Polityczne implikacje wprowadzenia unii walutowej w
advertisement
Strefa euro 1 stycznia roku 2002 rozpoczął się ostatni ważny etap ustanowionej – na mocy podpisanego 7 lutego 1992 roku traktatu z Maastricht – Unii Gospodarczej i Walutowej (UGiW; ang. Economic and Monetary Union). W dwunastu państwach członkowskich Unii Europejskiej w powszechnym obiegu znalazły się banknoty i monety euro, które w niedługim czasie całkowicie zastąpiły dotychczasowe, narodowe jednostki walutowe. Powstanie Unii Gospodarczej i Walutowej w Europie to bez wątpienia jedno z najważniejszych wydarzeń przełomu XX i XXI wieku. Nie bez podstaw uważane jest za „najbardziej ambitne przedsięwzięcie w procesie integracji europejskiej”. Dwanaście państw Unii Europejskiej – Austria, Belgia, Francja, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy zdecydowało się na rezygnację z walut narodowych (których historia liczona jest w wielu wypadkach w setkach, a nawet – grecka drachma – w tysiącach lat), przyjęcie jednej, wspólnej waluty euro i tym samym – na próbę trwałego połączenia w jedną całość gospodarek większości państw Europy Zachodniej. Od początku roku 2007 trzynastym państwem członkowskim UGiW jest Słowenia – pierwszy kraj, który przyjął euro, spośród państw Europy Środkowej i Wschodniej, które przystąpiły do UE w roku 2004. Natomiast 1 stycznia 2008 euro zastąpiło funt cypryjski i lirę maltańską. Jest pewne, że liczba państw członków UGiW wzrośnie w przyszłości i tzw. Euroland powiększy się. Podstawy teoretyczne Z teoretycznego punktu widzenia decyzja o rezygnacji z własnej waluty i polityki pieniężnej oraz przystąpienie do unii walutowej jest decyzją strategiczną, która powinna się opierać na ocenie predyspozycji danej gospodarki do uczestnictwa we wspólnym obszarze walutowym, a także na analizie korzyści i kosztów związanym z takim posunięciem. Zgodnie ze sformułowaną w 1961r . Przez Roberta Mundella i rozwijaną następnie przez innych ekonomistów teorią optymalnego obszaru walutowego, przyłączenie się danego kraju do unii walutowej – a więc rezygnacja ze stosowania zmiennego kursu walutowego jako instrumentu przywracania równowagi gospodarczej – jest dla takiego kraju korzystne (lub co najmniej bezpieczne) jeśli są spełnione określone warunki. Warunki te dotyczą istnienia mechanizmów pozwalających na samoczynne likwidowanie stanów nierównowagi w gospodarce bez użycia kursu walutowego. Podstawowymi kryteriami wyznaczenia optymalnego obszaru walutowego według Mendella są: elastyczność cen i płac oraz mobilność czynników produkcji, przede wszystkim siły roboczej. Następcy Mendella dodali jeszcze kilka innych kryteriów, takich jak otwartość gospodarki (znaczący udział handlu zagranicznego w produkcie krajowym), stopień sektorowej różnorodności produkcji eksportowej, konwergencja (spójność) gospodarek, podobieństwo celów i instrumentów polityki gospodarczej (pieniężnej i fiskalnej), zbieżność cykli koniunkturalnych i skutków zakłóceń ekonomicznych oraz stopień zintegrowania rynku dóbr. Korzyści unii walutowej: • redukcja kosztów transakcyjnych ponoszonych przez przedsiębiorstwa i osoby prywatne przy wymianie walut i zabezpieczaniu się przed ryzykiem kursowym oraz obniżenie kosztów informacyjnych, związanym z porównaniem cen w różnych walutach, prognozowaniem kursów walutowych, ich przeliczaniem i księgowaniem; • poprawa efektywności lokowania kapitału i bezpieczeństwa inwestycji dzięki ograniczeniu przepływów spekulacyjnych; • zwiększenie dostępności kapitału przez stworzenie większego jednolitego rynku finansowego w ramach ugrupowania integracyjnego; • zwiększenie przejrzystości cen – dzięki stosowaniu wspólnej waluty do denominacji cen ułatwione jest porównanie cen podobnych lub takich samych dóbr i usług w różnych krajach; utrudnia to ich dostawcom stosowanie strategii różnicowania cen na poszczególnych rynkach oraz przyczynia się do zbliżenia cen w krajach uczestniczących w unii walutowej; • zwiększenie stabilności cen na skutek zmniejszenia się presji inflacyjnej, wynikającej z wliczania przez przedsiębiorstwa premii za ryzyko kursowe w ceny produktów i usług; • wzmocnienie znaczenia obszaru integracyjnego i jego waluty na rynkach finansowych; • poprawa wiarygodności władz monetarnych ugrupowania integracyjnego – wspólny bank centralny jako jednostka niezależna od narodowych władz monetarnych oraz od politycznych wpływów rządów krajów członkowskich, posiada większy kredyt zaufania rynków finansowych i przypisuje mu się bardziej racjonalne postępowanie w zakresie formułowania realizowania zadań polityki pieniężnej Koszty unii walutowej: • utrata możliwości wykorzystania kursu walutowego jako instrumentu polityki gospodarczej, pozwalającego na szybką reakcję na zakłócenia ekonomiczne, która ma szczególnie duże znaczenie z powodu charakterystycznej dla Europy niewielkiej mobilności siły roboczej i związanej z tradycyjnie silną pozycją związków zawodowych sztywności płac; • utrata symbolu suwerenności – dla pewnej części społeczeństwa każdego kraju narodowa waluta jest elementem tradycji oraz symbolem suwerenności i tożsamości, rezygnacja z jej stosowania na rzecz wspólnej waluty powoduje poczucie utraty tego dobra; • utrata autonomii polityki pieniężnej – przekazanie wspólnemu bankowi centralnemu pełni kompetencji w zakresie programowania i realizacji polityki pieniężnej sprawia, że pojedynczy kraj członkowski nie może samodzielnie stosować narzędzi polityki pieniężnej do łagodzenia skutków cyklu koniunkturalnego (produkt krajowy, bezrobocie); • ograniczenie autonomii polityki fiskalnej – polityka fiskalna prowadzona przez wspólny bank centralny musi być spójna z polityką fiskalną (budżetową) stosowaną indywidualnie przez poszczególne rządy narodowe; muszą one zatem w ramach ustalonego mechanizmu koordynować swoje posunięcia, co w pewnym stopniu ogranicza ich swobodę w tej dziedzinie; • pogłębienie stanów nierównowagi ekonomicznej w skali regionalnej – ograniczenie swobody prowadzenia polityki gospodarczej (pieniężnej i fiskalnej) sprawia, że rządy narodowe mają mniejsze możliwości różnicowania polityki względem poszczególnych regionów własnego kraju, niezbędnego w sytuacji znacznych rozbieżności w poziomie rozwoju gospodarczego i sytuacji rynkowej; zwiększenie mobilności kapitału powoduje ponadto niebezpieczeństwo jego przepływania do regionów wyżej rozwiniętych, zamiast do słabiej rozwiniętych; • utrata wpływów z emisji pieniądza – każdy kraj emitujący własną walutę uzyskuje z tego przychody, zwane senioratem; rezygnacja z emisji własnej waluty pozbawia dane państwo tego przychodu, który przysługuje odtąd wspólnemu bankowi centralnemu; • koszty konwersji – są to jednorazowe koszty operacyjne związane z przestawieniem całej gospodarki na nową walutę, ponoszone przede wszystkim przez administrację publiczną, banki i inne przedsiębiorstwa. Przedstawione wyżej korzyści i koszty mają w przypadku każdego państwa inną wagę. Należy je indywidualnie zidentyfikować, oszacować i porównać. Niektóre z nich – np..zaoszczędzone koszty transakcyjne i informacyjne czy utracone wpływy z emisji pieniądza – można przedstawić za pomocą konkretnych liczb (np.. W stosunku do wytwarzanego produktu krajowego). Inne są mniej uchwytne, ale równie ważne. Tylko kompleksowe potraktowanie wszystkich elementów pozwala na podjęcie racjonalnej decyzji, czy rezygnacja z własnej waluty na rzeczy waluty wspólnej jest korzystna. W trakcie wieloletniej dyskusji nad koncepcją stworzenia unii walutowej w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a potem Unii Europejskiej, wielokrotnie były wymieniane i ważone argumenty akcentujące korzyści i koszty takiego posunięcia z punktu widzenia poszczególnych krajów członkowskich oraz ugrupowania jako całości. Na poziomie wspólnotowym zdecydowanie więcej zwolenników miała teza, że korzyści przeważają nad kosztami. W poszczególnych krajach ocena nie była jednorodna, co zaowocowało odmową uczestnictwa w strefie euro Wielkiej Brytanii i Danii, a także Szwecji. Rys historyczny Plan stworzenia unii walutowej dyskutowany był w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej począwszy od wczesnych lat 60-tych, jednak jego realizacja trwała ponad trzydzieści lat. W Traktacie Rzymskim, powołującym do życia EWG, nie przewidziano utworzenia unii walutowej. Artykuły 105-109 Traktatu dotyczyły wyłącznie ogólnych zagadnień współpracy walutowej. Na mocy Traktatu powołano Komitet Walutowy (Monetary Committee) - ciało doradcze Rady Ministrów i ówczesnej Komisji Wspólnot Europejskich. Kraje członkowskie EWG należały wówczas, obok innych krajów, w tym Stanów Zjednoczonych i Japonii, do systemu finansowego z Bretton Woods, a ich waluty miały stałe kursy wobec dolara amerykańskiego, wymienialnego na złoto. Narastające z biegiem czasu zjawiska kryzysowe w międzynarodowym systemie walutowym wydobyły na światło dzienne potrzebę podjęcia wewnętrznej współpracy walutowej. Na szczycie EWG w Hadze w grudniu 1969 r. uzgodniono utworzenie w przyszłości Unii Gospodarczej i Walutowej oraz powołano komitet pod przewodnictwem Pierre'a Wernera (ówczesnego premiera Luksemburga), celem stworzenia planu dojścia do EMU w okresie do 1980 r. Grupa Wernera przedstawiła swój raport w październiku 1970 r., proponując dojście do EMU w ciągu 10 lat, w trzech etapach. Ostatecznym celem miało być osiągnięcie pełnej swobody wymiany walut, swobody przepływu kapitału oraz zablokowanie relacji wymiennych walut państw członkowskich lub nawet zastąpienie tych walut wspólnym pieniądzem. W raporcie przewidziano powołanie wspólnej instytucji finansowej, początkowo o charakterze konsultacyjnym, która z czasem miała się ewentualnie przekształcić we wspólny bank centralny. Założenia planu Wernera okazały się zbyt optymistyczne, a do tego nie zostały wzmocnione zapisami traktatowymi i nie miały odpowiednio mocnej podstawy teoretycznej. Dlatego nie sprostały zawirowaniom w gospodarce światowej początku lat siedemdziesiątych. Plan Wernera był jednak pierwszym wyraźnym wyrazem woli państw członkowskich EWG dojścia z czasem do wspólnej waluty. Kolejnym takim krokiem było stworzenie Europejskiego Systemu Walutowego, zaakceptowanego przez Radę Europejską w Kopenhadze w kwietniu 1978r. W jego skład wchodziły następujące elementy: • wspólna koszykowa jednostka walutowa – ecu (od: European Currency Unit), której kurs był uzależniony od zmian kursów walut wszystkich krajów członkowskich (łącznie z funtem brytyjskim, mimo że Wielka Brytania nie należała do sytemu), przy czym ich udział w koszyku był ustalany według udziału danego kraju w PKB Wspólnoty; • mechanizm kursowy ERM (Exchange Rate Mechanism) ograniczający dopuszczalne pasmo wahań rynkowych kursów walut uczestniczących krajów względem ecu do +/-2,25% ; w ERM uczestniczyły waluty wszystkich krajów EWG z wyjątkiem funta brytyjskiego; • mechanizm wzajemnego krótkookresowego wsparcia kredytowego w celu finansowania skupu walut w ramach interwencji poszczególnych banków centralnych w obronie ustalonych parytetów i pasm wahań Europejski System Walutowy zaczął funkcjonować 13 marca 1979r. Jego celem było ustabilizowanie kursów walutowych w EWG oraz przygotowanie krajów członkowskich do ich usztywnienia i stworzenia unii walutowej. Nie sprecyzowano jednak konkretnej daty tego wydarzenia, stawiając bardziej na osiągnięcie odpowiedniego stanu przygotowania i zbieżności (konwergencji) gospodarek niż na dotrzymanie jakiegoś terminu. W czerwcu 1988r. Rada Europejska powołała tzw. Komitet Delorsa, który miał za zadanie wypracowanie koncepcji nowego planu dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej. Komitet – kierowany przez ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej J.Delorsa- zaprezentował w kwietniu 1989r. Raport (plan Delorsa), w którym zaproponowano trzy etapy tworzenia UGiW: • etap I – rozpoczęty 1 stycznia 1990r. – powiązany był z tworzeniem Wspólnego Rynku i zakładał: zlikwidowanie barier przepływu kapitału, uzyskanie pełnej wymienialności walut, osiągnięcie wysokiego stopnia konwergencji ekonomicznej wewnątrz Wspólnoty, stworzenie mechanizmów koordynacji polityki gospodarczej oraz sformułowanie podstaw traktatowych planu Delorsa • etap II – miał się rozpocząć po wejściu w życie traktatu regulującego tworzenie UGiW, czyli Traktatu z Maastricht – obejmował dalsze zbliżenie i koordynację polityki gospodarczej pańśtw członkowskich, zmniejszenie pasma wahań w ramach ERM do +/-1% oraz utworzenie Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Systemu Banków Centralnych; • etap III – o nie ustalonej w planie Delorsa dacie rozpoczęcia- przewidywał nieodwołalne usztywnienie walut państw członkowskich względem wspólnej waluty oraz przekazanie rezerw walutowych, uprawnień do emisji pieniądza i do prowadzenia polityki pieniężnej Europejskiemu Bankowi Centralnemu. Data rozpoczęcia trzeciego etapu określona została w Traktacie o Unii Europejskiej. Ustalono, że ma się on rozpocząć najpóźniej 1 stycznia 1999r. Sformułowano w nim również następujące warunki przystąpienia do UGiW – tzw. Kryteria konwergencji lub zbieżności 9art. 121 (109j) i protokół dodatkowy nr 21) Kryteria konwergencji: * średnią stopę inflacji w ciągu roku poprzedzającego akcesję do UGiW nie wyższą niż 1,5 punktu procentowego od pułapu wyznaczonego przez średni poziom inflacji obliczony dla trzech państw o najniższej inflacji w Unii Europejskiej, * średnią nominalną długoterminową stopę procentową nie wyższą niż 2 punkty procentowe od poziomu wyznaczonego przez średni poziom odpowiednich stóp procentowych w trzech krajach o najniższej stopie inflacji w Unii Europejskiej, * stabilny kurs walutowy w ciągu dwóch lat poprzedzających akcesję kraju do UGiW - oznacza to udział w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego; dokładniej, dany kraj powinien przestrzegać normalnego przedziału wahań (+/- 15%) swojej waluty w ramach ogólnounijnego systemu ERM II, nie może również w tym czasie dokonać samodzielnej dewaluacji własnej waluty wobec waluty innego kraju Unii Europejskiej. Może natomiast dokonać jej rewaluacji. * deficyt budżetowy mierzony w roku poprzedzającym ocenę w cenach rynkowych nieprzekraczający 3% PKB danego kraju, * dług publiczny w roku poprzedzającym ocenę nieprzekraczający 60% PKB danego kraju. Warunkiem udziału w UGW jest również niezależność banku centralnego. Źródło: Komisja UE, cytowane za Raportem Euro 1999. 25 marzec 1998. Report on Progress towards convergence and recommendation with a view to transition to the third stage of economic and monetary union. S. 22 Zgodnie z zapisami planu Delorsa wraz z wejściem w życie Traktatu z Maastricht, tj. 1 stycznia 1994r. Rozpoczął się drugi etap tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. Powołano Europejski Instytut Walutowy z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, który koordynował politykę gospodarczą państw członkowskich w celu osiągnięcia jak najwyższego poziomu ich wzajemnej konwergencji ekonomicznej Instytut przygotował utworzenie UGiW od strony technicznooperacyjnej, uczestniczył też wspólnie z Komisją Europejską w analizie stopnia spełnienia kryteriów zbieżności przez kraje Unii, będącej dla Rady UE podstawą do wyłonienia pierwszej grupy państw dopuszczonych do udziału w UGiW. Od 1 czerwca 1998r. Instytut przekształcił się w Europejski Bank Centralny, którego pierwszym prezesem został szef Instytutu, Holender W.Duisenberg. Wejście w trzeci etap budowy Unii Gospodarczej i Walutowej nastąpiło w ostatnim przewidzianym traktatowo terminie – 1 stycznia 1999r. Jej utworzenie było posunięciem naturalnym w świetle teorii integracji ekonomicznej oraz historii integracji europejskiej. Wspólna waluta była ostatnim brakującym ogniwem łączącym gospodarki krajów członkowskich Unii Europejskiej, którego brak powodował niemożność pełnego wykorzystania zalet Jednolitego Rynku Wewnętrznego. Siedziba EBC we Frankfurcie 1 stycznia 1999 nastąpiła inauguracja euro w transakcjach bezgotówkowych, a od 1 stycznia 2002 wprowadzono tę walutę w formie gotówkowej w dwunastu państwach UE (oprócz Wielkiej Brytanii, Szwecji i Danii). 1 lipca 2002 ostatecznie wycofano z obiegu waluty narodowe 12 krajów, które przystąpiły do Strefy euro. Rozszerzenie Strefy euro nastąpiło 1 stycznia 2007 roku, gdy tolar słoweński został zastąpiony przez euro, a następnie 1 stycznia 2008, gdy euro zastąpiło funt cypryjski i lirę maltańską. Wprowadzenie do obiegu banknotów i monet euro było największym przedsięwzięciem tego rodzaju w historii. W jego ramach wyprodukowano ponad 15 miliardów banknotów oraz 51 miliardów monet, które zostały następnie wymienione na 9 miliardów banknotów oraz 107 miliardów monet starych walut narodowych. Operacja zamiany walut, która miała miejsce między początkiem września 2001 a końcem lutego 2002, przebiegła sprawnie i zakończyła się sukcesem. Przyczyniła się do tego ścisła współpraca między Komisją Europejską, Europejskim Bankiem Centralnym, rządami oraz bankami centralnymi krajów unii monetarnej oraz wieloma podmiotami życia gospodarczego. Zamiana starych narodowych banknotów i monet na euro była ogromnym przedsięwzięciem wymagającym niesamowitego wysiłku organizacyjnego, logistycznego, technicznego oraz ekonomicznego na niespotykaną wcześniej skalę. Dla jej zobrazowania mogą posłużyć następujące fakty. Łączna masa wprowadzanych do obiegu monety euro była około 24 razy większa niż ciężar wieży Eiffla. Gdyby monety te miały zostać przetransportowane w tym samym czasie, w tym celu byłoby potrzeba około pół miliona ciężarówek. Poukładane w łańcuszek banknoty euro wraz z banknotami starych walut narodowych pokryłyby odległość dziesięć razy większą od odległości Ziemi od księżyca. Zastąpienie walut narodowych przez euro wymagało dostosowania około 140 000 bankomatów, 4 milionów terminali do obsługi transakcji bezgotówkowych oraz 7 milionów automatów. Liczby te pozwalają sobie wyobrazić, jak wielkie wyzwania wprowadzenie euro do obiegu niosło dla sektora bankowego, sprzedawców detalicznych, przedsiębiorstw obsługujących automaty czy firm transportowych. Unia Gospodarcza i Walutowa przez nadanie jej podstaw traktatowych stała się częścią dorobku prawnego UE. Członkostwo w UGiW jest zatem zarazem prawem i obowiązkiem państw Unii Europejskiej. Jedynie Dania i Wielka Brytania są zwolnione z tego obowiązku na mocy protokołów dodatkowych do Traktatu z Maastricht, Kraje, które są członkami Unii Europejskiej, ale jeszcze nie przystąpiły do UGiW, mają obowiązek dążenia do osiągnięcia ekonomicznej spójności ze strefą euro i spełnienia kryteriów zbieżności, a następnie przyjęcia wspólnej waluty. Kryteria te mają na celu zapewnienie, że w UGiW uczestniczyć będą tylko gospodarki dojrzałe, zdyscyplinowane i możliwie jednorodne w zakresie stabilności cen i sytuacji fiskalnej (budżet, zadłużenie), co zmniejszy prawdopodobieństwo powstania asymetrycznych szoków ekonomicznych wewnątrz strefy euro i zapewni przewagę korzyści z integracji walutowej nad jej kosztami. Polska przystępując do UE uzyskała w odniesieniu do UGiW status Pre-in, czyli kraju nie należącego do strefy euro, ale przygotowującego się i zobowiązanego do przystąpienia do niej w przyszłości. W tym celu musi spełnić wszystkie kryteria konwergencji. Obecnie przeważa pogląd, że Polska powinna dążyć do jak najrychlejszego spełnienia kryteriów konwergencji i przyjęcia wspólnej waluty. Jednakże choć kryteria monetarne (stopa inflacji i stopa procentowa ) udało nam się spełnić dużo szybciej, niż przewidywano 3-4 lata temu, to równie niespodziewanie pogorszyła się sytuacja fiskalna polskiej gospodarki, powodując powstanie nadmiernego deficytu budżetowego i wystąpienie sporego niebezpieczeństw przekroczenia wartości granicznej drugiego kryterium fiskalnego – długu publicznego w wysokości 60% PKB. Obecnie najważniejszym wyzwaniem jest z pewności ograniczenie deficytu budżetowego do poziomu poniżej 3% PKB. Po wygranych wyborach parlamentarnych w 2007, Platforma Obywatelska zapowiedziała, że Polska będzie starać się jak najszybciej spełnić kryteria spójności, aby wejść do Strefy euro już w 2012 lub 2013 roku. Bibliografia: Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, pod red. Ewy Małuszyńskiej, Bohdana Gruchmana, Warszawa 2006 Tomasz Kubin, Polityczne implikacje wprowadzenia unii walutowej w Europie, Katowice 2007 Bogumiła Mucha-Leszko, Strefa euro : wprowadzanie, funkcjonowanie, międzynarodowa rola euro, Lublin 2007 Internet: http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/euro-w-europie/wprowadzenie-euro-2002/wprowadzenie-banknotow-i-moneteuro-2002-1?pg=100 http://www.exporter.pl/zarzadzanie/patrz_rowniez/unia_3_euro.html http://www.ecb.int/ecb/history/emu/html/index.pl.html Przygotował: Paweł Leszczyński IE, rok II
