Rynek - Instytut Socjologii UW

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii
(porządek ekonomiczny w społeczeństwie).
(WDS 2016/2017 nr 12)
Rynek i kapitalizm
(system rynkowy, gospodarka kapitalistyczna)
 terminy – „kapitał” (XIII wiek, Włochy) i „kapitalizm” (W. Sombart), „system
rynkowy” - kapitalizm w znaczeniu:
 węższym: określony system gospodarczy (system rynkowy, gospodarka
rynkowa);
 szerszym: historycznie ukształtowany system społeczny o określonej strukturze
społecznej, instytucjach i kulturze (wartościach i ideologii).
 założenia gospodarki kapitalistycznej:
 większość dóbr jest własnością prywatną, a większość podmiotów
gospodarczych (gospodarstw domowych) nie jest samowystarczalna, zaopatruje
się na rynku;
 podmioty (ludzie) produkują one na rynek dla zdobycia środków, a nie na
własny użytek;
 produkty, usługi i siła robocza stają się na rynku „towarem”, a rynek
(wymiana) staje się głównym mechanizmem koordynacji działań
gospodarczych.
Powstanie gospodarki kapitalistycznej
(gospodarka tradycyjna a kapitalistyczna)
 gospodarka „przedkapitalistyczna” (tradycyjna):
 nakierowana na podtrzymanie codziennej konsumpcji (alimentację,





podtrzymywania życia);
koordynowana w sposób nierynkowy (przez mechanizm redystrybucji
sankcjonowany tradycją i przymusem);
podporządkowana
instytucjom
pozaekonomicznym
(władzy
politycznej, normom religijnym itp.);
ograniczony rynek wymiany czynników produkcji (zwłaszcza ziemi i
siły roboczej);
rola kultury – utwierdzanie tego, co było (”społeczeństwa zimne”);
rynek (gospodarka rynkowa) był zawsze obecny, ale w sposób
ograniczony i podporządkowany instytucjom pozaekonomicznym.
Wyłonienie się (systemowe)
kapitalizmu
(gospodarki kapitalistycznej)
wiąże się z:
 ze zmianą „tradycyjnego” porządku społecznego na „nowoczesny”:
 ukształtowaniem
własności prywatnej i wolności osobistej,
zapewniających swobodę dysponowania dobrami (kapitałem itp.);
 wyodrębnieniem sfery gospodarowania spośród innych sfer życia
społecznego, a zwłaszcza pojawienie się:
 względnej autonomizacja działalności gospodarczej;
 podziału na czas pracy i wolny;
 rozdziału przestrzennego domu i pracy;
 oddzielenie od polityki (państwa).
 struktura społeczna staje się bardziej otwarta i elastyczna (pozycje osiągane, a
nie przypisane);
 obraz świata pluralistyczny i oparty na rozwoju wiedzy (rola nauki
nowożytnej).
Rynek jako instytucja koordynacji życia społecznego
 rynek (niem. ring) – centralny plac miasta, gdzie pierwotnie koncentrowały się
transakcje kupna – sprzedaży;
 rynek jako instytucja koordynująca transakcje (relacje)
podmiotami („koordynacja bez koordynatora”):
między społecznymi
porządek społeczny istnieje dzięki nieplanowanemu, wzajemnemu dostosowywaniu
się „aktorów”, z których składa się społeczeństwo.
 rynek - pojęcie definiujące „społeczeństwa rozwinięte” („zachodnie”):
 wobec innych ustrojów, krajów i własnego społeczeństwa (wprowadzanie
mechanizmów rynkowych w różnych obszarach życia społecznego) oraz ludzi jako
konsumentów oraz przedsiębiorców.
 spór o „rynek” w naukach społecznych:
 Adam Smith – jednostki forsujące własne interesy kierowane są „niewidzialną” ręką
rynku, która je harmonizuje z dążeniem do dobrobytu całego społeczeństwa („z
harmonii egoizmów rodzi się powszechny dobrobyt”);
 krytyka rynku oraz rynkowych konsekwencji - społecznych (nierówności) i
moralnych.

Rynek (klasyczny rynek) jako instytucja
koordynacji gospodarki (zachowań ekonomicznych i
społecznych ludzi – prostota założeń!)
 istnieją niezależni producenci oraz nabywcy;
 nikt nie jest w stanie narzucić korzystnych dla siebie warunków




wymiany;
ceny, które kształtują się w wyniku gry podaży i popytu, dostarczają
uczestnikom rynku sygnałów, jak mają postępować, aby osiągnąć
zamierzone rezultaty;
zachowaniem
rządzi
zasada
„maksymalizacja
zysku,
maksymalizacja użytkowania”;
konkurencja oraz rachunek nakładów i efektów prowadzą do
racjonalizacji działalności gospodarczej (np. akumulacji kapitału,
wprowadzania innowacji itp.);
działanie rynku nigdy nie jest płynne, gdyż występują na nim liczne
załamania, kryzysy itp.
Zalety instytucji rynku jako mechanizmu koordynacji
życia gospodarczego i społecznego
 skuteczna koordynacja wytwórców i konsumentów;
 zapewnienie niezbędnej dyscypliny działania;
 decentralizacja decyzji i rozwiązywania problemów na najniższym




poziomie;
łączenie w całość rozproszonej i szczegółowej wiedzy na temat zachowań
wielu podmiotów (Friedrich A. von Hayek);
dążenie do racjonalizacji produkcji;
dążenie do akumulacji kapitału, a nie konsumpcji;
dążenie do innowacyjności („twórcza destrukcja”, J. Schumpeter).
Wady rynku (gospodarki kapitalistycznej)
 indywidualny brak kompetencji;
 monopol i asymetria informacji - monopolizacja i zagrożenie dla
niezależności producentów („kapitalizm kolesi”);
 koszty zewnętrzne i dobra publiczne (dominacja racjonalności
ekonomicznej, nie uwzględnianie kosztów zewnętrznych – ekologia - oraz
społecznych – bezrobocie):
 brak zdolności do rozwiązywania problemów społecznych.
 społeczno-moralne skutki kapitalizmu:
 niszczy wartości moralne (dominacja motywu zysku), prowadzi do
wyzysku i alienacji ludzi;
 niszczy podstawy życia społecznego (czyli tradycyjne więzi, uczucia,
poczucie wspólnoty itp.).
 utrwalanie nierówności w skali globalnej („turbo-kapitalizm”).
Argumenty „prorynkowe”
Argumenty „antyrynkowe”
 wybór;
 „fetyszyzm” towarów;
 suwerenność konsumentów;
 władza korporacji;
 dobrobyt;
 nierówności;
 dynamizm;
 dehumanizacja;
 wolność.
 hegemonia.
Biurokracja i rynek jako dwa typy „konstruowania”
porządku społecznego
Hierarchia (biurokracja)
Rynek
 struktura scentralizowana;
 struktura zdecentralizowana;
 decyzje są podejmowane odgórnie;
 samoregulacja;
 ograniczanie możliwości oddolnego
działania;
 działania motywowane interesem
własnym;
 działania aktorów są poddane
wyznaczonym celom i procedurom;
 ocena działań na podstawie
obiektywnych wyników;
 podział pracy formalny;
 swobodny przepływ informacji;
 relacje władzy;
 kontrakty i sankcje prawne;
 brak elastyczności;
 elastyczność;
 redukuje niepewność;
 otwartość;
 jasne reguły weryfikacji działań;
 racjonalność aktorów ograniczona;
 ludzie - zakłócenia między
współpracownikami.
 niemożliwe przewidzenie problemów.
Narodziny kapitalizmu
(gospodarki i społeczeństwa kapitalistycznego,
dominacji instytucji rynku)
 spór o moment historyczny i przyczyny powstania:
 początek – europejskie późno-średniowiecze i nowożytne mieszczaństwo;
 świat, Europa, Azja (Chiny).
 możliwe interpretacje:
 Adam Smith (1723-1790):
rynek (wymiana) jako naturalny stan społeczeństwa;
 rynek jako zestrajająca „niewidzialna ręka” (1776 r.).
 Karol Marks (1818- 1883) :
 formacja kapitalistyczna jako konieczny etap rozwoju;
 wyzysk i sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji.
 Max Weber (1864-1920);
 rola kultury („duch kapitalizmu”) i ascezy „odłożonej gratyfikacji”.

Max Weber
(„Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904)
 czy można być jednocześnie zamożnym i pobożnym? - przejście do kapitalizmu
wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji („duch kapitalizmu”), co było
możliwe dzięki nowemu typowi religijności;
 dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm...)?, gdyż:
obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł
nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm „ascetyzm wewnątrz-światowy” - asceza (oszczędzanie), przedsiębiorczość
(pracowite bogacenie się) i racjonalność (planowanie, przewidywalność…);
 dla Webera był czynnik „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego
kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”);
 metodologia - związek pośredni: od teologii do jej zastosowania w kazaniach,
następnie do praktycznej etyki („sposób życia”) i dalej do „ducha kapitalizmu”
(jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest to związek przyczynowy, lecz
ukazanie zjawiska współwystępowania.
 Weber - badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i
buddyzmu) z perspektywy gospodarki i „ducha kapitalizmu” – nie wytworzyły one takich
„aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie.

Współczesne interpretacje powstawania „kapitalizmu”
- Max Weber - „duch kapitalizmu” a warunki
powstania „racjonalnego kapitalizmu”:
- „nie-dualistyczna” etyka ekonomiczna (uwolnienie człowieka od napięć
związanych z działalnością nakierowaną „na zysk”);
- przewidywalne prawo;
- „biurokratyczne” państwo;
- prawa obywatelskie.
- współczesne interpretacje „powstania kapitalizmu”:
 wyłonienie się praw własności oraz instytucji służących podtrzymywaniu
umów (Douglass C. North);
 David Landes („Bogactwo i nędza narodów”) – ciągłość instytucji i wartości
europejskiej kultury (w tym nauki i techniki);
 „cud europejski” – kapitalizm skutkiem zbiegu okoliczności ekologicznych,
politycznych i kulturalnych w Europie.
Społeczne przemiany pracy
 praca jako „o/dziedziczona” konieczność (w społeczeństwie „tradycyjnym”);
 praca jako „zawód” w społeczeństwie nowoczesnym (rynkowym) - praca nie jest nie
związana z naturalnym rytmem życia i natury, lecz ze zmianami na rynku;
 „de-materializacja” pracy w społeczeństwie (po) nowoczesnym praca skoncentrowana na
operowaniu abstraktami, informacjami oraz ideami (usługami) niż na produkcji („gospodarka
twórcza”, „produkcja niematerialna” etc.);
zmiany społecznego charakteru pracy (praca w „projektach”) - płynne granice
między „czasem pracy „a „czasem nie-pracy”, koncentracja na produkcji rynkowej (na
rzecz konsumpcji), krótkoterminowe kontrakty, praca w zespołach;
 „elastyczny” system zatrudnienia: ludzie „rdzenia” / kreatorzy oraz ludzie „peryferii”
/ służebna większość (praca czasowa, niskopłatna, odtwórcza: „różowe kołnierzyki”,
„Mcpraca”, prace śmieciowe” - ang. junk jobs);
 robotyzacja pracy (dotyczy obecnie także części zawodów wykształconych);
 „de-materializacja” pracy przyczynia się do indywidualizacji jednostki i jej
„wyzwolenia” z uwarunkowań klasowych i zawodowych.
 praca staje się „dobrem rzadkim”, stąd pytanie dlaczego może nie być la nas pracy?

Podsumowanie
 rynek w refleksji socjologicznej;
 wady i zalety „rynku” (wymiany rynkowej);
 „rynkowy” porządek społeczny;
 gospodarka kapitalistyczna (rynkowa);
 powstanie gospodarki kapitalistycznej;
 Max Weber („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904);
 współczesne interpretacje powstawania „kapitalizmu”;
 społeczne przemiany pracy - de-materializacja” pracy w społeczeństwie
(post)nowoczesnym.
Literatura (zalecana, warta?) na temat „rynku” (gospodarki rynkowej,
kapitalizmu) i „pracy” (zawodu)
 Mirosława Marody, Anna Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych,
Warszawa 2004 (roz. 7. Przemiany pracy, s. 217-257);
 Mikołaj Lewicki, Rozwój gospodarczy i zachowania ekonomiczne – główne
pojęcia i teorie, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.), Współczesne społeczeństwo
polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 486-500;
 lektury z ćwiczeń:
 Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994 (roz. Asceza duch
kapitalizmu);
 Witold Morawski, Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2001, s. 73-96 (rozdział 3. Narodziny kapitalizmu. Analiza
instytucjonalna);
 Maria Ossowska, Socjologia moralności, PWN, Warszawa 1986, s. 347-370;
 Richard Sennet, Wypaczanie charakteru. Wpływ pracy zarobkowej na prywatne życie
ludzi w nowym kapitalizmie, w: Piotr Sztompka, Małgorzata Boguni-Borowska (red.),
Socjologia codzienności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 472-486.