powszechna encyklopedia filozofii

POWSZECHNA
ENCYKLOPEDIA
FILOZOFII
2____________ C-D
P O L S K I E T OWARZYS TWO T O M A S Z A Z A K W I N U • L U B L I N 2 0 0 1
A U T O R Z Y
H A S E Ł
P IO T R B A L C E R O W IC Z
A N N A KAWALEC
PAWEŁ SA JDEK
JA C E K BANAŚ
PAWEŁ KAWALEC
PAWEŁ SKRZYDLEW SKI
F R A N C IS Z E K B A R G IEL
STANISŁAW K IC Z U K
BARRY S M IT H
JA C E K BARTYZEL
H EN R Y K KIEREŚ
JA N S O C H O Ń
A N T O N I B E D N A R EK
A G N IESZK A KIJEW SKA
LESŁAW SO SN O W SK I
G A B R IEL A B E SL ER
U Ł A D IM IR KO N A N
L E C H ST A C H O W IA K
T A D E U S Z BI ES AG A
JÓ Z E F KOSIAN
A N N A STANISŁAW SKA
U R S Z U L A A. BORK OW SKA
K RZY SZTO F K O SIO R
¡ADAM ST A N O W SK ll
M A ŁG O R ZA TA BORK OW SKA
STANISŁAW KOWALCZYK
BEATA ST E C K A
LESŁAW B O R O W SK I
M A ŁG ORZATA KOWALEWSKA
KATARZYNA S T Ę P IE Ń
JA N B U B A
A G N IESZK A KOZYRA
T A D E U SZ STYCZEŃ
RAFAŁ C H A R ZY Ń SK I
M IECZYSŁAW A. KRĄ PIEC
JA N SZLAGA
ZDZISŁAW C H L E W IŃ S K I
PAWEŁ KRYCZKA
T A D E U SZ SZUBK A
ADAM J . C H M IE L E W S K I
R O B E R T K U BLIK O W SK I
FR A N C ISZE K SZU LC
W O JC IE C H C H U D Y
M ARTA KU D ELSK A
AGATA SZYM ANIAK
M A RIAN CISZEW SKI
P IO T R K U L IC K I
A N D R ZEJ SZYM AŃSKI
M A REK C Z A C H O R O W SK I
| M ARIAN KURDZIAŁEK ]
C H R IS T IN E T A P P O L E T
JA N CZERKAW SKI
M AREK L E C H N IA K
PAWEŁ T A R A SIEW IC Z
B O Ż E N A C Z ER N EC K A
A G N IESZK A LEKKA-KOW ALIK
JE R Z Y T U PIK O W SK I
Ł U K A SZ C Z U M A
A BELA RD O L O B A T O
A N D R Z EJ WAWRZYNIAK
JE R Z Y CZYŻEW SKI
M IECZYSŁAW L U BA Ń SK I
R O M U A L D J . W EKSLER-
JE R Z Y DA DACZYŃ SKI
JE R Z Y M A CH N A CZ
W A SZK IN EL
M IR O SŁ A W D A N IL U K
STAN ISŁAW M AJDAŃSKI
M ARIAN W ESOŁY
R O M A N D A ROW SKI
| M IECZYSŁAW MAJEWSKI]
STAN ISŁAW W IEL G U S
IG N A C Y D EC
M IECZYSŁAW MARKOW SKI
A L FR E D W IE R Z B IC K I
B O G D A N D E M B IŃ SK I
A N D R Z EJ M ARYNIARCZYK
BARBARA W IŚNIEW SKA-PAŹ
W Ł O D Z IM IE R Z DŁU BA CZ
1STAN ISŁAW M AZIERSKl]
1STAN ISŁAW W ITE K ]
A N N A F L IG E L
P IO T R M OSKAL
A N N A I. W Ó JC IK
JA N IN A GAJDA -KRYN ICKA
W IN C E N T Y M YSZOR
K A ZIM IERZ W Ó JC IK
K RZY SZTO F W RO C ZY Ń SK I
PAW EŁ GA RBACZ
M AREK N O W A K
JA D W IG A GAZDA
D A RIU SZ O K O
Z B IG N IE W W R Ó B L EW SK I
A L E K SA N D R A G O N D E K
D A N IE L OLSZEW SKI
STAN ISŁAW ZA BIELSK I
M A RIA JO A N N A G O N D E K
R E E T O T SA SO N
J U R IJ ZAŁOSKA
PAWEŁ G O N D E K
Z B IG N IE W P A Ń P U C H
T E R E SA ZAW OJSKA
M A RIU SZ G Ó R N IA K
T O M A SZ PAWLIKOWSKI
JO L A N T A ZDYB EL
A R K A D IU SZ G U D A N IE C
BO G U SŁA W PAŹ
Z O FIA J. ZDYBICKA
Z Y G M U N T H A JD U K
E D M U N D PISZCZ
EDW ARD I. Z IE L IŃ S K I
W ACŁAW H R Y N IE W IC Z
Z B IG N IE W P O D G Ó R Z E C
Z Y G M U N T Z IE L IŃ S K I
P IO T R IW AŃSKI
RYSZARD PO LA K
STAN ISŁAW Z IEM IA Ń SK I
K R Z Y SZT O F JA K U B C Z A K
KA ZIM IERZ PRZYBYŁKO
M A CIEJ S T ZIĘBA
M A R ZE N N A JA K U B C Z A K
R O B E R T T. PTA SZEK
STAN ISŁAW ZIĘBA
P IO T R JA R O SZ Y Ń SK I
A RK ADIU SZ ROBACZEW SKI
A N N A Z. ZM O RZA N K A
JU L IA JA SK Ó LSK A
[STAN ISŁAW R O S IK 1
JÓ Z E F ZO N
Z E N O N KAŁUŻA
Z E N O N E. ROSKAL
K A ZIM IERZ ŻYDEK
| STA N ISŁA W KAM IŃSKI]
M O N IK A RYSAK
K A R O L KARSKI
M A ŁG ORZATA SA CH A -PIEK ŁO
K O M I T E T
N A U K O WY
PROF. DR HAB. MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC OP - Przewodniczący
Prezes Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Doctor Honoris Causa Multiplex, członek PAN i PAU
Academia Scientiarum et Artium Europaea, Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
PROF. ABELARDO LOBATO OP
Dyrektor Societá Internazionale Tommaso d ’A quino, Rektor Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
PROF. DR HAB. ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB - Zastępca Przewodniczącego
Wiceprezes Zarządu Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. PIO T R JAROSZYŃSKI
Członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. HENRYK KIEREŚ
Członek Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
PROF. DR HAB. ZOFIA J. ZDYBICKA USJK
Członek Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, Pontificia Academia S. Thomae Aquinatis
Z E S P Ó Ł
R E D A K C Y J N Y
ANDRZEJ MARYNIARCZYK - Redaktor naczelny
MARIA JOANNA GONDEK - Sekretarz redakcji
TERESA ZAWOJSKA - R edaktor prowadzący
AGATA SZYMANIAK - R edaktor bibliografii i skrótów
R e d a k t o r z y
n a u k o w i
d z i a ł ó w
MAREK CZACHOROWSKI {etyka), PIO TR JAROSZYŃSKI (filozofia kultury)
HENRYK KIEREŚ {filozofia sztuki, teoria poznania), MAŁGORZATA KOWALEWSKA {filozofia polska)
MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC (metafizyka, antropologia), PIO TR KULICKI (logika)
AGNIESZKA LEKKA-KOWALIK (metodologia nauk, filozofia współczesna), REET OTSASON {filozofia arabska)
ZENON E. ROSKAL {filozofia przyrody), KAZIMIERZ WÓJCIK {filozofia polska, filozofia średniowieczna)
KRZYSZTOF WROCZYŃSKI {filozofia prawa), ZOFIA J. ZDYBICKA (filozofia Boga i religii)
MACIEJ ST ZIĘBA {filozofia Wschodu)
O p r a c o w a n i e
l i s t y
h a s e ł
PAWEŁ GONDEK, ANDRZEJ MARYNIARCZYK, MIRELLA NAWRACAŁA-URBAN
ZBIGNIEW PAŃPUCH, PAWEŁ SKRZYDLEWSKI, MACIEJ ST ZIĘBA
K o r e k t a
l i n g w i s t y c z n a
ARKADIUSZ GUDANIEC {język grecki, łaciński, włoski)
REET OTSASON (język angielski, arabski, fancuski, niemiecki, hiszpański)
K o r e k t a
t e c h n i c z n a
TOMASZ GÓRKA (kierownik korekty)
ROMAN BLICHARZ, W OJCIECH DASZKIEWICZ, ROBERT KRYŃSKI, KSAWERY SKOWRON
W s p ó ł p r a c u j ą c y
z
r e d a k c j ą
GRAŻYNA BURX WŁODZIMIERZ DŁUBACZ, ELŻBIETA GRENDECKA
MAŁGORZATA KRZAK-ZIÓŁEK, ANNA NAWRACAŁA, MIRELLA NAWRACAŁA-URBAN
ARKADIUSZ ROBACZEWSKI, KATARZYNA STĘPIEŃ, BOGUM IŁA WÓJCIKOWSKA
~/
P O L S K IE T O W A R Z Y S T W O T O M A S Z A Z A K W IN U
składa podziękow anie osobom indywidualnym, firm om prywatnym oraz spółkom akcyjnym,
dzięki pom ocy których ukazuje się drugi tom Powszechnej Encyklopedii Filozofii.
D ziękujem y Spółce Pol-Was, Warszawa; Fundacji Dobroczynności Atlas, Gdańsk;
R afinerii Czechowice S.A.; Wydawnictwu Prószyński i S-ka S.A., Warszawa; Rafinerii T rzebinia S.A.
Słowa podziękowania raczą przyjąć następujące osoby:
H en ry k Dyrda, Wacław Jopek, G rzegorz Kulikowski, Bogusław Lepiarz, Jerzy Okrzesa,
B arbara Pszczółkowska, Ja n Pyszko, Jerzy Rojecki, Rom an Rojek, A nna i Jacek Skorupscy,
Edward Wyciślok, Mariusz Zapałowicz.
Szczególne podziękow ania
Polskie Towarzystwo Tom asza z Akwinu
składa
OJCU ŚWIĘTEMU JANOW I PAWŁOWI II
za pom oc w w ydaniu drugiego tom u Powszechnej Encyklopedii Filozofii
P r o j e k t
o k ł a d k i
i
s t r o n
t y t u ł o w y c h
JE R Z Y D U RA K IEW IC Z
S k ł a d
k o m p u t e r o w y
G R Z E G O R Z KRAM AREK I P IO T R KŁOSOW SKI
© C opyright by Polskie Towarzystwo Tom asza z Akwinu
LUBLIN 2001
ISBN 83-914431-0-8
ISBN 83-9 1 4 4 3 1 -4 -0 (t. II)
W y d a w c a
PO LSK IE TOW ARZYSTW O T O M A SZ A Z A K W IN U
sec. Societä Internationale Tommaso d,’Aquino
Adres
Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, K atedra Metafizyki KUL,
tel./fax (081) 445-45-38, e-m ail:tom asak@ kul.lublin.pl
D r u k
i
o p r a w a
Zakład Graficzny „Colonel” sc, Kraków, ul. Dąbrowskiego 16
DEON TO NOM IZM
cudzych czy w łasnych nakazów dotyczących w ła­
snego postępow ania; p o d m io t w tedy tylko może
uznać sąd o sw ym p ostępow aniu za pow inny m o­
ralnie i zgodnie z nim postępow ać, gdy dostrzega
jego zasadność; racjonalność działan ia jest więc
p odstaw ą tego, że p o d m io t może działać au to ­
nomicznie. D. autonom iczny dąży do zagw aran­
tow ania podm iotow i autonom ii, żądając jednak
od niego zrezygnow ania z jej racjonalności; nie
daje zatem adekw atnego określenia istoty dobra
m oralnego i pow inności m oralnej, której źródłem
działania je st osobow a godność człowieka, a afirm acja tej godności je st is to tą d o b ra m oralnego.
W zw iązku z rozróżnieniem czynów n a m oral­
nie dobre i złe oraz m oralnie słuszne i niesłusz­
ne, d. nazyw a się (za C. D. B roadem ) teorie, wg
których słuszność lub niesłuszność co najm niej
niektórych rodzajów czynów zdeterm inow ana je st
w yłącznie przez ich treść (p rzed m io t), niezależnie
od ich skutków (d. s k r a jn y - I . K an t, J. G. Fichte, N. H artm a n n , G. Erm ecke), a p o n adto teo ­
rie, wg k tórych słuszność lub niesłuszność czynów
zdeterm inow ana je st przez ich treść oraz skutki
(d. u m ia rk o w a n y -W . D. Ross, J. Rawls, T. Ślip­
ko). Teoriom ty m przeciw staw ia się pogląd zw.
teleologizmem , konsekw encjalizm em lub utylitaryzm em (P. K n au er, B. Schiiller), wg którego m o­
ra ln a słuszność lub niesłuszność czynów zdeter­
m inow ana je st w yłącznie przez ich skutki.
D la rozstrzygnięcia sp o ru pom iędzy zwolenni­
kami w ym ienionych teo rii p odkreśla się, że nor­
mę m oralnego d o b ra czynu i jego słuszności s ta ­
nowi osoba. Czyn je st m oralnie słuszny dlatego,
że służy rozwojowi osoby i w ty m sensie skutek
ro zstrzyga całkowicie o jego słuszności lub nie­
słuszności (zgodnie z teleologizm em ); niezm ienna
s tru k tu ra osoby d eterm inuje jed n ak co najm niej
w odniesieniu do niek tó ry ch czynów, jakie z nich
z konieczności sp rzy jają, a jakie nie sp rzy jają roz­
wojowi osoby; stą d istn ieją czyny m oralnie słusz­
ne i niesłuszne zdeterm inow ane przez swą treść
przedm iotow ą (zgodnie z d.) i dlatego dysjunkcja
pom iędzy teleologizm em i d. je st niezupełna.
C. D. B road, F ive Types o f E thical Theory, Lo 1930,
2000; Cz. M arty n iak , M oc obowiązująca prawa a teoria
K elsena, Lb 1938; W oroniecki K E W ; J. K alinow ski, Teo­
ria reguły społecznej i reguły praw nej Leona D uguit, Lb
1949; M. Szyszkowska, N eokantyzm , filozofia społeczna
wraz z filozofią praw a n a tu ry o zm ie n n e j treści, W w a
1970; H. W aśkiewicz, P rawo naturalne -p ra w o czy norm a
prawna?, R F 18 (1970) z. 2, 11-34; M. Szyszkowska, D o­
ciekania nad praw em n a tu ry, czyli o potrzebach czlowie-
ka, W w a 1972; B. Schüller, N euere B eiträge zu m T hem a
B egründung sittlich er N orm en, w: Theleologische B erich ­
te, Ei 1974, IV 109-183; T . Styczeń, A. Szostek, Uwagi
o istocie m oralności, R F 22 (1974) z. 2, 19-33; T . Ślip­
ko, Z arys etyki ogólnej, K r 1974, 19842 ; Ch. C u rra n , D er
U tilitarism us und die heutige Moraltheologie, Concilium
12 (1976), 671—678; B. Schüller, A n m e rku n g e n zu dem
B egriffspaar „teleologisch-deontologisch”, G r 67 (1976),
741—756; T . Styczeń, W sprawie etyki niezależnej, R F 24
(1976) z. 2, 63—96; tenże, Czy etyka jest loaiką chcenia?,
R F 25 (1977) z. 2, 45-67.
Tadeusz S tyc ze ń
D E O N T O N O M I Z M (gr. 5eov [deon] - trzeba,
powinno się; vó[J.oę [nomos] -n a k a z , prawo, prze­
pis) - kierunek w etyce, w któ ry m w odróżnieniu
od eudajm onizm u i personalizm u tw ierdzi się, że
pow inność m oralną konstytuuje nakaz (różnie ro­
zum ianego) a u to ry te tu . Może to być nakaz Boga
(teonom izm ), nakaz społeczności (socjonomizm)
lub sam onakaz autonom icznego pod m io tu (autonom izm ).
Zasadnicza dyskusja w ew nątrz tego kierunku
toczy się wokół tego, czy a u to ry te t nakazodaw czy
może występow ać poza podm iotem d ziałania (d.
heteronom iczny), czy też m usi nim być sam pod­
m iot działający, stanow iący nakaz sam dla siebie
(d. autonom iczny).
D EO N TO N O M IZM H ETERO N O M ICZN Y (gr. etepoę [h ete ro s]-d ru g i, inny, odm ienny) w po­
staci w oluntaryzm u teonom icznego przyjm u­
je jako instancję nakazodaw czą nieograniczoną,
wszechm ocną wolność B oga (J. D uns Szkot,
W . O ckham ). Dobre jest to, czego chce i nakazuje
Bóg. Bóg swoje chcenie może dowolnie zmieniać.
Może on w każdej chwili zmienić to, co n a p o d sta ­
wie dekalogu uważam y za zakazane czy nakazane.
Może czynić ze swoimi stw orzeniam i wszystko, co
chce, nie jest do niczego zobow iązany (O ckham ).
A kty jego wolności są zobow iązaniem dla innych.
M oralność to ślepe posłuszeństw o nakazom Boga
(S. T. Pinckaers).
D. heteronom iczny w postaci pozytyw izm u
etycznego za instancję nakazodaw czą przyjm u­
je państw o (G. W . F . Hegel) lub społeczeństwo
(H. Kelsen, L. D uguit) i to bądź jako c a ło ść np. naró d (F. C. Savigny), bądź jako w yróżnio­
n ą klasę społeczną (K. M arks). Do tego ty p u d.
państwowego czy społecznego zbliża się też ety­
ka o p a rta n a umowie społecznej (Th. Hobbes)
czy kontrakcie społecznym (R. V eatch). Zalicze­
nie ich do teorii deontologicznych czy teleologicznych (utyłitarystycznych) zależy od tego, czy
DEON TO NOM IZM
Ujrzenie i racjonalne poznanie istniejącego oso­
bowego d obra nie ogranicza naszej autonom ii,
lecz przeciwnie, je st jej w arunkiem . C hcąc dzia­
łać dla dobra własnej czy innej osoby, muszę wie­
dzieć, co służy, a co nie służy jej osobowemu roz­
wojowi.
D. posługuje się dualistyczną koncepcję czło­
wieka. Człowiek to wolność w rzucona w n atu rę
(przyrodę). W olność t a przeciw staw iona je st n a­
tu rze ludzkiej. N a tu ra osoby, n a tu raln e inklinacje
wykluczone są jako ontyczny fundam ent m oral­
ności, gdyż są rozum iane biologicznie i poddane
wolności.
We współczesnej debacie etycznej, obok dysku­
sji o naczelną norm ę m oralności (deontonom izm ,
eudajm onizm , personalizm ), toczy się też dys­
kusja o uzasadnienie (słuszności, niesłuszności)
w tórnych, szczegółowych norm m oralnych (deontologizm a teleologizm ). D eontologizm skrajny
(K ant, J. G. Fichte, N. H artm an n , G. Ermecke)
sta je n a stanow isku, że słuszność czy niesłuszność
niektórych rodzajów czynów określona je st wy­
łącznie przez ich treść (przed m io t), niezależnie od
ich skutków. D eontologizm um iarkow any w swej
teorii prim a facie d u ty (J. Rawls, W . D. Ross)
lub teorii norm restryktyw nie ogólnie ważnych
(T. Ślipko) uważa, że słuszność czy niesłuszność
czynów zdeterm inow ana je st przez ich treść oraz
ich skutki.
Przeciw tem u stanow isku zwolennicy teleologizmu, konsekwencjonałizm u czy proporcjonalizm u
(P. K nauer, B. Schüller) tw ierdzą, że słuszność
lub niesłuszność czynów zdeterm inow ana jest wy­
łącznie przez ich skutki. P rzez odrzucenie hie­
rarchii skutków, zacieranie różnic m iędzy sk u t­
kiem n aturalnym a skutkiem zam ierzonym lub
ubocznym , proponują oni rachunek rów norzęd­
nych skutków, zbliżając się w te n sposób do utylitaryzm u (Erfolgsethik). K rytycy konsekwecjonalizmu przyw ołują n a nowo naukę św. Tom asza
o stru k tu rze n a tu ry ludzkiej, o czynach w ew nętrz­
nie złych (intrinsecus m alum ) oraz, z pozycji per­
sonalizm u, ujaw niają, że m eto d a obliczania i su­
m ow ania dóbr, konsekwencji czy korzyści prze­
kreśla afirmację osoby dla niej sam ej i tra k tu je
ją utylitarystycznie. W ty m ujęciu konsekwencjonalizm tzw. nowej teologii m oralnej okazuje się
kry p t outy lit ary zm em .
ostateczn ą rację d o b ra i zła m oralnego u p a tru ­
ją one w sam ej decyzji, czy raczej w korzyściach,
które m a przynieść realizacja um ow y jako kon­
tra k tu rozsądnych egoistów.
D E O N TO N O M IZM A U TO NOM ICZN Y (gr. aÓTÓę
[autós] - sam , we w łasnej osobie) przeciw staw ia
się wszelkim pró b o m heteronom izacji m oralno­
ści (I. K an t). T w ierdzi, że narzu can y n am z ze­
w nątrz nakaz - czy to Boga, czy p aństw a, czy spo­
łeczności - przekreśla naszą wolność. Zew nętrzny
przym us nie je st pow innością m oralną. Im p era­
tyw m oralny m usi się ukonstytuow ać w sam ym
podm iocie, m usi w y rastać z jego rozum nej wolno­
ści. „A utonom ia woli je st w łaściw ością w o li- p i­
sze K a n t- d z ię k i której, ona sam a sobie jest p ra ­
wem” ( Uzasadnienie m etafizyki m oralności, W w a
1984, 78). To w łaśnie wola jako praw odaw ca s ta ­
nowi praw o m oralne. Nie może się ona m otyw o­
wać ani dobrem , ani w artością, gdyż w te n spo­
sób uzależniałaby się od zew nętrznych bodźców;
musi sam a z siebie w yłonić uniw ersalną, form al­
ną, beztreściow ą zasadę m oralną. Z asada t a wy­
łania się n a podstaw ie sam onakazu, sam ozwiązania się p o d m io tu , bez odw ołania się do przed­
miotowej racji. M oże o na być n o rm ą uniw ersal­
n ą (K ant, R. M. H are), obejm ującą w szystkie
podm ioty rozum ne, albo też no rm ą indyw idualną
(J. P. S artre), ustanow ioną n a podstaw ie sp o n ta ­
nicznej i przez to autentycznej decyzji konkretne­
go podm iotu.
Zasadniczym błędem d., zarów no heteronomicznego, ja k i autonom icznego, je st absoluty zacja w o ln o śc i-c z y to Boskiej, czy ludzkiej. Wol­
ność t a nie legitym uje się żadnym racjonalnym
uzasadnieniem i dlatego sta je się wolnością ir­
racjonalną. Ani absolut u O ckham a, ani praw o­
dawczy rozum p raktyczny u K an ta, poza faktem
stanow ienia nakazu, nie p o d a ją dla niego żadnej
racji. T ym czasem rozum ność - czy to Boska, czy
lu d z k a -w y m a g a , aby a k t stanow ienia nakazów
był ak tem uzasadnionym . R ozum dom aga się do­
ta rc ia do racji zobowiązywalności m oralnej w ła­
snych czy cudzych nakazów. S tąd należy stw ier­
dzić, że nie dlatego czyn je st m oralnie powinny,
że Bóg czy autonom iczny p odm iot ludzki go n a ­
kazuje, lecz odw rotnie, dlatego Bóg, człowiek czy
społeczeństw o go nakazuje, poniew aż je st on m o­
ralnie dobry. Nie podw aża to ani a u to ry te tu Bo­
ga, ani człowieka, lecz w yjaśnia, że a u to ry te t po­
ręcza istniejącą i racjonalnie u zasadnioną pow in­
ność m oralną.
C. D. B road, F ive Types o f E thical Theory, Lo 1930,
1971; H. Reiner, W esen und G rund der sittlich e n Verbin­
dlichkeit (obligatio) bei T hom as vo n A quin, w: S ein und
489
DEON TY CZN A LO G IK A
z nich są podstawowe); czy konieczne jest uży­
cie kw antyfikatorów w schem atach zdań pow in­
nościowych (J. H intikka); czy obowiązek albo do­
zwolenie są kategoryczne (przeważnie) czy w arun­
kowe (d. 1. relatyw na N. R eschera lub W righta).
W aspekcie strukturalno-logicznym zaś docieka
się, czy d. 1. zak ład a tylko klasyczną logikę czy
również nieklasyczną (tró jw a rto śc io w ą -J. K ali­
nowski, M. Fisher, L. Aqvist; m odalną - K ali­
nowski, A. N. P rior, A. R. A ndersen, W right,
H. N. C astañeda, J. Tam m elo; zm iany lub dzia­
ła ń -W rig h t); czy m a mieć charak ter rachunku
zdaniowego, rachunku relacji powinnościowych
(Kalinowski) albo rachunku orzeczników (sylogis ty k a - Z . Ziemba); czy daje się zaksj ornaty zować
jako system niesprzeczny i zupełny (A nderson,
W rig h t).
E thos. U ntersuchungen z u r G rundlegung der E th ik , Mz
1963; J. G ałkow ski, Spór o pow inność moralną, R F 20
(1972) z. 2, 5-39; B. Schüller, D ie B egründung sittlicher
Urteile. Typen ethischer A rg u m e n ta tio n in der katholi­
schen Moraltheologie, D 1973, 19873 ; T . Styczeń, Zarys
etyki, I: M etaetyka, L b 1974; T . Ślipko, Z arys etyki ogól­
nej, K r 1974, 19842 ; P. K n a u er, F undam entalethik. Tele­
ologische als deontologische N orm enbegründung, T heolo­
gie u n d P h ilo so p h ie'55 (1980), 321-260; T . Styczeń, E tyka
n iezależna?, L b 1980; A. Szostek, N o rm y i w yjątki. F ilo­
zoficzne aspekty d yskusji w okół n o rm ogólnie w ażnych we
w spółczesnej teologii, L b 1980; T . Styczeń, W drodze do
etyki, Lb 1984; S. T . P inckaers, Les sources de la morale
chrétienne, Fr 1985, 19933 (Źródła m oralności chrześci­
jańskiej, P z 1994); T . Ślipko, R ola rozum u w kształtow aniu
m oralności, S P C h 24 (1988) z. 1, 123-143; S. K am iński,
Jak filozofow ać? S tu d ia z m etodologii filozofii klasycznej,
L b 1989; A. Szostek, N a tu r a - r o z u m - w o ln o ś ć , R 1990;
J. Gałkowski, W olność i wartość. Z podstawowych zagad­
n ień etyki Jana D unsa Szkota, L b 1993; T . Styczeń, W pro­
w adzenie do etyki, L b 1993, 19952 ; B. Chyrowicz, Z a m ia r
i skutki. F ilozoficzna analiza zasady podwójnego sku tku ,
L b 1997; P. Łuków, W olność i a u to rytet rozumu. R acjo­
nalność w filozofii m oralnej K a n ta , W w a 1997; T . Biesaga,
Spór o n o rm ę m oralności, K r 1998.
S ta n isła w K a m iń sk i
G. H. von W right, D eontic Logic, M ind 60 (1951), 1-15;
J. Kalinow ski, Teoria zdań norm atyw nych, SL 1 (1953),
113-184; M. F isher, A Three-Valued Calculus o f D. L.,
T h eo ria 27 (1961), 107-118; Z. Ziem biński, Z ałożenia I. d.
a problem y prawoznawstwa, P aństw o i P raw o 19 (1964),
259-268; E. J. Lem m on, D. L. and the Logic o f Im pe­
ratives, Logique et analyse 8 (1965), 39—71; H. N. C a­
sta ñ ed a , A cts the Logic o f Obligation and D eontic Calcu­
li, C ritic a 1 (1967), 77-99; A. N. P rio r, E P h IV 509—513;
Z. Ziem ba, L. d. jako form alizacja rozum ow ań no rm a ty w ­
nych, W w a 1969; T . K ubiński, P ew ne klasy rozstrzygaln ych deontycznych teorii elem entarnych, R u F 29 (1971),
36-41; J. K alinow ski, É tu d es de l. d., P 1972; G. Frey,
D ie R elevanz der d. L. fü r die E thik, Z eitschrift für all­
gem eine W issenschaftstheorie 4 (1973), 345-355 N o rm e n ­
logik. G rundproblem e der d. L., P ullach 1974; J. T am ­
m elo, H. Schreiner, G rundzüge u n d G rundverfahren der
Rechtslogik, I, M n 1974; L. G um ański, P aradoksy obo­
wiązków i dozwoleń w standardow ym sy ste m ie l. d., R uF
33 (1975), 55-66; J. H intikka, E seje logiczno-filozoficzne,
W w a 1992; K. Świrydowicz, Logiczne teorie obowiązku wa­
runkowego, P z 1995; La querelle des norm es, C aen 1995;
B yt, logos, m atem atyka. Filozofia - logika, filozofia logicz­
n a 1995, To 1997; E. R ohrbaugh, Scalar In terp reta tio n in
D eontic Speech A cts, N Y 1997.
Tadeusz B iesaga
D E O N T Y C Z N A LOGIKA (gr. U ov [deon] trzeb a, pow inno się) - form alne teorie funktorów powinnościowych, tak ich jak: „obowiązko­
we” , „zabronione” , „dozwolone” .
Sylogizmam i zdań praktycznych ty p u powinnościowego zajm ow ał się ju ż A rystoteles; później
w ielokrotnie próbow ano logicznie scharakteryzo­
wać norm y lub ich uzasadnienia, ale dopiero G.
H. von W right w 1951 stw orzył pierw szy (jed­
n ak jeszcze nie zaksjornatyzow any) system d. 1.
n a gruncie logiki klasycznej; o d tą d pow staw ało
(dzięki zainteresow aniom nie tylko logików, ale
i praw ników oraz filozofów m oralności) wiele ra ­
chunków deontycznych i p ró b określenia form al­
nej s tru k tu ry zd ań pow innościow ych, co jest m.in.
zasługą tak że poi. uczonych.
G łów nym zagadnieniem b a d a ń związanych
z d. 1. je st adekw atność jej form alizacji do fak­
tycznych rozum ow ań norm atyw nych, zwł. w p ra ­
wie i etyce. W aspekcie sem iotycznym dyskutu­
je sie zwł. n astęp u jące kwestie: czy zdania powinnościowe m a ją w artość logiczną (a w kon­
sekwencji, czy m ożna do nich stosować logikę
form alną); czy arg u m en tem ich funktorów jest
zdanie albo nazw a (czy norm uje się stan y rze­
czy, czy ujęte konkretnie lub abstrakcyjnie czy­
ny) oraz jak a m a być liczba tych argum entów
i w jak im sto su n k u p o z o sta ja one do siebie (które
S tanisław K a m iń ski, A gata S zym a n ia k
D E R R ID A
J a c q u e s - je d e n z najbardziej zna­
nych, wpływowych i kontrow ersyjnych filozofów
i pisarzy XX w., ur. 15 VII 1930 w Algierze, w ro­
dzinie sefardyjskich Żydów. A utor ponad pięć­
dziesięciu książek poświęconych filozofii, lite ra tu ­
rze, antropologii, lingwistyce, psychoanalizie, m a­
larstw u i dokum entow i artystycznem u.
D., zaangażow any w życie kulturow e i działal­
ność społeczno-polityczną, zajm ow ał się filmem,
arch itek tu rą, organizacją d ziałań plastycznych
i nauczycielskich. W latach 80. założył College
490