Rola państwa w gospodarce Państwo

Rola państwa w gospodarce
Państwozłożona
i
zróżnicowana
wewnętrznie,
wieloszczeblowa
struktura
administracyjna społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponująca
władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą;
potocznie- centralne oraz lokalne instytucje i urzędy publiczne, których działalność
związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego;
(współczesne, szczególnie ang i amer opracowania używają wymiennie terminu państwo i
rząd jak i dochody /wydatki/ państwa z dochodami /wydatkami/ rządu)
Funkcje państwa:
 ekonomiczne
 społeczne
 polityczne
ARGUMENTY ZA I PRZECIW EKONOMICZNEJ ROLI PAŃSTWA
Ważniejsze argumenty za ekonomiczną rolą państwa wiążą się zwykle z takimi
czynnikami jak:
1. Konieczność
zabezpieczenia
systemu
gospodarczego
od
strony
instytucjonalno-prawnej. W gospodarce rynkowej chodzi głównie o tworzenie
przez państwo pewnych norm prawnych i instytucji chroniących prawa własności,
regulujących funkcjonowanie systemu prywatnej przedsiębiorczości oraz
obsługujących rynek;
2. Niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce, związane z monopolizacją
gospodarki i innymi czynnikami (niedoskonała informacja, ograniczona mobilność
czynników produkcji), prowadzące do nieprawidłowej alokacji zasobów
gospodarczych oraz obniżania poziomu dobrobytu społeczeństwa. Państwo może
te straty ograniczyć podtrzymujące konkurencję, wzmacniając system obiegu
informacji, usuwając bariery wejścia na rynek, przeciwdziałając praktykom
monopolistycznym itp.;
3. Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i
konsumpcji. Państwo może nakłonić podmioty gospodarcze do pokrywania całości
lub części kosztów związanych z ograniczaniem negatywnych skutków ubocznych
ich działalności w sferze produkcji i konsumpcji (np. kosztów instalowania
urządzeń zmniejszających zatruwanie środowiska naturalnego lub natężenie
hałasu), może te koszty wziąć w całości na siebie, a w ostateczności nakazać
ograniczenie tej działalności lub wprowadzić jej całkowity zakaz;
4. Istnienie dóbr publicznych, takich np. latarnie morskie, chodniki i oświetlenie
ulic oraz usługi dostarczane przez armię, policję czy straż pożarną. Ze względu na
trudności z egzekwowaniem opłat za korzystanie z tego typu dóbr (free-rider
problem- problem „jeżdżących na gapę”) oraz związane z tym wysokie koszty
(których indywidualni użytkownicy nie byliby w stanie pokryć) są one mało
opłacalne dla sektora prywatnego i bez odpowiedniego zaangażowanie się
państwa (tworzenie systemu preferencji dla firm prywatnych zajmujących się tą
działalnością itp.) mogłyby całkowicie zaniknąć;
5. Istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych lub korzystnych społecznie,
których konsumpcja ze względów społecznych jest szczególnie niepożądana (np.
narkotyki, alkohol, tytoń) lub szczególnie pożądana (np. niektóre szczepionki czy
książki). Oceny przydatności (użyteczności) takich dóbr dokonywane przez
gremia i instytucje reprezentujące szersze społeczności lub społeczności jako
całość. Państwo mające najlepszy dostęp do informacji i instytucji je
rozpowszechniających, może próbować te różnice zmniejszać, narzucić
jednostkom swoją wolę przez zmiany odpowiednich przepisów i ustaw;
6. Występowanie
takich
zjawisk,
jak
duże
wahania
aktywności
gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych
oraz inflacja, które prowadzą do destabilizacji gospodarki, niepewności i
marnotrawstwa zasobów gospodarczych. Państwo może podejmować różne
działania stabilizacyjne, ograniczające natężenie tego typu zjawisk;
7. Istnienie
pozbawionych
opieki
ludzi
starych,
niedołężnych,
upośledzonych i chorych, którzy nie są w stanie sami sobie poradzić;
8. Powstawanie zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie, różnic
dochodowych i majątkowych, które osłabiają motywację ludzi o niskich
dochodach oraz sprzyjają różnego typu konfliktom i protestom (np. strajkom).
Państwo powinno podjąć działania zmierzające do wyrównania warunków startu
życiowego itp.
Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa:
1. pojawianie się stanów nierównowagi na rynku (niedoborów lub nadwyżek) w
wyniku regulacji państwowych (zwłaszcza gdy regulacje te rzutują na ceny
produktów i usług);
2. zniekształcone informacje- im większy zakres państwowych regulacji tym
bardziej zniekształcone, mniej obiektywne są informacje;
3. zmniejszona
elastyczność
systemu
gospodarczego
wywołana
biurokratyzacją i usztywnieniem procesów decyzyjnych- im większy rozrost
biurokracji państwowej i zasięg ingerowania w gospodarkę, tym mniejsza
elastyczność systemu;
4. wysokie koszty interwencjonizmu państwowego przy równocześnie niewielkiej
skuteczności wielu działań;
5. osłabienie bodźców związanych z rynkiem;
6. niereprezentatywność państwa (rządu)- funkcjonariusze państwa mogą
działać przede wszystkim w interesie własnym, a nie w interesie obywateli;
7. ograniczanie wolności jednostki i hamowanie oddolnej inicjatywy
Funkcja państwa polegająca na tworzeniu i zapewnianiu funkcjonowania
odpowiedniego ładu instytucjonalno-prawnego
 jest to funkcja długookresowa
 polega nie na bieżących interwencjach państwa, lecz na stosunkowo trwałych,
stabilnych instytucji i „reguł gry”
 tworzenie norm prawnych oraz instytucji chroniących własność prywatną i prawa
poszczególnych jednostek
 tworzenie zasad funkcjonowania instytucji obsługujących rynek (np. giełdy), zasad
tworzenia i likwidowania przedsiębiorstw, warunków konkurencji między
podmiotami krajowymi i zagranicznymi itd.
 Dobre współdziałanie organów władzy państwowej- władzy ustawodawczej,
wykonawczej (zwłaszcza rządu) i sądowniczej
Ekonomiczne



funkcje państwa:
funkcja alokacyjna (1)
funkcja stabilizacyjna (2)
funkcja redystrybucyjna (3)
 polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów
gospodarczych. Mimo, że państwo może negatywnie wpływać na alokację zasobów,
zakładamy tu jednak, że zawsze poszukuje rozwiązań pozytywnych.
 Zasadniczym zadaniem państwa w gospodarce rynkowej jest rozszerzanie
prywatnej przedsiębiorczości i rynku, niż ich ograniczanie przez np. zastępowanie
własności prywatnej własnością publiczną i stosowanie administracyjnych
(nierynkowych) metod regulowania gospodarki;
 W pewnych sytuacjach i obszarach życia istnieje problem wyboru adekwatnych
form własności oraz przypisania konkretnych uprawnień posiadaczom
poszczególnych obiektów. Istnieje też problem przekształceń własnościowychzmian formy własności, np. z państwowej na prywatną-prywatyzacja lub
odwrotnie- nacjonalizacja
 Istotne zadanie państwa to określenie zakresu własności publicznej- zasoby
(obiekty) powinny mieć swojego wyrazistego właściciela, odpowiedzialnego za ich
wykorzystanie
 Wprowadzenie rozwiązań instytucjonalno-prawnych
 Wspieranie konkurencji przez działania zbliżające do warunków konkurencji
doskonałej (usprawnienie systemu obiegu informacji ekonomicznej, zwalczanie
struktur i praktyk monopolistycznych, eliminowanie barier wejścia na rynek)SPRZYJA TO LEPSZEJ ALOKACJI ZASOBÓW GOSPODARCZYCH I MAKSYMALIZACJI
SPOŁECZNEGO DOBROBYTU
polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez
realizację głównie takich celów, jak osiągnięcie i utrzymanie w dłuższym okresie
wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie
do minimum inflacji i bezrobocia, zmniejszenie amplitudy wahań poziomu aktywności
gospodarczej (wahań koniunkturalnych) oraz możliwie najlepsze wykorzystanie
rzeczowych czynników produkcji
 2 zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej:
o polityka fiskalna (budżetowa)- manipulowanie poziomem podatków
płaconych przez społeczeństwo i wydatków państwa
o polityka monetarna- manipulowanie przez bank centralny stopą wzrostu
podaży pieniądza (ilością pieniądza w obiegu) co wpływa z kolei na zmiany
stóp procentowych, inwestycje, budownictwo mieszkaniowe, eksport,
import
ODDZIAŁUJĄ
ONE
NA
POPYTOWĄ
STRONĘ
GOSPODARKI
(charakter
krótkookresowy)
 Instrumenty polityki ekonomicznej (zmienne pozostające pod kontrolą państwa,
wpływające na realizację założonych celów):
o Bezpośrednie
o pośrednie
polega na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych, nie akceptowanych
społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym,
upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami.
 niwelując różnice dochodowe państwo oddziałuje na strukturę konsumpcji oraz
dostęp do preferowanych społecznie produktów i usług jak kultura, oświata,
szkolnictwo wyższe, mieszkalnictwo itd.
 Instrumenty realizacji omawianej funkcji są:
o System podatkowy (tzw. podatek progresywny)
o Wydatki budżetowe
o Składki na ubezpieczenia społeczne
o Systemy opłat i cen
 Formy pomocy ze strony państwa:
o Świadczenia pieniężne (płatności transferowe)
o Świadczenia finansowe
o Świadczenia w naturze (powszechna służba zdrowia czy oświata)
Realny i regulacyjny aspekt roli państwa w gospodarce
Dwa aspekty ekonomicznej roli państwa:
 Realny- różne agendy państwowe prowadzą różnego rodzaju działalność
gospodarczą; zdeterminowany zakresem własności publicznej w danym kraju oraz
liczbą i efektywnością działania pracowników sektora publicznego; wyraża udział
sektora państwowego w globalnej produkcji danego kraju;
 Regulacyjny- wpływ państwa na działalność innych podmiotów gospodarczychinstytucje i normy prawne; wyraża ilość ustanowionych przez państwo instytucji i
norm regulujących działalność gospodarczą oraz zakres i liczba jego bieżących
interwencji
Rola państwa w gospodarce danego kraju wyraża- udział wydatków państwowych
(rządowych) w produkcie krajowym ( narodowym) brutto
Teoretyczne koncepcje roli państwa w gospodarce
Widoczne są tu dwa nurty:
 Liberalny (zapoczątkowany przez klasyków, postulat ograniczenia roli państwa do
pewnego niezbędnego minimum)
 Interwencjonistyczny (Keynes)
1. Klasyczny liberalizm i koncepcja „państwa-minimum”
 Ekonomia klasyczna stworzyła koncepcje państwa-minimum
 A. Smith i D. Ricardo eksponowali prywatną inicjatywę, przedsiębiorczość i
osobiste interesy jednostek
 Zgodność interesów przedsiębiorczych jednostek z interesem ogólnym
dzięki „niewidzialnej ręce” rynku
 Rynek działa dobrze wtedy, gdy w społeczeństwie i w gospodarce panują
sprawiedliwe prawa i porządek, a konkurencja nie jest ograniczana przez
monopole
 Nie bagatelizowano instytucji państwa zapewniającej obronę narodową,
stojącej na straży porządku ładu publicznego, gwarantującej obywatelom
podstawowe wolności
(ochronę praw własności i swoboda w sferze
działalności gospodarczej; państwo powinno chronić konkurencję
2. Nurt interwencjonistyczny
 Jest reakcją na niedoskonałość rynku
 Teoria Keynesa przyniosła zasadnicze zmiany- postulat aktywnego
uczestnictwa państwa w rozwiązywaniu problemów wywołanych słabościami
rynku (bo był wtedy kryzys gospodarczy, teoria ta obnaża słabości innych
teorii)
 Keynes nie negował fundamentów gospodarki rynkowej
 Rozszerzenie funkcji państwa jest absolutnie niezbędne
 Najważniejszym problemem ekonomicznym systemu kapitalistycznego jest
niepełne
zatrudnienie
(bezrobocie).
Główną
przyczyną
niepełnego
zatrudnienia jest niedostateczny popyt globalny więc należy dążyć do jego
zwiększenia przez:
o Polityka wzmożonej obfitości pieniądza
sprzyja to inwestycjom
o Niska stopa procentowa
 Keynes: Polityka wzmożonej emisji taniego pieniądza nie musi
prowadzić do inflacji tak długo, jak istnieje bezrobocie; zwiększenia inwestcji
publicznych- roboty publiczne (regulacja rzek, budowa dróg) zwiększają popyt
 Odrzucenie polityki obniżania płac nominalnych w celu pobudzania wzrostu
zatrudnienia (bo obniżanie płac prowadzi do obniżania popytu); opowiadanie
się raczej za polityką stosunkowo stabilnych płac nominalnych





Polityka redystrubucji dochodów (progresywne opodatkowanie wysokich
dochodów, ulgi dla inwestorów, zasiłki dla bezrobotnych i ludzi o niskich
dochodach itd.) na korzyść pracowników najemnych oraz podejmujących duże
inwestycje przedsiębiorców
Niektóre
formy
umiarkowanego
protekcjonizmu
np.
działania
zmierzające do ograniczenia importu; lepsza jest nawet droga produkcja w
kraju niż bezrobocie
Keynesistowski model interwencjonizmu państwowego eksponował
stabilizacyjną funkcję państwa i walkę z bezrobociem jako priorytetowym
celem polityki ekonomicznej
Możliwe jest dostrajanie przez państwo koniunktury ( fine tuning)
3. Neoliberalizm
(zapoczątkowany
wskutek
negatywnych
efektów
interwencjonizmu państwowego, stagflacji / stagnacja w sferze produkcji i
inwestycji + bezrobocie + nasilająca się inflacja/
Współczesne kierunki liberalne- wiara w system prywatnej przedsiębiorczości i
wolny, konkurencyjny rynek oraz niechęć do rozszerzania ekonomicznych funkcji
państwa; koncepcja państwa – minimum, istotna rola państwa w tworzeniu i
podtrzymywaniu dostosowanego do wymogów
rynkowej
gospodarki
ładu
instytucjonalno-prawnego

Monetaryzm
(M.Friedman)państwo
powinno
zrezygnować
z
polityki
krótkookresowego regulowania koniunktury typu keynesistowskiego (stymulowanie
popytu w celu ograniczenia bezrobocia itp). Polityka ta bowiem zakłóca naturalną grę
sił rynkowych i przynosi z reguły skutki odwrotne do zamierzonych
 Bieżąca polityka ekonomiczna powinna być nastawiona głównie na zapewnienie
minimum płynności i elastyczności w gospodarce
 Państwo powinno koncentrować się głównie na celach długookresowych przez
oddziaływanie na wielkości globalne
 Zadaniem państwa zwalczanie inflacji (zjawisko pieniężne)- zwalczanie poprzez
środki polityki monetarnej (utrzymywanie określonego tempa wzrostu podaży
pieniądza w dłuższym okresie itp.)

Nowa ekonomia klasyczna (R. Lucas, R. Barro)- skrajny monetaryzm;
 krytyka keynesistów jak i „umiarkowanych” monetarystów
 aktywna polityka stabilizacyjna jest nieskuteczna w okresie zarówno długim, jak i
krótkim, gdyż państwo nie jest w stanie trwale oddziaływać na wielkości realne,
takie jak produkcja czy zatrudnienie
 państwo nie jest zdolne do skutecznego oddziaływania na koniunkturę bez
względu na to czy stosuje politykę fiskalną, czy monetarną, gdyż wszelka
zamierzona zmiana jego polityki ekonomicznej jest przez podmioty gospodarcze
antycypowana i neutralizowana
Szkoła neoaustriacka (F.Hayek) - pąństwo powinno koncentrować swoją uwagę na
ochronie w własności prywatnej i konkurencji oraz wspomaganiu systemu obiegu
informacji ekonomicznej;
 Wolny rynek najlepszym mechanizmem alokacji zasobów i zarazem najlepszym
źródłem prawdziwej informacji
 Państwo nie może zastąpić rynku (nie dysponuje wystarczającym zasobem
informacji lub nie będzie w stanie jej dobrze wykorzystać- sztywność struktur
biurokracji państwowej)
 Aby przeciwdziałać inflacji należy:
 ograniczyć podaż pieniądza
 osłabić pozycję związków zawodowych
 pozbawić bank centralny monopolu na kontrolę podaży pieniądza
 państwo powinno wspomagać sferę usług i świadczeń publicznych (służba zdrowia,
oświata)- nie powinno jednak rugować prywatnej działalności komercyjnej


Ekonomia podaży (A. Laffer, G. Gilder)- ingerencja państwa jako jeden z
najważniejszych czynników zewnętrznych zakłócających działanie mechanizmu
rynkowego
 Gospodarka nie rozwija się sama tylko dzięki ludzkiej przedsiębiorczości
 Uwolnić gospodarkę od ingerencji państwa
 Redukcja podatków i reforma systemu podatkowego- wysokie podatki hamują
inwestycje i wpływają negatywnie na tempo wzrostu gospodarczego

Ekonomiczna teoria polityki=teoria wyboru publicznego (K. Arrow, J.
Buchanan, G. Tullock)- zastosowanie metod analizy ekonomicznej do badań nad
podejmowaniem decyzji politycznych
 Jeśli rynek nie rozwiązuje czegoś dobrze, to na pewno lepiej tego nie zrobi
państwo – państwo powinno interweniować tylko wtedy gdy są dowody iż
rozwiązania rynkowe są mniej efektywne
 Politycy również kierują się zasadą maksymalizacji własnych korzyści, a nie bliżej
nieokreślonym „interesem publicznym”
 Węższe teorie powstałe na bazie tej teorii:
 Teoria biurokracji- struktury biurokratyczne nieuchronnie prowadzą do
nieracjonalnego wykorzystania zasobów , niepotrzebnych wydatków i stałej
nadprodukcji usług publicznych
 Teoria politycznego cyklu koniunkturalnego- istnieje pozytywny związek
przyczynowo-skutkowy między politycznym cyklem wyborczym a cyklem
gospodarczym