarowania.
• Paradoksem socjalizmu było to, ze odwołując się do
potrzeby poprawy efektywności i ograniczenia
własności prywatnej doprowadzono zarówno do
ograniczenia wolności, jak i do niesprawnej i
46
nieefektywnej gospodarki.
UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
• W wyniku umowy społecznej jednostki konstruują
prawa na wzór praw naturalnych.
• Od czasów Locke’a do współczesności zakres
podstawowych praw człowieka nie uległ
zmianom;
– Należą do nich: prawo do życia, wolności i własności.
47
PODSTAWOWE WNIOSKI:
1. Własność jest instytucją. Przez
przyporządkowywanie rzeczy czy zasobów ludziom
daje im panowanie nad tymi rzeczami i ułatwia
efektywne wykorzystanie przedmiotów własności.
2. Ekonomiczna teoria własności rozważa jak:
–
–
–
Własność może być ustanowiona tak, aby umożliwiała
prywatne transakcje,
Gdzie własność może mieć charakter prywatny a gdzie
publiczny,
Powstają efekty zewnętrzne (prywatne własność jednych
osób nie może naruszać własności innych osób).
48
PODSTAWOWE WNIOSKI:
3. Celem prawa własności jest zmniejszanie barier i
przeszkód dla dobrowolnej, prywatnej wymiany.
4. Prawo własności ma duże znaczenie w
zmniejszaniu kosztów transakcji.
49