Ścieżka Kulturalna

1
INSTALACJA „KINOOKO” 3
Aby kłótniom i wojnom kres w końcu położyć,
Międzynarodowy język Doktor zaczął tworzyć.
Kato, ĉapelo, domo, birdo, strato –
– Oto słów kilka w lingvo e _ _ _ _ _ _ _ _ .
TEATR W puste pola powyżej wpisz nazwę języka uniwersalnego
stworzonego przez Ludwika Zamenhofa.
Dopasuj pisane kursywą słowa z wierszyka do ich
polskich odpowiedników:
SZLAK DZIEDZICTWA
ŻYDOWSKIEGO
Na dróg rozstaju wyprawę zaczynasz:
Marii Skłodowskiej i Legionowa –
– te dwie ulice w pamięci zachowasz.
Noblistki tutaj nie znajdziesz pomnika,
Uważnie wypatruj z kamerą człowieka.
Obraz to może, a może lustro,
Stań oko w oko ze znanym twórcą
Kronik i filmów dokumentalnych,
Po pseudonimie rozpoznawanym.
W BIAŁYMSTOKU
Ścieżka z zagadkami
KULTURALNA
Kieruj się w lewo, aż przed oczami
Zjawi się maska z dwiema twarzami.
Teatrów tradycją szczyci się miasto,
Ale niewielu wie to mieszkańców,
Że teatr Habima tu również zaczynał,
Mową h _ _ _ _ _ _ _ _ się posługiwał.
Historia lokalna, w Izraelu znana,
Sceny narodowej kolebką nazwana.
W puste pola wpisz nazwę jednego z języków, którego używali
białostoccy Żydzi, dziś oficjalnego języka państwa Izrael.
Ten pseudonim to: D _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ w.
Podpowiedź znajdziesz na tabliczce przy instalacji „Kinooko”.
Północny-zachód to Twój azymut,
Czerwone, zielone – łatwy to wybór.
Gdy tylko jezdnię przekroczysz bezpiecznie,
W prawo się kieruj, lecz nie za spiesznie,
Po lewej parking ujrzysz za moment,
W głębi bożnicy spalonej monument.
2
4
Zapraszamy Cię na spacer połączony z rozwiązywaniem zagadek odnoszących się do różnych miejsc w mieście: ich historii, architektury, estetyki,
związanych z nimi osób i anegdot. Jeśli uda Ci się rozszyfrować wszystkie
zagadki, w ostatnim punkcie ścieżki otrzymasz pamiątkową pieczęć, potwierdzającą Twoją wiedzę, wytrwałość i umiejętność dedukcji1.
Opracowała i zrymowała Katarzyna Niziołek
Ścieżka powstała w ramach festiwalu Wschód Kultury/Inny Wymiar 2015,
dzięki współpracy Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku
i Białostockiego Ośrodka Kultury.
www.wschodkultury.eu | www.bok.bialystok.pl | www.fundacja.uwb.edu.pl
dom __________
ptak __________
ulica __________
kot __________
język __________
Gdy na świat spojrzysz oczami Ludwika,
Ujrzysz kulę z kamienia, co na wodzie fika.
Kroki skieruj w prawo, aż przecznica druga,
Znów nazwiskiem znanym do Ciebie zamruga.
Dawniej Zielona, dziś Zamenhofa,
Skarb malarstwa ściennego na swym końcu chowa.
6
ESPERANCKI MURAL [19] RATUSZ I RYNEK / MUZEUM PODLASKIE [35] POMNIK WIELKIEJ SYNAGOGI [34] `
Ścieżka KULTURALNA zapoznaje Spacerowiczów z różnymi przejawami
aktywności artystycznej i estetycznej białostockich Żydów, od secesyjnej
architektury pałacowej, poprzez przedmioty codziennego użytku,
po twórczość teatralną i filmową, a także z działalnością kulturalną
(w tym kolekcjonerską) prowadzoną w pożydowskich obiektach po
wojnie i współcześnie. Daje możliwość niekonwencjonalnego spojrzenia
na dziedzictwo żydowskie, łączącego przeszłość i teraźniejszość nie
tylko na poziomie pamięci, ale też współczesnego życia Białegostoku.
kapelusz __________
Północny-wschód – Twój azymut nowy,
Nie wstydził się Białystok pomieszania mowy,
Polacy, Rosjanie, Niemcy i Żydzi2
Podlaską wieżę Babel razem tu wznosili.
Na trójkątnym rynku handel kwitł codziennie,
Dziś czas w muzeum spędzisz już odmiennie.
Od portretu hetmana warto zacząć zwiedzanie,
Co wraz z żoną do Żydów miał duże zaufanie.
Dzielnicy Szulhof serce tu biło,
Wokół bożnicy życie tętniło,
Architektury wschodniej unikat,
Zdjęcia poszukaj obok pomnika.
Jak miała na imię żona Jana Klemensa Branickiego, uważana za
opiekunkę białostockich Żydów? _ _ _ _ _ _ _
W muzeum jej portret (z podpisem) wisi obok portretu hetmana.
W jakim stylu była zbudowana Wielka Synagoga?
Nazwę stylu uzyskasz tworząc przymiotniki od słów Maur i Bizancjum.
Podpowiedź znajdziesz także na stojącej nieopodal tablicy
informacyjnej.
Był to styl m _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ - b _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ .
W ‘41 nastał czas straszny,
Nie mieli Żydzi ucieczki szansy,
W wielkim pożarze razem zginęli,
Ulice miasta Niemcy zajęli.
Oddech historii poczułeś ciężki?
Zadumą uczcij pamięć tragedii.
Gdy kolekcji widokiem oczy już nacieszysz,
Wychodząc z muzeum lewy miń z alkierzy.
Deptakiem podążaj aż do jego końca,
W kierunku przeciwnym do wstawania słońca.
Skręć w prawo, w uliczkę ze spółdzielnią w nazwie,
Idź dalej, popiersie na skwerze odnajdziesz.
5
POMNIK LUDWIKA ZAMENHOFA [20] Autorem koncepcji pomnika był M _ _ _ _ _ F _ _ _ _ _ _ .
Informację tę znajdziesz na mosiężnej tabliczce umieszczonej
na pomniku.
Trudno powrócić myślą do normy,
Gdy ma się w głowie obraz potworny.
Głęboki oddech weź zanim ruszysz
Ku dalszym celom naszej podróży.
Wąskim przesmykiem między blokami,
W stronę ulicy krytej kostkami,
Gdy znak „Suraska” ujrzysz nad głową,
Smutek się w radość zmieni na nowo.
Z okna dwóch dżentelmenów bacznie obserwuje,
Co się w Białymstoku nowego szykuje.
Ruchem esperanckim jeden z nich kierował,
W domu Zamenhofa muzeum planował.
Dom dawno zburzony – nie pierwszy, nie ostatni,
Przechodniu, wciąż go tu znajdziesz...
Na starej fotografii.
Popatrz na mural. Na którym piętrze siedzi w oknie Jakub Szapiro
– promotor idei i języka esperanto? ____
7
KINO Znowu w prawo się kieruj, by między blokami
Do ulicy się dostać z czterema pasami.
Jeśli dobrze trafiłeś, to po drugiej stronie
Ujrzysz dom trzypiętrowy w attyki koronie.
Nie tak dawno temu kino tu działało,
Co się w miasta historii plotką zapisało.
„W tutejszej synagodze odbyła się wielka demonstracja przeciwko
wyświetlaniu filmu «Ben Hur». Z synagogi wyruszył tłum, który rozpoczął
demonstrację na ulicy obok kina A _ _ _ _ _ . Demonstracja ta przekształciła się w rozruchy. Tłum zaatakował kino i porwał właściciela,
który został mocno pobity i pozostawiony na ulicy w kałuży krwi. Na ulicy
ułożony został stos, na którym spalono film. Dla stłumienia rozruchów,
które się po tym «auto de fé» rozpoczęły, władze musiały się uciec do
pomocy policji i wojska”3.
W puste pola powyżej wpisz nazwę kina – imię greckiego boga sztuki.
Z wysokiego cokołu spogląda na Ciebie,
Ktoś, kto chciał pracować nie tylko dla siebie.
Dzieckiem będąc widział, jak się ludzie gubią,
Gdy w różnych językach coś do siebie mówią.
8
AKADEMIA TEATRALNA [14] 9
LICEUM IM. KRÓLA ZYGMUNTA AUGUSTA [8] 11
CENTRUM IM. LUDWIKA ZAMENHOFA [6] 13
GIMNAZJUM DAWIDA DRUSKINA [22] W lewo skręć zatem, ta szkoła z tradycją
Wciąż cieszy się w mieście wysoką pozycją.
Gdy z drugiej strony budynku zajdziesz,
Łatwo tablicę na ścianie odnajdziesz.
Już wszystko jasne? No to „żółwik”.
Przecież to doktor Z _ _ _ _ _ _ _ L _ _ _ _ _.
Setkę lat temu ksiądz Hałko tu rządził,
Co się z uśmiechem do „obcych” odnosił.
Mury wypełniał miks kulturowy,
O czym zaświadczy muzeum szkoły.
Trzy budynki w prawo wzdłuż pisarza ulicy,
I znowu jesteśmy przy pięknej kamienicy.
Mieszkania luksusowe tu się niegdyś mieściły,
Składy na parterze przechodniów kusiły,
Dziedziniec oświetlały lampy na wspornikach,
Co w okrąg wpisaną miały gwiazdę D _ _ _ _ _.
W puste pola powyżej wpisz nazwisko i imię jednego z najbardziej
znanych uczniów szkoły.
10
Różnica i tolerancja to wartości, które
Zamenhofa spuściznę wpisują w kulturę.
Choć biografię Doktora znają tutaj dobrze,
Nie jest to muzeum, ani też skład książek
W esperanto, czy też do nauki języka,
Lecz centrum edukacji otwartego człowieka.
PAŁAC TRYLLINGÓW [7] W puste pola powyżej wpisz nazwę symbolu narodu żydowskiego,
który przywołuje imię jednego z królów Izraela i poety.
Sprawdź, jaką stałą wystawę prezentuje CLZ.
W puste pole poniżej wpisz jej tytuł.
____________________________________________
Szkoła tutaj działa profilu l _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ o
Od siódmej dekady wieku dwudziestego.
Wśród młodych reżyserów i aktorów lalkarzy
O własnym teatrze wciąż któryś to marzy.
Trudno jednak znaleźć dla teatru lokum,
Kiedy w mieście rośnie coraz więcej bloków.
Podpowiedź: Czy pamiętasz rzeźbę „Maska”, którą widziałeś przy
ulicy Suraskiej?
W tył zwrot wykonaj, przejdź do skrzyżowania,
Gdzie spod ziemi się robal fantastyczny wyłania.
Po drodze nie przegap miejscowej atrakcji –
– Sgraffitami zdobionych kilku elewacji.
Podziemny labirynt wiedzie na bulwary
Ireny S _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ , bohaterskiej damy,
Co żydowskie dzieci z getta ratowała,
Broniąc życia innych, własne narażała.
Cztery strony świata, podróży miraże,
Busola w granicie drogę Ci pokaże.
Choć z Opery Podlaskiej słychać arie słynne,
Dziś kierunek obierz na Operę w Sydney.
Para się też centrum przeszłością dzielnicy,
Wspomnienia swe przynoszą tutaj bojarczycy.
Pamiątki, fotografie i zapiski stare –
– Zasługuje to wszystko na godną oprawę.
Gdy dzielnica Bojary w historię się zmienia,
Jej obraz ocaleje tu od zapomnienia.
W puste pola powyżej wpisz nazwę kierunku w architekturze,
charakteryzującego się łączeniem w jednym projekcie elementów
przynależących do różnych stylów, przede wszystkim poprzez
odniesienia do wcześniejszych epok i dostosowanie historycznych
form do nowych potrzeb.
12
W puste pola powyżej wpisz inicjały znajdujące się na ozdobnym
kartuszu budynku i nad drzwiami wejściowymi. Tryllingowie sprzedali pałac jeszcze przed II wojną światową, ale do dziś nosi on
inicjały jego pierwszej właścicielki.
W puste pola powyżej wpisz nazwisko działaczki społecznej, która
w czasie II wojny światowej ratowała dzieci z warszawskiego
getta, za co została uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród
Narodów Świata. Znajdziesz je na tablicy oznakowującej bulwary.
Stare się z nowym dziwnie przeplata,
Modnymi stylami znaczone są lata.
Maria Dąbrowska tu kiedyś gościła:
To opisała, co zobaczyła.
„W zabudowaniu przestrzeni aż pod niebiosa może być siła, tętno
skłębionego wysiłku, natężonego życia – lecz tam, gdzie w nowoczesnych dzielnicach spotykamy tylko karykaturę tego wszystkiego,
tam napawamy się po prostu widokiem pięknej, niskiej, staroświeckiej ulicy. Taka jest właśnie ulica W _ _ _ _ _ _ _ _ _ w Białymstoku”
/„Bluszcz”, 1924/4.
W puste pola powyżej wpisz nazwę ulicy, na której się znajdujesz.
1 Liczby podane w nawiasach kwadratowych wskazują na powiązane
z tą ścieżką punkty na Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku:
www.szlak.uwb.edu.pl.
2 Oprócz tych najliczniejszych grup etnicznych, w przedwojennym
Białymstoku spotkać można było również Białorusinów, Litwinów, Ukraińców, Tatarów, Romów i inne grupy, tworzące lokalny tygiel kulturowy.
3 Za: A. Cz. Dobroński, J. Szczygieł-Rogowska, Białystok: lata 20-te, lata
30-te, Białystok 2007, s. 14.
4 M. Dąbrowska, Brzydkie miasto, w: E. Sabelanka, K. Koźniewski (red.),
7599 dni Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1983, s. 110.
Ulica zamożna, z pałaców znana,
Niegdyś Bojarską była nazwana.
Tędy do dzisiaj przebiega granica,
Za którą leży drewniana dzielnica.
W górę się kieruj, aż po lewej stronie
Twarz Ci już znaną ujrzysz ponownie.
14
SYNAGOGA CYTRONÓW / GALERIA IM. SLEŃDZIŃSKICH [24] PAŁAC CYTRONÓW / MUZEUM HISTORYCZNE [1] Kiedy głowę do góry w zachwycie zadrzesz,
Puste nisze w fasadzie niechybnie odnajdziesz.
Gdzie się podziały _______ piękne figury,
Co alegorią były natury?
Wiosna, lato, jesień, zima,
Kto zniszczenia tok powstrzyma?
Pałac zabytek się w oczach marnuje,
_._. niezmiennie swych włości pilnuje.
Gmach dawnego gimnazjum obejdź z lewej strony,
W prawo skręć i dwa z kolei odlicz domy.
Ten drugi jest ostatnim punktem Twej wyprawy,
Poznasz go po portretach wpisanych w okien ramy.
Dalej, dalej, w górę ulicy Warszawskiej,
Front łososiowy – znak nowej atrakcji,
Wiernie odtworzona historyczna fasada,
Choć bywa, że barwa zdziwieniem napawa.
Sąsiadka szkoły nie byle jaka,
Elena Trylling pałac tu miała.
Pałac zachwyca i współczesnego,
Użyciem stylu e _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ .
A _ _ _ _ _ _ _ _ _, W _ _ _ _ _ _ _ , L _ _ _ _ _ _, J _ _ _ _ _ _ –
– Ta niezwykła czwórka Cię w galerii powita.
Tu obrazy, tam rzeźby – wciągnie Cię po chwili
Artystyczne archiwum wileńskiej familii.
Ile jest pustych nisz we frontowej fasadzie pałacu?
Gdy się spod ziemi nieśmiało wynurzysz,
Pod drzew korony dziarskim marszem ruszysz,
Wzdłuż strużki Białej, aż po lewej stronie,
Ujrzysz dwie kładki i w rzęs przysłonie,
Dwoje oczu patrzących w nurt rzeki słaby,
A może po prostu Twych myśli ciekawych?
Prywatne gimnazjum w tym miejscu działało,
Wśród swych absolwentów gwiazdę kina miało.
Nora Ney brzmiało jej przybrane nazwisko,
Co w całym kraju elektryzowało publiczność.
W wytwornych sukniach chętnie pozowała,
Modę na spodnie wśród kobiet lansowała.
Choć wojna za ocean przyniosła jej zesłanie,
„Królową polskiego ekranu” do dziś pozostaje.
W puste pola powyżej wpisz imiona członków rodziny
Sleńdzińskich przedstawionych na fasadzie galerii.
Faliste linie, organiczne formy,
Styl secesyjny był naonczas modny,
Ornament – _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ – liczba mnoga,
Fasada iście w guście Van Gogha.
Jaki kwiat zdobi fasadę budynku?
Niczym korale na sznurek nizane,
Łączą się historie w murach zapisane.
Tu była synagoga rodziny fabrykanckiej,
Co pałac swój miała przy ulicy Warszawskiej.
O przeszłości budynku z góry przypomina,
Oniryczna postać starego rabina.
Piękna niewiasta u drzwi Cię przywita,
Łuk supraporty – rzeźbiarski rarytas.
Spotkanie z Cytronami zacznij od salonu,
Poczuj się u nich, jak u siebie w domu.
Nie pomiń rzeczy unikatowej,
Makiety miasta pięknie zrobionej.
Na niej odnajdziesz szlak swej wędrówki:
Dzielnica S _ _ _ _ _ _ – bojarskie zagródki.
Przypomnij sobie jak nazywała się przedwojenna dzielnica
żydowska, od której zaczęliśmy wyprawę.
Jeśli Cię jeszcze rytm wiersza nie znużył,
Zamiast iść pieszo, zmień środek podróży.
Po wyjściu z muzeum, w lewo maszeruj,
Pod neoromański kościół się kieruj.
Dwadzieścia jeden Ci szczęście przyniesie,
Autobus Cię szybko przez miasto zawiezie,
Na spotkanie z olbrzymką w łowickiej spódnicy,
Co z dbałości o zieleń słynie w okolicy.
Czy pamiętasz, jak nazywała się rodzina,
której pałac jest dziś siedzibą Muzeum Historycznego?
____________________________
To już koniec wyprawy splątanymi ścieżkami,
Między epokami, między kulturami.
Podlaska wieża Babel ciągle pnie się w górę,
Słynne płótno Breugela wystawia na próbę.
Jeśli z zagadkami nie miałeś trudności,
Zgłoś się po odznakę zdobytej sprawności. :)