spis treści wstęp
advertisement
SPIS TREŚCI WSTĘP .......................................................................................................................... 5 ROZDZIAŁ 1. ŹRÓDŁA ETKI ................................................................................. 7 1.1. Religijne źródła etyki .......................................................................................... 8 1.1.1. Judaizm ...................................................................................................... 8 1.1.2. Chrześcijaństwo ......................................................................................... 9 1.1.3. Islam ........................................................................................................ 10 1.1.4. Buddyzm .................................................................................................. 11 1.1.5. Hinduizm ................................................................................................. 13 1.2. Świeckie źródła etyki ........................................................................................ 14 1.2.1. Starożytne systemy etyczne ..................................................................... 14 1.2.2. Filozofia nowożytna ................................................................................. 16 1.3. Podsumowanie ................................................................................................... 17 ROZDZIAŁ 2. ETYKA W ŻYCIU GOSPODARCZYM ....................................... 18 2.1. Etyczne wyzwania naszych czasów ................................................................... 18 2.2. Od etyki ogólnej do etyk szczegółowych .......................................................... 20 2.3. Etyka a prawo .................................................................................................... 23 2.4. Etyka gospodarcza .............................................................................................. 26 2.4.1. Miejsce etyki gospodarczej wśród innych etyk szczegółowych .............. 26 2.4.2. Rola, znacznie i sens etyki biznesu .......................................................... 29 2.4.3. Poziomy etyki gospodarczej .................................................................... 31 2.5. Podsumowanie .................................................................................................... 33 ROZDZIAŁ 3. MIĘDZYNARODOWY WYMIAR OGÓLNYCH KODEKSÓW ETYCZNYCH ............................................................................................................. 34 3.1. Kodeksy etyczne ................................................................................................. 34 3.2. Inicjatywy międzynarodowe .............................................................................. 35 3.2.1. Manifest z Davos ...................................................................................... 35 3 3.2.2. Globalne zasady Sullivana ...................................................................... 37 3.2.3. Zasady Okrągłego Stołu z Caux .............................................................. 38 3.2.4. Global Compact ....................................................................................... 45 3.3. Kodeksy etyki zawodowej ................................................................................. 47 3.4. Podsumowanie ................................................................................................... 48 ROZDZIAŁ 4. ETYKA W ORGANIZACJI JAKO POCHODNA OGÓLNYCH STANDARÓW POSTĘPOWANIA W ŚWIECIE BIZNESU................................. 54 4.1. Społeczna odpowiedzialność biznesu ................................................................ 54 4.2. Etyka w przedsiębiorstwie i jej elementy .......................................................... 52 4.3. Stopnie rozwoju etycznego organizacji ............................................................. 54 4.4. Korzyści z etyki ................................................................................................. 58 4.5. Wpływ państwa na rozwój etyki organizacyjnej ............................................... 55 4.6. Ocena etycznego przygotowania przedsiębiorstwa ........................................... 60 4.7. Podsumowanie ................................................................................................... 62 ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................ 63 BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................ 65 4 WSTĘP Tematem niniejszej pracy, która poświęcona została zagadnieniom związanym z etyką gospodarczą, są ogólne kodeksy etyczne, ukazana jako wyraz międzynarodowych standardów postępowania z sferze działalności gospodarczej. O jego wyborze nie zadecydowała obserwowana ostatnio zwiększona popularność tej dziedziny, lecz moje faktyczne zainteresowanie tym obszarem, oraz interdyscyplinarne przygotowanie, będące pochodną ekonomicznego i humanistycznego wykształcenia. Jednoczesne studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, pozwoliły mi uzyskać niezwykle interesującą perspektywę widzenia owej problematyki. Dla ekonomistów bowiem, zysk bywa często główną przesłanką działania, i przez jego pryzmat pojmują oni większość procesów zachodzących w otaczającym ich świecie; studenci filozofii są z kolei skłonni do nadmiernego teoretyzowania; brakuje im praktycznej wiedzy na temat sfery gospodarczej aktywności człowieka. Kierują się ponadto innymi wartościami i są wyposażeni w różne kompetencje, tak samo jednak potrzebne do właściwego badania problematyki etyki gospodarczej. Postaram się wykazać istnienie uniwersalnych wartości, które stały się podstawą formowania międzynarodowych inicjatyw etycznych. Zapisy owych dokumentów mają globalny charakter i dopiero na ich bazie tworzone są etyki zawodowe oraz elementy kultury etycznej poszczególnych przedsiębiorstw. Wskażę również na faktyczne zapotrzebowanie na etykę biznesu, która nie jest tylko modą, czy narzędziem kreowania wizerunku organizacji. Za metodę badawczą przyjęłam analizę porównawczą dokumentów oraz tekstów krytycznych poświęconych owym zagadnieniom. W poszukiwaniu źródeł etyki, inspiracją były dzieła wielkich filozofów i myślicieli. Bardzo pomocne okazały się również serwisy internetowe poświęcone tematyce społecznej odpowiedzialności biznesu, gdzie prezentowano najnowsze postępy w tej dziedzinie oraz aktualne dane. Pragnę zaznaczyć, iż ze względu na ograniczony charakter pracy, pewne kwestie zostały jedynie zasygnalizowane, choć ich wnikliwa analiza mogłaby z pewności stać się tematem osobnej rozprawy. I tak w rozdziale pierwszym 5 dokonałam krótkiego przeglądu źródeł etyki, przyglądając się założeniom największych religii świata oraz stanowiskom wybranych myślicieli. Celem było ukazania pewnych wspólnych im elementów, które wyrażają się w uniwersalnych wartościach bliskich wszystkim ludziom, bez względu na ich wyznanie, kulturowe, społeczne czy polityczne pochodzenie. Rozdział drugi ma charakter wprowadzający w ogólnie rozumianą tematykę etyki biznesu. Systematyzuje pewne pojęcia, tłumaczy duże zainteresowanie tą dziedziną, ale także objaśnia tendencje jakie towarzyszą gospodarczej aktywności człowieka w ostatnich latach. Przede wszystkim jednak omawia przedmiot etyki biznesu oraz zakresy jej realizowania. Najważniejszą cześć pracy stanowi rozdział trzeci, który bezpośrednio dotyka problematyki ogólnych kodeksów etycznych, ich pochodzenia, funkcji oraz globalnego charakteru. Znajduje się tu analiza dokumentów powstałych w wyniku międzynarodowych inicjatyw. Za najważniejsze uznałam zapisy jakie znalazły się w Manifeście z Davos, te wyrażone w Globalnych zasadach Sullivana, Zasady Okrągłego Stołu z Caux oraz priorytety Global Compact. To one właśnie kształtują etyczny charakter międzynarodowego obrotu gospodarczego. Są punktem odniesienia dla tworzenia kodeksów szczegółowych oraz innych elementów etyki organizacyjnej. W rozdziale czwartym, który jest pewnym podsumowaniem wcześniejszych rozważań, zilustrowałam praktyczne rozwiązania etyczne w organizacjach, ich rodzaje i cel implementacji. Wskazałam także korzyści jakie niesie etyczne zorientowanie przedsiębiorstwa i jego społeczna odpowiedzialność. Pokładam nadzieję, iż niniejsza praca przybliży nieco tematykę etyki gospodarczej oraz pokaże niedocenianą, i w literaturze przedmiotu często pomijaną, rolę ogólnych kodeksów etycznych i ich międzynarodowego wymiaru. 6 ROZDZIAŁ 1 ŹRÓDŁA ETYKI Będąca dziełem starożytnych Greków, filozofia, oznaczająca dosłownie miłowanie mądrości, stanowiła początkowo przejście pomiędzy religią a nauką; łączyła magie i misterium z wiedzą o otaczającym świecie i praktycznymi umiejętnościami. Z czasem stała się punktem odniesienia do poszukiwań dróg poznania i odpowiedzi na pytania nurtujące człowieka. Czym jest prawda? Co istnieje? Czym jest piękno? Czym jest dobro? Co wyróżnia człowieka spośród innych bytów? Rozważaniami nad poszczególnymi kwestiami zajmują się działy filozofii: epistemologia, ontologia, estetyka, etyka czy antropologia filozoficzna. 1 O ewolucji pojęcia i przedmiocie filozofii tak pisze W. Tatarkiewicz: „Pierwotnie, we wczesnych czasach greckich, za Pitagorasa i jeszcze w następnych pokoleniach, rozumiano ją jako »powszechną naukę«. Wyraz »filozofia« znaczył tyle co nauka. I określano ją ogólnie jako »poznanie rzeczy boskich i ludzkich«. Do poznania nie zaliczano prostego ustalenia faktów, wiedzy opisowej i historycznej; ani także praktycznych, technicznych umiejętności. Bo od poznania wymagano, by było ogólne i połączone ze zrozumieniem. Natomiast wszystko co tym warunkom czyniło zadość, zaliczano do jedynej, wszechobejmującej nauki, która nazywano filozofią: a więc rozważania o naturze ciał i przemian, o pierwszej przyczynie bytu, ale także o żywiołach budowie ziemi i nieba, o klimacie, o przyczynie burz i tęcz, wiatrów i trzęsień ziemi, o naturze zwierząt i roślin. Jednym słowem, zaliczano do filozofii także i to, co dzisiaj nazwiemy fizyką, geografią, meteorologią, czy biologią.” 2 Etyka, podobnie jak estetyka, jest działem filozofii praktycznej i koncentruje się na badaniu moralności, poszukiwaniu tego co jest dobra, a co złe; próbie wskazania jak i dlaczego człowiek powinien postępować. Nie należy jej mylić z samą 1 Por. W. Tyburski, A. Wachowiak, R. Wiśniewski: Historia filozofii i etyki. Źródła i komentarze. Toruń 1997, s. 9 – 18. 2 W. Tatarkiewicz: Droga do filozofii w: W. Tatarkiewicz: Droga do filozofii i inne rozprawy filozoficzne. Pisma zebrane. Warszawa 1997, s. 47. 7 moralnością, czyli zbiorem norm postępowaniach funkcjonujących w danej epoce i społeczeństwie. Celem etyki jest badanie pochodzenia zasad moralnych, wartościowanie oraz poszukiwanie przesłanek, na podstawie których można tworzyć zbiory reguł postępowania. Źródeł etyki powinno się poszukiwać w dwóch obszarach: religijnym i świeckim. Należy jednaka pamiętać, iż etyka jako dziedzina nauki posługuje się racjonalną argumentacją, co odróżnia ją od potocznego poznania, ideologii czy też religijnego dogmatyzmu. 1.1. Religijne źródła etyki Według zwolenników wywodzenia etyki ze źródeł religijnych (z tzw. wielkich religii świata 3) bazuje ona na normach moralnych danych przez boga, które stanowią prawo naturalne wyrażone w świętych księgach. 1.1.1. Judaizm. Jest jedną z najstarszych, a zarazem ciągle żywych religii świata. Opiera się na dwóch założeniach: monoteizmie, czyli wierze w jednego Boga, Stwórcę i Pana Wszechświata oraz na przekonaniu o posłannictwie Żydów z racji przymierza, jakie Bóg zawarł z nimi, jako narodem wybranym. Źródłami doktryny jest Biblia Hebrajska (chrześcijański Stary Testament) oraz Talmud (zawiera nauki rabinów). Uniwersalny wymiar judaizmu wyraża się w możliwości przyjęcia tej wiary przez każdego człowieka. Zasady postępowania w życiu codziennym Żydów są regulowane przez 613 talmudycznych przykazań (248 nakazów i 365 zakazów), wśród których znajdują się obowiązki rytualne: modlitwa, obchodzenie świąt oraz najważniejsze normy etyczne: miłość bliźniego, sprawiedliwość, uczciwość, pracowitość i solidarność. 4 Istotne miejsce w judaizmie zajmuje praca. Bogactwo i przedsiębiorczość jest oznaką błogosławieństwa, a bezczynność uważana jest za grzech. Taki stosunek do aktywności gospodarczej i jej powiązanie z religią powoduje nałożenie pewnych norm 3 4 Przez wielkie religie świata rozumie się: judaizm, chrześcijaństwo, islam, buddyzm i hinduizm. Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3918448/judaizm.html 8 etycznych na działania w tym zakresie. I tak wyznawcom judaizmu zakazuj się marnotrawienia dóbr, kradzieży, dawania i brania łapówek, oszukiwania, nieuczciwej konkurencji, sprzedaży produktów złej jakości, fałszowania miar i wag, wyzysku i przemocy. Religia nakłada na swoich wyznawców obowiązek dotrzymywani umów, terminowej spłaty długów, płacenia podatków ale również pomocy najbiedniejszym. Aktywność gospodarcza jest uważna za ważny element życia społecznego, a naruszenie zasad sprawiedliwości i uczciwości na tym polu obraża Boga tak samo jak naruszenie zasad moralnych w innym zakresie. 5 1.1.2. Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo jest religią monoteistyczną i uniwersalistyczną; uznaje istnienie Boga jedynego w trzech osobach (czyli w Trójcy Świętej: Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego), który jest stwórcą świata widzialnego i niewidzialnego. Człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Istotą chrześcijaństwa jest wiara w Jezusa Chrystusa – Syna Bożego, który przybrał ludzką postać i zszedł na ziemię by swą ofiarą odkupić grzechy człowieka, dokonać zbawiania świata poprzez śmierć męczeńską i zmartwychwstanie. 6 Chrześcijański Bóg jest miłosierny i sprawiedliwy. Celem ludzkiego życie jest osiągnięcia zbawienia po śmierci, czemu ma służyć przestrzeganie określonych zasad jakie można wywieźć ze Starego i Nowego Testamentu. Ich trzon stanowi Dziesięć Przykazań Bożych, które wraz z naukami Jezusa Chrystusa tworzą kanon etyki chrześcijańskiej, najogólniej wyrażający się w: czynieniu dobra (nieczynienie zła nie wystarcza) oraz bezinteresownej miłości i życzliwość nawet wobec nieprzyjaciół. Zasady etyki chrześcijańskiej oraz wartość przypisywana osobie ludzkiej leżą u podstaw współcześnie rozumianej (w kręgu kulturowym którego dotyczą) godności, wolności i sprawiedliwości. Według słów Jezusa Chrystusa Chrześcijanin powinien postępować zgodnie z zasadą: „wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie.” 5 6 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło: judaizm Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3886180/chrzescijanstwo.html 9 Dziesięć Przykazań Bożych: I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. Nie będziesz miał Bogów cudzych przede maną. Nie będziesz brał imienia Pana, Boga swego, nadaremnie. Pamiętaj, abyś dzień święty święcił. Czcij ojca swego i matkę swoją. Nie zabijaj. Nie cudzołóż. Nie kradnij. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. Nie pożądaj żony bliźniego swego. Ani żadnej rzeczy, która jego jest. Tabela nr 1. Dziesięć Przykazań Bożych. Źródło: Księga Wyjścia, Stary Testament. W ramach religii chrześcijańskiej wyróżnić można odrębne Kościoły, które wydzieliły się w procesie historycznym. Największe z nich to: Kościół Katolicki, Prawosławny i Protestancki. Istnieją pomiędzy mini pewne doktrynalne, dogmatyczne i obrzędowe różnice, nie jest to jednak przedmiotem niniejszej analizy. W zakresie norm etycznych są one podobne co do najważniejszych założeń. Katolicyzm uchodzi za moralnie najbardziej rygorystyczny, z kolei protestantyzm i kalwinizm, podobnie jak judaizm, kładzie silny nacisk na etykę pracy, leżącą u podstaw rozwoju kapitalizmu. Prawosławna nauka społeczno – etyczna jest mniej zawansowana od katolickiej. 7 1.1.3. Islam Islam jest monoteistyczną religią (obowiązuje ikonoklazm), której podstawowy dogmat to wiara w jednego Boga — Allaha. Została ona objawiona arabskiemu prorokowi Mahometowi w Mekce i zawarta w świętej księdze, Koranie, celem poprawienia zmian wprowadzonych do religii przez Żydów i Chrześcijan. Muzułmanów obowiązuje wiara w anioły, księgi objawione (Koran, Stary i Nowy 7 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3921214/katolicyzm.html, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3961927/prawoslawie.html, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3962869/protestantyzm.html 10 Testament), proroków (Adama, Abrahama, Jezusa, Mahometa) oraz w życie pozagrobowe. Obowiązkiem każdego wyznawcy jest przestrzeganie pięciu arkan wiary: szahada: wyznanie wiary w jedynego Boga, salat: modlitwa odmawiana pięciokrotne w ciągu dnia, saum: post w miesiącu ramadan, zakat: jałmużna lub podatek na rzecz gminy muzułmańskiej, hadżdż: pielgrzymka do Mekki przynajmniej raz w życiu. 8 Wyznawców islamu obowiązują takie normy etyczne jak: uczciwość, życzliwość, gościnność, prawdomówność, solidarność czy męstwo. Wysoko ceniona jest także aktywność gospodarcza. Kontrowersje rodzi natomiast surowe prawo muzułmańskie (szariat), które reguluje nie tylko obowiązki religijne ale też sfery życia społecznego (handel, sprawy cywilnej, majątkowe) i politycznego (system sprawowania władzy, administracja państwowa). Poświęca dużo uwagi prawom kobiety — w odróżnieniu od prawa plemiennego zapewnia im prawną ochronę w zakresie dziedziczenia majątku, określa pozycji wobec męża i dzieci oraz miejsce w społeczeństwie (u boku mężczyzny). Prawo w państwach islamskich jest podporządkowane religii; szariat przewiduje okrutne kary takie jak fizyczne okaleczeni ciała np. przez odcięcie kończyn czy kara śmierci. 9 1.1.4. Buddyzm Buddyzm jest uważany za jedną z wielkich religii uniwersalnych; jest także systemem filozoficzno – etycznym stworzonym przez Buddę. Choć nie pozostawił on żadnych pism, jego nauki, podstawy systemu i sposób rozumowania przetrwały do czasów współczesnych. Idee buddyzmu bazują w pewnym stopniu na pojęciach i wierzeniach hinduistycznych (braminizm) i filozofii indyjskiej sprzed okresu działalności jego twórcy; choć przejęto z nich wiele elementów, nadał im nowy sens. Buddyzm bywa określany religią ateistyczną, gdyż nie ma w nim postaci osobowego boga, rozumianego tak jak w judaizmie, chrześcijaństwie czy islamie. Centralne miejsce zajmuje w buddyzmie problem cierpienia, ujęty w Czterech Szlachetnych 8 9 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło: islam. Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3944804/muzulmanskie-prawo.html 11 Prawdach o Cierpieniu, które Budda objawił w swym pierwszym kazaniu. Głoszą one że: cierpienie stoi u początku życia ludzkiego; jego przyczyną są pragnienia, które prowadzą do powtórnych narodzin; cierpienie można usunąć przez wykorzenienie pożądania; wiedzie do tego ośmioraka ścieżka: należyta wiara, należyte postanowienie, należyta mowa, należyty czyn, należyte życie, należyte dążenie, należyte pamiętanie, należyte zagłębianie się. 10 Cztery Szlachetne Prawy o Cierpieniu: 1. Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu: „Oto, o mnisi, Szlachetna Prawda o dukkha (cierpieniu): Narodziny są dukkha, starzenie się jest dukkha, śmierć jest dukkha; rozpacz, lament, ból i napięcie są dukkha; powiązanie z niechcianym jest dukkhą; rozłąka z upragnionym jest dukkha; nie osiągnięcie pożądanego jest dukkha. Pokrótce, pięć znikających zespołów jest dukkha.” 2. Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia: „Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o Powstawaniu Cierpienia: Pragnienie, które tworzy dalsze stawanie się – któremu towarzyszy namiętność i zachwyt, znajdujące rozkosz to tu, to tam – pragnienie zmysłowej przyjemności, pragnienie stawania się, pragnienie niszczenia się.” 3. Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia: "Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o Wygaśnięciu Cierpienia: To całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia." 4. Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia: "Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o sposobie praktyki wiodącej do wygaśnięcia cierpienia: Dokładnie ta Szlachetna Ośmioaspektowa Ścieżka – właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja." Tabele nr 2. Cztery Szlachetne Prawy o Cierpieniu. Źródło: Nauki Buddy. 10 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3881584/buddyzm.html 12 Celem życia jednostki jest zatem samodoskonalenie i wyzwolenie z kręgu cierpienia czyli kolejnych wcieleń, które to można osiągnąć w nirwanie. Buddyści wierzą w reinkarnację i to, że etyczna wartość uczynków wpływa na rodzaj następnego wcielenia, które może być lepsze lub gorsze. Ponowne odrodzenie w formie człowieka jest trudne, istnieje możliwość reinkarnacji w postaci zwierzęcia czy rośliny, ale także istoty demonicznej. Kolejne byty łączące osobowość ludzką zmieniają się pod wpływem prawa przyczynowości, które konsekwentnie wymierza zapłatę za dobre i złe czyny. Trzy podstawowe cnoty, pozwalające na lepsze wcielenie oraz osiągnięcie stanu nirwany to: maitri — przyjaźń do wszystkich stworzeń (co wiąże się z ideą odrodzenia w innej postaci), ahinsa — nieszkodzeniu nikomu, karuna — miłosierdzie. Ważną rolę odgrywają technikach medytacyjnych; obowiązuje również panowanie nad zmysłami i abstynencja seksualna. 11 Zasady etyczne jakie można wywieść z zaleceń właściwej postawy buddysty będą więc koncentrowały się na nieczynieniu zła, współczuciu i miłosierdziu dla wszystkich istot żywych, poszanowaniu środowiska naturalnego i nieantropocentrycznej orientacji. Praca ma służyć dobru wszystkich ludzi, a nie realizować egoistyczne cele jednostki; zarządzanie i kierowanie ludźmi powinno być realizowane w duchu wzajemnej życzliwości i szacunku. 1.1.5. Hinduizm Termin hinduizm odnosi się do grupy wierzeń i tradycji obecnych w systemie kastowym subkontynentalnego obszaru indyjskiego. Mający spójne podstawy ideologicznie, hinduizm sprzyjał utrzymaniu i sankcjonowaniu wspólnotowego ustroju społecznego, w którym podstawą była kasta hinduska i rodzina. Podłożem jego formowania się był system wierzeń animistycznych związanych z rdzennymi ludami Indii, praktyki szamanistyczne i kult płodności. Hinduizm nazywany bywa pseudopoliteizmem, gdyż pod powierzchowna warstwą wielobóstwa kryje się monoteistyczna wiara w jednego boga – Brahmę, który może przybierać różne wcielenia. Podstawę religii stanowi jednak przekonanie o moralnym ładzie świata 11 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło: buddyzm. 13 i obowiązku kastowym (dharma), odpłacie za czyny (karman) i kole egzystencji (sansara). Podobnie jak buddyzm, hinduizm zakłada reinkarnację oraz wędrówkę duszy, którą mają nie tylko ludzie, ale także zwierzęta, rośliny a nawet przedmioty. Celem życie jest wyzwolenie z kręgu narodzin i śmierci, do którego prowadzą trzy drogi: bhakitijoga – bezinteresowna miłość i oddanie Bogu, który może występować w różnych rolach, dźńanajoga – duchowa mądrość i poznanie, karmajoga – bezinteresowne czynienie dobra. 12 Ingerencja doktryny religijnej w sferę stosunków społeczno – ekonomicznych i rytualizacja większości elementów życia wiąże się również z nadrzędnym traktowaniem takich wartości jak: miłosierdzie, prawdomówność, odpowiedzialność, nie czynienie zła (w szczególności odnosi się to do nie zabijania ludzi i zwierząt; hinduiści są wegetarianami). 1.2. Świeckie źródła etyki Zwolennicy świeckiego pochodzenia etyki upatrują jej źródeł w filozofii oraz innych naukach, szczególnie społeczno – politycznych, a za podstawę uznają cechy człowieka w rozumieniu humanizmu: jego godność i najwyższą wartość. Postulują rozstrzyganie dylematów etycznych poprzez odwoływanie się do pojęć uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom. Źródeł moralności poszukują w samym człowieku i jego dążeniu do szczęścia, a normy etyczne uzasadniają rozumowo. 1.2.1. Starożytne systemy etyczne Dorobku starożytnych filozofów i ich wkładu w rozwój myśli etycznej nie da się przecenić. Ich podstawowe rozważania w tym zakresie koncentrowały się wokół poszukiwania odpowiedzi na pytanie: czym jest dobro? Sofistów łączyło przekonanie o tym, że to nie prawa boskie czy prawa przyrody, lecz umowa społeczna przesądza o tym co jest etyczne. Kładli nacisk na antropocentryczną orientację świata, wyrażającą się doskonale w sentencji 12 Por. M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010, hasło:hinduizm. 14 Protagorasa: „człowiek jest miarą wszechrzeczy.” Choć problemom moralnym poświęcili wiele uwagi, nie wskazali zasady z której się one wywodzą, jako że to wymaga określenia istoty człowieka. Tymczasem Protagoras widział go relatywizującego wrażenia zmysłowe, dla Gorgiasza był podmiotem zmiennych emocji, inni odwoływali się z kolei do jego biologicznej i zwierzęcej natury. 13 Zainteresowania Sokratesa skupiły się wokół sensu ludzkiego istnienia i odpowiedzi na pytanie: jak żyć? Za najwyższy cel egzystencji uznał osiągnięcie szczęścia, czyli dobra trwałego, którego nikt nie może człowiekowi odebrać. Szczególnie ważnym elementem jego refleksji etycznej było dążenie do doskonałości polegające na rozwijaniu cnót, które różnią ludzi od zwierząt. Najwyższe dobro można osiągnąć jedynie dzięki wiedzy, człowiek jest bowiem z natury dobry, moralność jest mu niejako dana; zło bierze się z niewiedzy i ignorancji, gdyż nikt nie czyni go dobrowolnie. 14 Sedno platońskiej etyki tkwiło w jego idealistycznym poglądzie na świat. Jak byt tak i dobro podzielił na dwa światy: idealny i realny. Rozwinął koncepcję cnoty jako ładu i harmonii duszy; wyróżnił cztery cnoty kardynalne: mądrości, męstwa, umiarkowania oraz sprawiedliwości. Arystoteles odrzucił platońską ideę dobra, jako, że jego zdaniem, dobro obecne jest w rzeczywistych sytuacjach, konkretnych uczynkach. Nie ma innego dobra niż realne. W sprawach etyki człowiek nie może osiągnąć wiedzy absolutnej, może jednak wyprowadzić zasady etyczne do swego postępowania. Cele ludzkości są wyższe i niższe. Cele niższe są środkiem do uzyskania wyższych. Najwyższy, który już nie jest środkiem do niczego to eudajmonia – doskonałość jednostki rozumiana jako szczęście. Arystoteles dzielił cnoty na praktyczne – cnoty etyczne i teoretyczne – cnoty intelektualne. Cnoty praktyczną definiował w kategoriach racjonalnego wyboru pomiędzy dwiema skrajnościami (cnota męstwa: pomiędzy tchórzostwem a brawurą, cnota powściągliwości: pomiędzy asceza z rozpustą). Postępowanie zgodne z tymi zasadami nazwał dzielnością etyczną. 13 14 Por. G. Reale: Historia filozofii starożytnej. T. I. Lublin 2005, s. 294 – 296. Por. tamże, s. 329 – 335. 15 1.2.2. Filozofia nowożytna Według utylitarystów najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być największe szczęście największej liczby ludzi. Podkreśla się tu wagę efektów postępowania - intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego - ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych. Najbardziej wyrazistą postać utylitaryzmu, w której szczęście zostało utożsamione z przyjemnością, lub w późniejszej formie ze zmniejszaniem przykrości, stworzyli J. Bentham i J.S. Mill. Mill głosił, iż dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie. Moralny jest więc ten kto postępuje z myślą o społeczeństwie i dla jego dobra. 15 I. Kanta uważa się za twórcę etyki obowiązku; jest on autorem imperatywu kategorycznego, wedle którego każdy człowiek powinien postępować zgodnie z taką zasadą jaką chciałby uczynić powszechnym prawem. Wszelkie normy moralne można wywieść z imperatywu kategorycznego. Uzasadnienia słuszności czynów należy szukać w samym sobie. Czynnikiem kształtującym wybory moralne jest rozum, który jest taki sam u każdego człowieka, zatem wybory racjonalne są wyborami moralnymi. Imperatyw obowiązku zakłada natomiast, że moralne jest to, co jest czynione z powinności, to zaś, co się robi z własnej ochoty, jest albo obojętne moralnie (jeżeli nie stoi w sprzeczności z powinnością), albo naganne (jeśli jest z obowiązkiem sprzeczne). 16 Nietzscheańska analiza etyczna wyróżnia dwa typy moralności. Moralność panów w której dobre jest wszystko to, co służy jednostce, wzmacnia ją i daje poczucie siły. W tym rozumieniu dobry będzie wróg, bo trzeba z nim walczyć, ból, który należy znosić itp. Zło jest pojęciem wtórnym i oznacza jedynie to, co wolę mocy osłabia. Moralność niewolnicza bazuje z kolei na pojęciu zła jako pierwotnym, które rozumiane jest jako cierpienie i wysiłek. Złe jest to, co zadaje ból, zmusza do wysiłku i walki. Dobro jest ulgą w cierpieniu, spokojem. Cechą charakterystyczną moralności niewolniczej jest resentyment – uraza wobec świata, żal do życia, które nie spełnia 15 16 Por. Wykłady z przedmiotu: Historia etyki. dr P. Machura, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. Por. tamże. 16 oczekiwań. Moralność człowieka jest zawsze wypadkową obu tych typów, nie ma typów czystych, a różnice występują jedynie w przewadze jednego nad drugim. 17 1.3. Podsumowanie Choć źródeł etyki można poszukiwać tak w wielkich religiach świata, wierzeniach o mniejszym zasięgu, w filozofii czy myśli społeczno – politycznej, wszystkie one posiadają pewne punkty styczne. W naszym kręgu kulturowym etyka starogrecka łącz się z chrześcijańską. Także w innych doktrynach religijnych, choć kształtowały się one w różnym czasie i często na odległych terenach, odnaleźć można takie wartości jak współczucie, szacunek, sprawiedliwości. Czynienie dobra, a przynajmniej nie czynienie zła, jest podstawowym zleceniem wynikającym z poszczególnych systemów religijnych. Stad też można wywieść wniosek, iż istnieją uniwersalne wartość, które są uznawane i pożądane przez wszystkich ludzi, niezależnie od ich przekonań religijnych, kręgu kultury w jakim żyją czy systemu politycznego i ekonomicznego regulujących ich codzienność. 17 Por. V. J. Bourke: Historia etyki. Toruń 1994, s. 300 – 301. 17 ROZDZIAŁ 2 ETYKA W ŻYCIU GOSPODARCZYM „Społeczeństwo pozbawione etyki, która kształtowałaby międzyludzką solidarność i odgrywała rolę drogowskazu, nie jest zdolne do długotrwałego istnienia. Bez wyraźnych reguł, bez tradycji i bez minimum consensusu, określającego normy zachowań, pewnego dnia współżycie społeczne załamie się tak samo, jak stało się to z systemem socjalistycznym.” Marion Gräfin Dönhoff 2.1. Etyczne wyzwania naszych czasów Świat otaczający współczesnego człowieka jest zupełnie inny niż ten sprzed kilkudziesięciu czy kilkuset lat. Z perspektywy historycznej widać, że każde stulecie przynosi coraz więcej zmian, zachodzących w coraz krótszym czasie. Dzieje ludzkości wyznaczane są kolejnymi rewolucjami. Poczynając od przejścia z koczowniczego trybu życia związanego ze zbieractwem i łowiectwem do osadnictwa i związanej z nim uprawy roli i hodowli zwierzą – rewolucja neolityczna 18– przez rozwój skupisk ludzkich i powstanie pierwszych, dużych miast – rewolucja urbanistyczna – a następnie rewolucję przemysłową 19, która dała początek produkcji fabrycznej na masową skalę, dotarliśmy do miejsca, gdzie na naszych oczach dokonują się rewolucyjne przemiany naukowo – techniczne i teleinformatyczne. Dawniej ludzie zdobywali pożywienie polując, zajmując się zbieractwem, uprawą ziemię i hodowlą zwierzęta. Sami zaspokajali swoje podstawowe potrzeby bytowe, opierając się na produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej i słabo rozwiniętej wymianie handlowej. Pojęcie własności prywatnej początkowo było im obce, podobnie jak praca najemna. Z czasem nauczyli się coraz lepiej panować nad przyrodą i wykorzystywać 18 Por. http://www.edupedia.pl/words/index/show/497253_slownik_historii_powszechnejrewolucja_neolityczna.html 19 Por. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3967502/rewolucja-przemyslowa.html 18 jej zasoby, co doprowadziło do udoskonalenia form gospodarowania, a obecnie przyjęło formę gospodarek opartych na wiedzy, innowacyjności i rozwoju nowych technologii. Nauka, technika i rozwój gospodarczy prowadzą do silnej unifikacji globalnego społeczeństwa, ale rodzą także potrzebę wzajemnej odpowiedzialności. I nie chodzi tu tylko o odpowiedzialność wobec najbliższego otoczenia, ale także ludzi, czy całych grup społecznych w odległych zakątkach świata. Międzynarodowe powiązania gospodarek powodują, że często nie jesteśmy świadomi realnych skutków swoich działań. Technologiczne konsekwencje ogólnie rozumiane postępu mają uniwersalny zasięg; dlatego właśnie wymagają odnowy etycznych standardów na poziomie międzynarodowym. Żaden bowiem wąski system normatywny, dotyczący jedynie wybranej społeczności, czy nawet kraju, nie jest w stanie rozwiązać rozległych problemów globalizacji. 20 Nowoczesna nauka, technologie, ale także rozwój medycyny nierzadko budzą lęk, powodują bowiem wzrost możliwości człowieka, który stał się podmiotem i przedmiotem swoich działań. Przejawia on także niebezpieczną tendencję do eksperymentów i innowacji, których celem jest pokonanie wszelkich barier, osiągnięcie niemożliwego. Dotyczy to zwłaszcza wykorzystania zasobów naturalnych i eksploatacji środowiska naturalnego, jako efektu ubocznego działań, których sens łatwo zakwestionować. Szczególnie niepokojące są jednak ingerencje człowieka we własne wnętrze, fizyczne i psychiczne. Chodzi tu o postępujący rozwój medycyny, która pozwala kontrolować procesy, niegdyś od człowieka niezależne. Rozwój technologii i nauki, a w szczególności nauk medycznych przekłada się oczywiście na ogromną poprawę jakości i zwiększenie długości życia, z drugiej jednaka strony rodzi niespotykane dotąd problemy etyczne. 21 Zmiany zachodzące we współczesnym świcie ulokowały człowieka w centrum obrotu gospodarczego. Właściwie każdy jest dziś jego uczestnikiem, odgrywając różne role: konsumenta, pracownika, pracodawcy. Jak pisze P. Pratley „podstawowym zajęciem współczesnej ludzkości jest produkcja oraz wymiana towarów i usług 20 21 Por. J. Russ: Współczesna myśl etyczna. Warszawa 2006, s. 5 – 7. Por. tamże, s. 16 – 18. 19 prowadzona w celach zarobkowych, a pieniądze uzyskane w ten sposób przeznacza się na zakup innych towarów i usług”. 22 Należałoby w tym miejscu podnieść niezwykle ważny temat nadmiernej konsumpcji i jej skutków, jednak nie to jest tematem niniejszej pracy. Konieczne jest jednak uświadomienie sobie, że w dzisiejszych czasach aktywność gospodarcza jest istotnym elementem życia każdej jednostki, co z kolei rodzi potrzebę większego zainteresowania się zasadami funkcjonowania sfery biznesu, także w zakresie takiej dyscypliny jak etyka. 2.2. Od etyki ogólnej do etyk szczegółowych Termin etyka wywodzi się z grackiego słowa ethikos. Nawiązuje do pojęcia ethos, które w zależności od pisowni może oznaczać: zwyczaj i przyzwyczajenie, oraz to co dzięki nim powstaje lub: zwyczaj w stałym miejscu zamieszkania.23 Zostało ono wprowadzony przez Arystotelesa, dla oznaczenia części tzw. filozofii praktycznej i filozofii spraw ludzkich. Łaciński odpowiednik, moralis, oznacza natomiast: zwyczaj, obyczaj i postępowanie, majce na celu dobro, stały i utrwalony sposób postępowania określonych wspólnot ludzkich.24 Stąd też w filozofii obszaru łacińskiego moralność stała się synonimem etyki. I współcześnie pojęcie etyki nie jest jednoznaczne. Częstokroć utożsamia się ją z moralnością właśnie lub prawem. Moralność oznacza jednak ogół norm, ocen i zachowań funkcjonujących w danym społeczeństwie w określonej kulturze i czasach.25Jest zjawiskiem realnym, społecznym. Prawo natomiast to system normatywny, o zupełnie innym pochodzeniu, cechach i funkcjach. (Będzie o tym mowa w dalszej części.) W niniejszej pracy, etyka będzie rozumiana jako dyscyplina filozoficzna, dział filozofii praktycznej zajmujący się dobrem i złem; poszukiwaniem moralnych powinności; tego co jest akceptowalne, a co nie. 26 Etyka jest, w tym znaczeniu, teorią moralności. Oto kilka przykładowych definicji etyki: 22 P. Pratley: Etyka w biznesie, Warszawa 2000, s. XIII M. Sułek, J. Świniarski: Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego. Warszawa 2001, s. 32. 24 Tamże, s.32. 25 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka biznesu i zarządzania, prof. nadzw. dr hab. T. Oleksyn, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 2011. 26 Por. tamże. 23 20 „Najogólniej można etykę określić jako dyscyplinę filozoficzną, obejmującą zespół zagadnień związanych z określeniem istoty powinności moralnej (dobra lub zła moralnego), z determinacją jej szczegółowej treści (słuszności), ostatecznym wyjaśnieniem faktu powinności moralnej działania (metafizyka moralności) oraz genezą zła (upadku) moralnego i sposobami jego przezwyciężenia (soteriologia etyczna).”27 „Etyka dokonuje dekonstrukcji zasad postępowania, niszczy ich struktury i rozbiera ich budowę, próbując zejść aż do ukrytych fundamentów obowiązku. W odróżnieniu od moralności, dąży więc do dekonstrukcji i obnażenia fundamentów, wypowiedzenia zasad czy ostatecznych postaw. Z racji swego bardziej teoretycznego wymiaru, woli cofnięcia się aż do samych źródeł, etyka odróżnia się od moralności i ma nad nią wyższość.” 28 „Etyka to dział filozofii; nauka o moralności uzależniona od przyjętej filozoficznej koncepcji rzeczywistości; zbiór zasad i norm moralnych, wyznaczający granice dla ludzkich zachowań, postępowań poprzez definiowanie pojęć: dobro, sprawiedliwość, cnota, itp.; wyróżnia się trzy rodzaje etyki: normatywna (zawiera cele, obowiązki moralne i postępowanie człowieka, wskazując na to, co może wieść go ku szczęściu lub cierpieniu), opisowa (przedstawia zachowania ludzkie z różnych punktów widzenia), krytyczna (zajmuje się teoriami etycznymi, pojęciami, badając ich prawdziwość, trafność); w rozumieniu Bergsona to ogół zasad etycznych podporządkowujących zachowanie człowieka, mających dwa źródła: społeczne i indywidualne, źródło społeczne wytwarza nakazy i zakazy moralne, pilnując następnie ich przestrzegania, by utrzymać funkcjonowanie społeczeństwa w określonych ramach, co powoduje stwarzanie ograniczeń dla jednostek, czujących z tego powodu dyskomfort; źródło indywidualne wytwarza normy moralne, biorąc za wzór jednostki najlepsze: bohaterów, świętych, itp., by następnie je upowszechniać.” 29 27 T. Styczeń: ABC etyki. Lublin 1983, s.5. J. Russ: Współczesna myśl etyczna. Warszawa 2006, s. 8. 29 http://www.edupedia.pl/words/index/show/493369_slownik_filozoficzny-etyka.html 28 21 Ze względu na sposób podejścia do przedmiotu etyki, można wyróżnić trzy jej działy: etykę normatywną, etykę opisową i metaetykę. Etyka normatywna zajmuje się ustaleniem norm moralnych, określa co jest dobre a co złe. Wartościuje, postuluje i argumentuje jak być powinno.30 Dzieli się na: o Aksjologię – teorię wartości, dóbr moralnych i dobra najwyższego, 31 o Deontologię – etykę obowiązku, która określa obowiązki moralne, ich granice, a także to co decyduje o wartości moralnej czynu (intencja, skutki). 32 Etyka opisowa (etologia) skupia się na analizie i wyjaśnieniu tego co danym społeczeństwie i epoce historycznej było uważane za moralnie poprawne i dlaczego. Zajmuje się także badaniem ewolucji etyki. Uwzględnia aspekt socjologiczny, psychologiczny i historyczny 33. Metaetyka jest natomiast metodologią nauk etycznych, zajmuje się analizą języka etyki, znaczeniem pojęć takich jak „dobro”, „zło”. 34 Dział etyki Przedmiot zainteresowań Kluczowe pytanie METAETYKA Bada język etyki i znaczenie poszczególnych pojęć. Co to znaczy? ETYKA OPISOWA Opisuje i wyjaśnia przeszły i obecny stan rzeczy, nie wartościuje. Jak było lub jak jest? ETYKA NORMATYWNA Poszukuje zasad i reguł postępowania, wartościuje i ocenia. Jak powinno być? Tabele nr 3: Działy etyki i przedmiot ich zainteresowania. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Sułek, J. Świniarski: Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego. Warszawa 2001, s. 34 – 36. 30 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka biznesu i zarządzania, prof. nadzw. dr hab. T. Oleksyn, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 2011 31 Por. tamże. 32 Por. tamże. 33 Por. tamże. 34 Por. tamże. 22 Możliwy jest jeszcze inny podział etyki; na ogólną i szczegółową, który uwzględnia z kolei zasięg jej unormowań. Etyka ogólna jest filozoficzną refleksją nad tym co jest dobre, a co złe, stawia pytanie o naturę dobra i zła, cel i sens życia. Poszukuje źródeł etycznego poznania, 35 Etyka szczegółowa udziela praktycznych wskazówek w odniesieniu do konkretnych sytuacji; dzieli się ja na:36 o Etykę indywidualną – określa co jest celem jednostki; uwzględnić tu należy postawy takie jak hedonizm, perfekcjonizm czy altruizm. 37 o Etykę społeczną – jej adresatem jest określona grupa społeczna, wskazuje jak realizowane powinno być dobro ogółu (utylitaryzm, marksizm). 38 2.3. Etyka a prawo Ochrona interesów społeczeństwa jako całości, a także poszczególnych jego grup jak i osób indywidualnych leży u podstaw tworzenia systemów normatywnych, z których każdy w mniej lub bardziej szczegółowy sposób określa normy postępowania. Takim systemem normatywnym jest m.in. religia, moralność, obyczaj czy prawo (w ujęciu przedmiotowym, ujęcie podmiotowe prawa rozumie się jako „prawo/uprawnienie do czegoś).39 Każdy z nich różni się w sposób znaczący od pozostałych funkcją społeczną, przedmiotem, zakresem, rodzajem sankcji a także sposobem unormowania. Systemy normatywne odróżnia także ich pochodzenie, cel jakiemu służą oraz sposób w jaki są chronione. Relacje pomiędzy prawem a etyką są złożone, bowiem oba systemy regulują i wyraźnie określają normy postępowania; nie są jednak tożsame. 35 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 36 Por. tamże. 37 Por. tamże. 38 Por. tamże. 39 Por. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004, s. 9. 23 Prawo reguluje tylko tą część stosunków społecznych, jaka została uznana przez państwo za wymagającą tego rodzaju ochrony. Jego normy mają ściśle określoną treść, w szczegółowy sposób regulują wzajemne relacje tak osób indywidualnych jak i instytucji. Zasady etyczne odnoszą się do całości stosunków międzyludzkich, są swego rodzaju filozofią postępowania w każdej sytuacji, bez względu na to czy jest ona prawnie uregulowana. W dziedzinie etyki nie ma przepisów, które należałoby literalnie stosować; mamy do czynienia raczej z zaleceniami, wskazówkami. Normy prawa zazwyczaj są stanowione przez upoważnione do tego organy państwowe w specjalnie określonym trybie; są oparte na aktach prawnych lub wywodzą się z innych źródeł prawa 40. Tymczasem zasady etyczne mają swe źródła w religii, filozofii czy określonym systemie myślowym, nie ma nadrzędnych organów, któryby je stanowiły lub kodyfikowały. Prawo ma charakter powszechny, co oznacza, że dotyczy wszystkich ludzi (np. obywateli dengo państwa bądź wspólnoty międzynarodowej).W przypadku norm etycznych możemy mieć do czynienia z regulacjami dotyczącymi określonej grupy społecznej (np. zawodowej) lub konkretnej organizacji (np. przedsiębiorstwa). Co jednak ważniejsze normy prawa są poparte określonymi sankcjami; ich przestrzeganie państwo egzekwuje siłą przymusu. Nieprzestrzeganie prawa rodzi poważne konsekwencje – powoduje interwencję odpowiednich organów państwowych (sądów, organów ścigania, komorników), które stosują tryb postępowania adekwatny do charakteru naruszenia, a zmierzający do zapewnienia poszanowania prawa. Złamanie zasad etycznych także rodzi skutki, jednak zupełnie inne niż w przypadku prawa; mogą mieć one charakter potępienia moralnego. 41 Prawo, jako system o bardzo sformalizowanym charakterze, me również pewne ograniczenia czasowe. Zakłada przedawnienie winy czy zatarcie kary. Dla osądu moralnego upływ czasu nie ma znaczenia. Prawo nie tylko nie działa wstecz, ale nie dotyczy również spraw przyszłych. W przypadku etyki, troska o przyszłe pokolenia, czy wręcz branie za nie odpowiedzialności nie jest niczym niezwykłym. Etyka nie jest regulowana prawem; jest przed nim, w tym sensie, że można jeszcze nie naruszać praw a już postępować nieetycznie. Działania na granicy prawa 40 41 Por. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004, s. 50 – 63. Por. tamże, s. 9 – 22. 24 lub z wykorzystaniem jego luk zazwyczaj bywają nieetyczne. Szczególnie w odniesieniu do niektórych zawodów, psychologa, lekarza, sędziego czy strażaka, normy prawa są niewystarczające. Od ich wykonawców oczekuje się zachowań supererogacyjnych, wykraczających poza obowiązek a niejednokrotnie wiążących się z narażeniem własnego zdrowia i życia. Mogą zaistnieć jednak sytuacje zgoła odmienne, w których motywy etyczne powinny skłonić do złamania prawa. Po pierwsze, stanie się tak w przypadku obowiązywania prawa niemoralnego, a mówiąc językiem specjalistycznym, niepraworządnego. O praworządności może być mowa, tylko gdy prawo zapewnia równości praw wszystkich obywateli, przy zagwarantowaniu, że podstawowe dziedziny stosunków społecznych są normowane jego przepisami. Musi ono zapewniać podstawowe prawa człowieka i obywatela. 42 Gdyby bowiem polegać jedynie na formalnym przestrzeganiu prawa, działalność np. III Rzeszy Niemieckiej należałoby uznać za prawną. Po drugie, w okolicznościach, w których wartości etyczne zostaną uznane za ważniejsze od norm prawa, np. kradzież leków lub jedzenie dla ratowania życia. (Nie rozważamy tutaj kwestii związanych z normami religijnymi, zgodnie z którymi kradzież będzie zawsze nagana). Należy w tym miejscu podkreślić, iż uważane zazwyczaj za bezduszne i niewidzące człowieka przepisy prawa, wywodzą się ze źródeł, których celem jest właśnie ochrona interesu jednostki, poszanowanie sprawiedliwości i zasad współżycia społecznego. Wśród źródeł prawa międzynarodowego publicznego (umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, ogólne zasady prawa, orzecznictwo sądów międzynarodowych, doktrynę, akty jednostronne czy uchwały organizacji międzynarodowych. 43 ) szczególnie w zwyczaju międzynarodowy i ogólnych zasadach prawa uwzględnione są etyczne normy postępowania i tak np.: ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane, zakładają m.in. zasadę dobrej wiary cz naprawienia wyrządzonej szkody. 44 Podobnie jest w przypadku prawa krajowego. Troskę o etyczny wymiar zasad współżycia społecznego wyrażono w Konstytucji 42 Por. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004, s. 15 – 16. Por. R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 2005, s.75 – 116 44 Por. tamże, s.109. 43 25 Rzeczpospolitej Polskiej oraz Kodeksie Cywilnym. Szerzej będzie o tym mowa w rozdziale czwartym. Jak wcześniej wspomniano, etyka i prawo nie są tożsame; etyka nie jest też nakazana prawem, chociaż o właściwym porządku prawa można mówić jedynie gdy ten charakteryzuje się praworządnością. Ponadto, co wynika w historycznego pochodzenia źródeł prawa, jego norm opierają się na pewnych fundamentalnych zasadach jak równość i sprawiedliwość. O ile etyka nie jest prawnie unormowana, o tyle przedmiotem prawnych regulacji coraz częściej stają się normy postępowania wyrażające etyczne standardy, zwłaszcza w sferze działalności gospodarczej. Szczególnie widoczne jest to w Unii Europejskiej. W ostatnich latach daje się zauważyć coraz większe zainteresowanie takimi projektami, które dotyczą budowania nowej równowagi pomiędzy wymiarem ekonomicznym, ekologicznym i społecznym funkcjonowania przedsiębiorstwa. 45 2.4. Etyka gospodarcza Etyka gospodarcza zajmuje się określeniem norm postępowania w zakresie ekonomicznej aktywności człowieka. Jako, że obrót gospodarczy nie jest możliwy w oderwaniu od innych dziedzin życia, podobnie etyk gospodarcza nie może funkcjonować niezależnie od innych etyk szczegółowych. 2.4.1. Miejsce etyki gospodarczej wśród innych etyk szczegółowych Jak wykazano w poprzednich częściach pracy, współczesność stawia człowiekowi liczne wyzwania etyczne w różnych dziedzinach życia. Stąd też pojawienie się etyk szczegółowych, podejmujących próbę regulacji niektórych z nich. Najczęściej dziś spotykane, wyodrębnione działy, zajmują się etycznymi aspektami: medycyny – bioetyka, działalności środków masowego przekazu – etyka mediów, 45 Por. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski: Europejskie i światowe standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działaniu gospodarczym. Warszawa 2008. 26 ochrony środowiska naturalnego – etyka środowiska, działalności politycznej – etyka polityki oraz poszczególnych zawodów – etyka zawodowa. Bioetyka jest nauką interdyscyplinarną. Jej początki sięgają przełomu lat 50 i 60 XX w. Przedmiotem jej zainteresowanie są etyczne aspekty nauk biologicznych i opieki zdrowotnej. Ustala normy moralne dotyczące działalności, ingerencji człowieka w granicznych sytuacjach związanych z zapoczątkowaniem życia (biogeneza), jego trwaniem (bioterapia), umieraniem i śmiercią (tanatologia). Do podstawowych zagadnień bioetyki należą etyczne aspekty inżynierii genetycznej, eugeniki, klonowania, sztucznego zapłodnienia, aborcji, diagnostyki i leczenia płodu oraz terapii medycznej w zakresie relacji personelu medycznego i pacjenta, granic chirurgii plastycznej, eksperymentów na ludziach, jak i oceny działań łagodzących ból, eutanazji, kary śmierci, samobójstwa. Bioetyka zajmuje się również kwestiami społeczno – politycznymi, takimi jak: sposób organizacji służby zdrowi, systemu emerytalnego, dostępu do opieki zdrowotnej czy masowych zagrożeń epidemiologicznych. 46 Etyka mediów określa moralne aspekty działalności dziennikarskiej oraz sposobu przekazywania informacji przez masmedia. Przedmiotem jej zainteresowani jest przed wszystkim wpływ środków masowego przekazu na świadomość odbiorcy, jego poglądy i przekonania oraz sposób bycia. Kluczowe stają się tu kwestie uczciwości i rzetelności dziennikarskiej. Zjawiska takie jak manipulacja informacją, rozpowszechnianie treści brutalnych czy nadmierna sensacyjność, znajdują się w zakresie regulacji etyki mediów, podobnie jak etyczne aspekty reklamy, zabiegi socjotechniczne, wykorzystanie dzieci i zwierząt w przekazie reklamowym czy wreszcie polityczna zależność mediów. 47 Przedmiotem zainteresowanie etyki polityki są, najogólniej mówiąc, normy postępowania w sferze działalności publicznej. Dotyczą one zarówno polityków, jak i urzędników państwowych, jednak ich określeni zależy od obranej politycznej koncepcji organizacji państwa, preferowanego ustroju polityczno – gospodarczego, wyznawanej koncepcji sprawiedliwości oraz określenie głównego przedmiotu polityki. 46 Por. Wykłady z przedmiotu: Bioetyka , prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2009. 47 Por. S. Dziamski: Kultura i etyka życia społeczno – zawodowego. Poznań 2005, s. 169 – 210. 27 Dla etyki politycznej kluczowy jest sposób rozumienia takich pojęć jak: równość (ludzi wobec prawa), wolność (jednostki w ramach społeczeństwa), lojalność (wobec ojczyzny).48 Etyka środowiska, zwana też ekofilozofią, zajmuje się określeniem miejsca człowieka pośród innych istot żywych i etycznymi aspektami jego ingerencji w środowisko naturalne. Leży na pograniczy nauk przyrodniczy i humanistycznych. Przedmiotem jej zainteresowania jest etyczny wymiar eksploatacji zasobów naturalnych, wzrostu ludności i produkcji żywności, ekologicznych konsekwencji rozwoju gospodarczego, katastrof ekologicznych, ograniczenie bioróżnorodności, szowinizmu gatunkowego czy antropocentrycznych przemian w środowisku naturalnym. Szczególne miejsc zajmuje tu koncepcja zrównoważonego rozwoju, ochrona praw zwierząt oraz środowiska naturalnego. 49 Obok wyżej wymienionych etyk stosowanych wyodrębnia się także etyki zawodowe, odnoszące się do poszczególnych fachów i regulujące zasady postępowania w poszczególnych branżach. Pojawia się tu jednak problem ich formalnego wydzielenia. Czy bowiem etykę lekarską traktować jako zawodową czy może już element bioetyki? A jak zaklasyfikować kodeks działania polityka, urzędnika czy dziennikarza? Podobnie w przypadku przedsiębiorcy – czy należy mówić o etyce zawodowej czy już gospodarczej? Po dłuższym zastanowieniu łatwo dojść do wniosku, że i same etyki szczegółowe się przenikają. Mówiąc bowiem o działalności mediów nie sposób oddzielić treści ich przekazów od polityki. Ekologiczne skutki działalności koncernów przemysłowych i korporacji nieodzownie wiążą się z obszarem zainteresowań etyki środowiskowej. Podobnie jak praca zawodowa personelu medycznego i działalność szpitali czy koncernów farmaceutycznych, szczególnie w sektorze prywatnym, jest częścią obrotu gospodarczego. Dzieje się tak z powodu postępującego rozwoju poszczególnych dziedzin nauki i zwiększania ich interdyscyplinarnego charakteru, oraz wzajemnego wykorzystania przełomowych osiągnięć. Podobnie wielowymiarowy charakter zyskuje współcześnie działalność człowieka, której skutki trudno ograniczyć do jednej dziedziny. 48 Por. S. Dziamski: Kultura i etyka życia społeczno – zawodowego. Poznań 2005, s. 116 – 168. Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka środowiska, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2009. 49 28 2.4.2. Rola, znacznie i sens etyki biznesu Biznes, (z j. angielskiego business)50, oznacza działalność gospodarczą, a zespół norm rzetelnego postępowania w tej sferze oraz uczciwych relacji ze wszystkimi interesariuszami nazwiemy właśnie etyka biznesu bądź etyka gospodarczą. Pojęcia te często pojawiają obok siebie w różnych kontekstach, moim zdaniem są jednak tożsame, chociaż chętniej posługiwać się będą terminem etyka gospodarcza, ze względu na jego polskie pochodzenie oraz węższe znaczenie i negatywne konotacje samego słowa „biznes”. („Biznes” oznacza bowiem także dokonywanie określonej transakcji handlowej, lub realizację partykularnego interesu, tymczasem sfera działalności gospodarczej jest znacznie rozleglejsza). Obok funkcjonują również pojęcia takie jak: etyka zarządzania, etyka marketingu, etyka menedżerska czy etyka organizacyjna. Wszystkie te terminy dotyczą jednak pomniejszych i bardziej szczegółowych elementów całego obszaru gospodarczej aktywności człowieka. Nie sposób nie zadać sobie w tym miejscu pytania, czy etyka w biznesie w ogóle jest możliwa? Już A. Smith, szkocki myśliciel i filozof, uważany za ojca ekonomi klasycznej, w swym wielkim dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów określił naturę człowieka, jako wolnej i egoistycznej jednostki, która poprzez koncentrację na własnym interesie przyczynia się do dobra ogólnego.51 Paradygmat człowieka racjonalnego homo economicus, został później przedstawiony przez J. M Milla, który określił go jako działająca racjonalnie, dążącego zawsze do maksymalizacji osiąganych zysków i dokonywania wyborów ze względu na ekonomiczną wartość ich rezultatów. 52 Jednak z faktu dążenia do realizacji własnych interesów, nie wynika bezwzględność wobec innych. Działalność w gospodarce rynkowej realizowana jest w interakcjach personalnych, przybierających formę: transakcji, współpracy lub konkurencji. 53 Uczestnicy transakcji, chociaż zaspokajają własne interesy, są świadomi obustronności tego działania, współpraca jest zazwyczaj 50 http://www.ling.pl/business Por. R. Bartkowiak: Historia myśli ekonomicznej. Warszawa 2008, s. 83 – 96. 52 Por. tamże, s. 128 – 134. 53 Por. B. Klimczak: Etyka gospodarcza. Warszawa 1996, s. 8 – 16. 51 29 dla osiągnięcia rezultatów lepszych niż w przypadku pracy samodzielnej (efekt synergii) i jest korzystna dla obu stron. Konkurencja, chociaż jest sytuacją konfliktową, niekoniecznie oznaczać musi, że zaspokojenie potrzeb jednego uczestnika, odbędzie się z pogwałceniem zasad uczciwości. 54 Obecnie obserwuje się zwiększoną refleksję etyczną dotyczącą świata biznesu. Jej wyrazem się liczne publikacje na ten temat, konferencje naukowe, programy nauczania na wyższych uczelniach, a także kursy i szkolenia. Świadczy to o faktycznym zainteresowaniu tą problematyką, a przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka i wynikają one nijako z dwóch źródeł. Etycznych regulacji prowadzenia działalności gospodarczej z jednej strony domaga się społeczeństwo, z drugiej zaś taką potrzebę zgłasza sam świat biznesu. 55 W dzisiejszych czasach biznes bardzo silnie oddziałuje na życie człowieka każdy jest weń uwikłany chociażby poprzez pracę zawodową. Powoduje to społeczna potrzebę regulacji etycznych w tym zakresie. Ponadto nastąpiła pewnego rodzaju komercjalizacja większości sfer życia (właściwie wszystko można dziś kupić; wszystko też jest na sprzedaż – także prywatność). Wysoce rozwinięta konsumpcja i możliwość swobodnego zaspokajania swoich potrzeb na rynku, również przyczynia się do powiązania jednostek we na wspólnym polu – aktywności gospodarczej. Ten stan rzeczy doskonale opisuje poniższy cytat: „Wystarczy wyjść na ulicę nowoczesnego miasta i zastanowić się, co ludzie robią najczęściej. Nie ulega wątpliwości, że dwie rzeczy: pracują i kupują. Po drodze jeszcze zachodzą do banków, biur maklerskich, kantorów. Większość ich życia upływa w kręgu ekonomii, na produkcji i konsumpcji. Wątkiem głównym – przedmiotem aspiracji, tematem konwersacji, obiektem interakcji transakcji – są towary i pieniądze. Oczywiście nie było tak zawsze. W społeczeństwach tradycyjnych dominowały inne wątki: życie rodzinne, życie religijne, życie wojownicze czy rycerskie. Tak mocny akcent na ekonomię jest niewątpliwą osobliwością społeczeństwa nowoczesnego.” 56 54 Por. B. Klimczak: Etyka gospodarcza. Warszawa 1996, s. 8 – 16. Por. A Strzelecki: Moda na etykę. Współczesna refleksja etyczna w biznesie i fenomen jej popularności. Studia i materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2005, s. 22 56 P. Sztompka: Socjologia. Kraków, 2003, s.564. 55 30 Poza aspektem socjologicznym, należy także zwrócić uwagę na pewną samoistną potrzebę poza prawnych regulacji działalności gospodarczej. Prawo jest oczywiście konicznym minimum, jednak jego przestrzeganie nie zawsze oznacza zachowania etyczne. Tymczasem do prowadzenia biznesu konieczne jest minimum zaufania do partnerów, klientów czy producentów. Widać tutaj zatem zainteresowanie etyką inicjowane nie tylko przez podmioty zewnętrzne (spółeceńtwo), ale także odśrodkowa wolę etycznych praktyk. Wskazuje się ponadto, że świat biznesu potrzebuje regulacji jeszcze z jednego powodu – ponieważ współcześnie gospodarka rywalizuje z polityką o znaczenie w sferze publicznej. O ile odwieczna walka o władzę została okiełznana system demokratyczny, o tyle gospodarka nie ma mechanizmów, które pozwoliłyby społeczeństwu wpływać na jej kształt. Tymczasem władza opiera się dziś na dostępności środków i możliwości ich użycia; współczesne organizacje są ważnymi graczami politycznymi a globalizacja przyśpiesza tę tendencję. Stąd potrzeba wewnętrznych regulacji. 57 2.4.3. Poziomy etyki gospodarczej Etyka gospodarcza może i powinna być uprawiana na kilku poziomach (globalnym, systemowym, organizacyjnym i indywidualnym) 58. Poziom globalny obejmuje całokształt światowego obrotu gospodarczego i wszystkie działania w tym zakresie. Opiera się na pewnych międzynarodowych standardach postępowania wypracowanych w drodze porozumienia i wzajemnego poszanowania różnic religijnych i kulturowych. Ich wyrazem są ogólne kodeksy etyczne będące rezultatem ponadnarodowych inicjatyw. Etyka w wymiarze globalnym jest szczególnie istotna w obliczu postępującej globalizacji i internacjonalizacji przedsiębiorstw. 57 Por. A Strzelecki: Moda na etykę. Współczesna refleksja etyczna w biznesie i fenomen jej popularności. Studia i materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2005, s. 23 58 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 31 Etyka na poziomie systemowym dotyczy decyzji podejmowanych przez polityków i ekonomistów w ramach krajowych gospodarek rynkowych oraz systemów instytucjonalnych. Powinna służyć dobru wspólnemu i społecznej sprawiedliwości. Etyka organizacyjna odnosi się do poziomu poszczególnych instytucji. Współcześnie działalność gospodarcza odbywa się głównie za pośrednictwem organizacji i to tutaj właśnie regulowane są etyczne zachowania poszczególnych podmiotów, tak indywidualnych jak i grupowych. Zadaniem etyki organizacyjnej jest określenie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, metody i narzędzi temu służących oraz etycznych regulacji wewnątrzorganizacyjnych. Etyka indywidualna dotyczy poszczególnych osób, wyznawanych przez nich norm i wartości oraz ich uczestnictwa w rynku. Choć ma ona najmniejszy zasięg, jest kluczowa gdyż leży u podstaw szerzej określonych poziomów etyki. Stanowi pewnego rodzaju fundament, bez którego niemożliwa jest realizacja jakichkolwiek dalszych inicjatyw etycznych. Etyka globalna Etyka systemowa Etyka organizacyjna Etyka indywidualna Rysunek nr 1. Poziomy etyki Źródło: Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 32 2.5. Podsumowanie Kształt współczesnego świat, jego złożoności i ciągła zmienność, bez wątpienia stanowią wyzwanie dla każdego systemu normatywnego. Niezwykle szybo postępujący rozwój nauki, techniki oraz gospodarki, powoduje powstawanie sytuacji zupełni nowych, rodzi problemy, które nigdy dotąd nie musiały być rozwiązane. Jak się zachować w tych okolicznościach? Czym kierować w podejmowaniu decyzji? Odpowiedzi na te i inne pytania poszukuje etyka, przybierając formę etyk szczegółowych, poświęconych poszczególnym dziedzinom ludzkiej działalności. Etyka biznesu zajmuje się etycznymi aspektami działalności ekonomicznej. Z jednej strony uwikłanie człowieka w sferę aktywności gospodarczej jest tak duże i dynamicznie postępujące, iż przeszliśmy nad nim do porządku dziennego, uznając za konieczny element współczesnego życia i następstwo naszych czasów. Z drugiej zaś złożoność procesów w jakie jesteśmy zaangażowani, ich międzynarodowy wymiar i brak możliwości kontroli wywołuje silną potrzebę pewnych unormowań, niekoniecznie prawnych. Prawo jak wiadomo nie wystarcza do regulowania norm współżycia ludzkiego, takich jak uczciwość, rzetelność, sprawiedliwość, odpowiedzialność czy wzajemny szacunek. Tym zajmuje się etyka. Zapotrzebowanie na etykę w sferze działalności gospodarczej nie jest więc modą, czy nowym sposobem konkurowania i kreowania wizerunku przedsiębiorstw (choć może do tego służyć), lecz odpowiedzią na realne potrzeby ludzi, widzących w etyce nadrzędną wartość. 33 ROZDZIAŁ 3 MIĘDZYNARODOWY WYMIAR OGÓLNYCH KODESKÓW ETYCZNYCH 3.1. Kodeksy etyczne Kodeksy etyczne są zbiorami norm postępowania i wzorów zachowania podmiotów działających w sferze szeroko rozumianego biznesu. W zależności od zakresu działalności gospodarczej jakiej dotyczą, oraz poziomu szczegółowości, można wyróżnić dwa rodzaje kodeksów etycznych. Kodeksy ogólne, które to adresowane są do wszystkich, dotyczą szerokiego grona podmiotów gospodarczych (indywidualnych i grupowych), i są najczęściej wyrazem pewnych powszechnych norm zachowania opartych na uniwersalnych wartościach; mogą odnosić się też to określonych grup zawodowych. Kodeksy szczegółowe normujące działanie ściśle określonej grupy, np. pracowników danego przedsiębiorstwa lub członków organizacji. 59 Kodeksy, tak ogólne jak i szczegółowe, mają określona strukturę; są podobnie zbudowane. Cześć wstępna określa zazwyczaj podstawowe zasady jakimi organizacja się kieruje, zawiera preambułę lub bezpośredni przekaz od najwyższego kierownictwa; tutaj sformułowana jest wizja, misja i cele. Właściwa część kodeksu składa się z rozdziałów i podrozdziałów poświęconym konkretnym zagadnieniem. W zależności od przyjętego stylu, mogą one by uporządkowane wg zagadnień (np.: poufność, realizacja zmówień, praktyki monopolistyczne, dyskryminacja i molestowanie, ochrona środowiska, przyjmowanie prezentów i upominków, zdrowie i bezpieczeństwo pracy, testowanie na zwierzętach, konflikt interesów itd.), wg grupy interesariuszy (pracownicy, kierownictwo, dostawcy, podwykonawcy, klienci, konkurencja, społeczeństwo itd.) lub przybrać formę mieszaną. 60 59 60 Por. W. Gasparski: Wykłady z etyki biznesu. Warszawa 2007, s. 276. Por. tamże, s. 281 – 284. 34 3.2. Inicjatywy międzynarodowe Ogólne kodeksy etyczne mogą mieć dwojaki charakter. Z jednej strony są wyrazem pewnych międzynarodowych standardów postępowania w sferze działalności gospodarczej wypracowanych na światowych forach przedstawicieli świata biznesu, z drugiej zaś mogą określać etykę zawodową danej grupy branżowej, np. lekarzy czy prawników, co również ma ponadnarodowy charakter. 3.2.1. Manifest z Davos Jednym z pierwszych dokumentów, mającym charakter kodeksu etycznego był Manifest z Davos, który został opracowany podczas trzeciego Europejskiego Sympozjum Zarządzania w 1973 r. tylko przynoszenie zysku, ale 61 Stwierdzono wówczas, że rolą biznesu jest nie także odpowiedzialność wobec wszystkich interesariuszy i społeczeństwa, a zawarte z nim postanowienia skierowano do menedżerów i ogólnie rozumianego kierownictwa firm jako grupy zawodowej odpowiedzialnej za realizacja powyższych założeń. Manifest z Davos: A. Zawodowym zadaniem kierownictwa przedsiębiorstwa jest służyć klientom, współpracownikom, kapitałodawcom i społeczeństwu oraz równoważyć ich sporne interesy. B. 1. Kierownictwo przedsiębiorstwa ma służyć klientom. Powinno ono zadowalać potrzeby klientów w możliwie najlepszy sposób. Należy dążyć do czystej konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami, która zapewnia największą wiarygodność cen, jakość i różnorodność produktów. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno próbować przekształcać nowe idee i postęp technologiczny w rynkowe produkty i usługi. B. 2. Kierownictwo przedsiębiorstwa ma służyć współpracownikom, ponieważ kierownictwo jest w wolnym społeczeństwie akceptowane przez współpracowników tylko wtedy, gdy równocześnie broni ich interesów. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno dbać o zapewnienie miejsc pracy, regulację 61 Por: H. Steinmann, G. Schreyogg: Zarządzanie: podstawy kierowania przedsiębiorstwem : koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław 2001, s. 78-79. 35 dochodów realnych i przyczyniać się do humanizacji pracy. B.3. Kierownictwo przedsiębiorstwa ma służyć kapitałodawcom. Powinno im zapewnić dywidendy, które są wyższe niż stopa procentowa pożyczek państwowych. To wyższe oprocentowanie jest konieczne, ponieważ musi być w nim zawarta premia za wyższe ryzyko. Kierownictwo przedsiębiorstwa jest powiernikiem dawcy kapitału B.4. Kierownictwo przedsiębiorstwa ma służyć społeczeństwu. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno zapewnić przyszłym generacjom warte życia środowisko. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno wykorzystać wiedzę i środki, jakie są mu powierzone dla dobra społeczeństwa. Musi ono udostępnić naukowemu kierownictwu przedsiębiorstwa nowości poznawcze i popierać postęp techniczny. Ma ono, poprzez kierowniczą rolę przedsiębiorstwa, umożliwić wspólnocie wypełnianie jej zadań. Zarządzanie powinno swoją wiedzę i doświadczenie postawić w służbę społeczeństwu. C. Świadczenie usług kierownictwa przedsiębiorstwa wobec klientów, współpracowników, kapitałodawców i społeczeństwa jest tylko wtedy możliwe, gdy egzystencja przedsiębiorstwa jest długoterminowo zapewniona. Konieczne są tu wystarczające zyski przedsiębiorstwa. Zysk przedsiębiorstwa jest zatem koniecznym środkiem, a nie ostatecznym celem kierownictwa przedsiębiorstwa. Tabela nr 4. Manifest z Davos. Źródło: H. Steinmann, G. Schreyogg: Zarządzanie: podstawy kierowania przedsiębiorstwem : koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław 2001, s. 78-79. Powyższy dokument określa zadania kadry kierowniczej jako służbę. Klientom poprzez zaspokajanie ich potrzeb i dążenie do czystej konkurencji, która wraz z postępem technologicznym spowoduje podniesienie jakości usług i produktów. Współpracownikom i podwładnym w zakresie zapewnienia miejsc pracy i realnego dochodu oraz poprawy warunków pracy. Kapitałodawcom poprzez generowanie dochodu i zapewnie dywidendy jako premii za poniesieni one ryzyko inwestycyjne. Służba wobec społeczeństwa przejawia się w dbałości o środowisko naturalne dla dobra przeszłych generacji. 62Taki zapis jest wyrazem zachowania zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej która realizowana jest poprzez zrównoważony rozwoju. Ostateczna konkluzja jaka wynika z zaleceń Manifestu z Davos, to wyraźne 62 H. Steinmann, G. Schreyogg: Zarządzanie: podstawy kierowania przedsiębiorstwem : koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław 2001, s. 78-79. 36 określenie roli zysku jako środka do realizacji powyższych celów, a nie celu samego w sobie. 3.2.2. Globalne zasady Sullivana Innym ważnym zbiorem reguł postępowania w sferze działalności gospodarczej są Globalne zasady Sullivana (The Global Sullivan Principles of Social Responsibility). Spisane po raz pierwszy w 1977 r. wiązały się głównie z walką z apartheidem oraz z wyzyskiem pracowników w Afryce przez amerykańskie korporacje. Inspiratorem i pomysłodawcą był L. H. Sullivan, który następnie, zachęcony przez organizacje walczące o prawa człowieka, rządy, a także samo środowisko biznesowe opracował ulepszoną wersję zasad. Została ona ogłoszona jako Globalne Zasady Sullivana na specjalnym zgromadzeniu ONZ w 1999 r. 63 Zasady te oparte są na uniwersalnych prawach człowieka, wyrażają się w prawach i godności pracowników. Zalecają zapewnienie równych szans zatrudnionym na wszystkich szczeblach oraz poszanowanie pracowników ze względu na kolor ich skóry, rasę, płeć, wiek, pochodzenie etniczne oraz przekonania religijne. Stanowczo zakazuje się takich praktyk jak wyzysk dzieci, kara fizyczna, wykorzystywanie kobiet, niewolnictwo oraz wszelkie formy pracy przymusowej. Zasady te zapewniają pracownikom swobodę zrzeszania się i przynależności do różnych organizacji. Zalecają zapewnienie pracownikom możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb oraz rozwijania swoich umiejętności, a także zagwarantowania bezpieczeństwa w miejscu pracy. Opowiadają się za promowaniem uczciwej konkurencji oraz przeciwdziałaniu korupcji. Podkreślają znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu i nakazują działanie na rzecz lokalnej społeczności poprzez wspieranie edukacji i kultury oraz dbałości o socjalne bezpieczeństwo pracowników. Promują także ideę zrównoważonego rozwoju i zachowania środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. 64 63 64 Por. http://www.csrinfo.org/pl/component/content/article/1672-na-czym-polegaj-globalne-zasady-sullivana Por. The Global Sullivan Principles of Social Responsibility w: http://www.thesullivanfoundation.org/ As a company which endorses the Global Sullivan Principles we will respect the law, and as a responsible member of society we will apply these Principles with integrity consistent with the legitimate role of business. 37 Przyjęcie Globalnych Zasad Sullivana przez daną korporację obliguje do ich przestrzegania we wszystkich należących do niej oddziałach i fabrykach. Jest to niezwykle ważne w obliczu postępującej globalizacji przejawiającej się częstym lokowaniem zakładów produkcyjnych w krajach o niższych kosztach pracy i kosztach operacyjnych Aby przyłączyć się do społeczności przestrzegającej Globalnych Zasad Sullivana należy zgłosić się do Fundacji Sullivana, 65 która stoi na straży ich transparentności. Na stronie internetowej Fundacji dostępna jest także lista obecnych sygnatariuszy. 3.2.3. Zasady Okrągłego Stołu z Caux Ważną inicjatywą wypływająca z potrzeby promowania etycznego kapitalizmu są tzw. Zasady Okrągłego Stołu z Caux (Caux Round Table Priniciples for Buisiness), powstałe w 1986 r. Projektodawcami byli liderzy świata biznesu z Europy, Japonii i Stanów Zjednoczonych. Owe zasady opierają się na dwóch ideach: kyosei i godności ludzkiej. Japońska koncepcja kyosei oznacza życie i pracę dla wspólnego dobra, tak aby kooperacja i wzajemna pomyślność mogła współistnieć ze zdrową i uczciwą We will develop and implement company policies, procedures, training and internal reporting structures to ensure commitment to these Principles throughout our organization. We believe the application of these Principles will achieve greater tolerance and better understanding among peoples, and advance the culture of peace. Accordingly, we will: Express our support for universal human rights and, particularly, those of our employees, the communities within which we operate, and parties with whom we do business. Promote equal opportunity for our employees at all levels of the company with respect to issues such as color, race, gender, age, ethnicity or religious beliefs, and operate without unacceptable worker treatment such as the exploitation of children, physical punishment, female abuse, involuntary servitude, or other forms of abuse. Respect our employees' voluntary freedom of association. Compensate our employees to enable them to meet at least their basic needs and provide the opportunity to improve their skill and capability in order to raise their social and economic opportunities. Provide a safe and healthy workplace; protect human health and the environment; and promote sustainable development. Promote fair competition including respect for intellectual and other property rights, and not offer, pay or accept bribes. Work with governments and communities in which we do business to improve the quality of life in those communities-- their educational, cultural, economic and social well being--and seek to provide training and opportunities for workers from disadvantaged backgrounds. Promote the application of these Principles by those with whom we do business. We will be transparent in our implementation of these Principles and provide information which demonstrates publicly our commitment to them. 65 Adres strony internetowej fundacji: http://www.thesullivanfoundation.org/ 38 konkurencją. Ludzka godność jest natomiast jedną z podstawowych, przyrodzonych wartości jednostki i nie może być traktowana jako narzędzie do osiągnięcia zamiarów innych lub spełnienia nacisków większości. 66 Uczestnicy Okrągłego Stołu z Caux podkreślili znaczenie globalnej odpowiedzialności kół biznesu za zmniejszanie gospodarczych i społecznych nierówności oraz zagrożeń dla pokoju na świecie. Uznali także, że wspólne przywództwo jest konieczne dla osiągnięcia pewnej ponadnarodowej harmonii. Zwrócono szczególną uwagę na rozwój trwałej przyjaźni, zrozumienia i współpracy, opartych na wspólnym szacunku dla najwyższych wartości moralnych, i na odpowiedzialnym działaniu jednostek w ich własnych sferach wpływu. Dokument składa się z części wstępnej i preambuły oraz Zasad Ogólnych i Zasad postępowania wobec interesariuszy, zawierających bardziej szczegółowe zalecenia. Zasady ogólne zakładają odpowiedzialne prowadzenie działalności gospodarczej, przez co rozumie się dostarczanie na rynek produktów i usług o jakości adekwatnej do ich ceny, utrzymanie ekonomicznie dobrej kondycji przedsiębiorstwa z uwzględnieniem jego społecznej odpowiedzialności wobec członków społeczności lokalnych, narodowych, regionalnych i globalnych. Ponadto podkreśla się rolę innowacyjności i transparentności oraz konieczność poszanowania prawa i dbałości o środowisko naturalne. Ważne znaczenia przypisano również działaniom zmierzającym ku liberalizacji handlu światowego, tworzeniu nowych miejsc pracy i zwiększaniu siły nabywczej obywateli, co przyczyniać ma się do społecznego postępu. 67 Zasady ogólne, Okrągły Stół z Caux: Zasada 1. Odpowiedzialność biznesu: od odpowiedzialności wobec akcjonariuszy ku koncepcji odpowiedzialności wobec interesariuszy. O społecznej wartości biznesu decyduje poziom zamożności i zatrudnienia, jakie zapewnia, jak również produkty i usługi dostarczane na rynek za rozsądną cenę odpowiadającą ich jakości. By wytworzyć takie wartości, biznes musi utrzymać swoją kondycję ekonomiczną, jednakże samo przetrwanie nie jest jego ostatecznym celem. 66 67 Por. http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=8 Por. tamże. 39 Biznes powinien również odgrywać rolę w poprawie warunków życia wszystkich klientów, pracowników oraz akcjonariuszy, poprzez dzielenie się z nimi dobrami przez siebie wytworzonymi. Dostawcy i konkurenci powinni oczekiwać, że biznes będzie honorował swoje zobowiązania w duchu uczciwości i rzetelności. Biznes, jako odpowiedzialny obywatel lokalnych, narodowych, regionalnych i globalnych społeczności, ma swoją rolę w kształtowaniu ich przyszłości. Zasada 2. Ekonomiczne i społeczne oddziaływanie biznesu: ku innowacjom, sprawiedliwości i wspólnocie światowej Firmy zakładane za granicą w celu podejmowania działalności produkcyjnej lub handlowej, również tam powinny - poprzez tworzenie nowych miejsc pracy i zwiększanie siły nabywczej obywateli przyczyniać się do postępu społecznego. Biznes powinien także wspierać przestrzeganie praw człowieka, rozwój edukacji, wzrost zamożności i ożywienie gospodarcze krajów, w których działa. Biznes powinien przyczyniać się do ekonomicznego i społecznego rozwoju nie tylko w krajach, w których działa, ale również do rozwoju całej społeczności światowej, poprzez efektywne i rozważne wykorzystywanie zasobów naturalnych, stosowanie się do zasad wolnej i uczciwej konkurencji oraz położenie nacisku na wprowadzanie nowych rozwiązań technologicznych, innowacji w metodach produkcji, marketingu i komunikacji. Zasada 3. Zachowanie biznesowe: wyjście poza literę prawa ku duchowi zaufania Akceptując słuszność uregulowań prawnych dotyczących tajemnicy handlowej, biznes powinien uznać, że szczerość, otwartość, prawdomówność, dotrzymywanie obietnic i przejrzystość jego działań przyczyniają się nie tylko do zwiększenia jego wiarygodności i stabilności, lecz również do łagodzenia napięć między firmami i do usprawniania zawieranych przez nie transakcji, szczególnie na poziomie międzynarodowym. Zasada 4. Poszanowanie dla reguł prawnych W celu uniknięcia napięć oraz by promować swobodę handlu, równe warunki konkurencji, a także uczciwe i bezstronne traktowanie wszystkich uczestników, biznes powinien respektować zarówno prawo międzynarodowe, jak i lokalne. Ponadto biznes powinien być świadomy faktu, że niektóre jego działania, choć legalne, mogą przynosić niekorzystne rezultaty. Zasada 5. Wsparcie wielostronnej wymiany handlowej Biznes powinien wspierać wielostronne układy handlowe zawarte przez GATT/Światową Organizację Handlu i podobne porozumienia międzynarodowe. Powinien również współuczestniczyć w promowaniu postępowej i rozsądnej liberalizacji handlu oraz, respektując cele polityki narodowej, zmniejszać wewnętrzne bariery, które przeszkadzają globalnemu handlowi. Zasada 6. Poszanowanie środowiska Biznes powinien chronić, a gdzie jest to możliwe, przyczyniać się do poprawy stanu środowiska, promować zrównoważony rozwój i przeciwdziałać marnotrawieniu zasobów naturalnych. 40 Zasada 7. Unikanie działań sprzecznych z prawem Biznes nie powinien dopuszczać do łapówkarstwa, prania brudnych pieniędzy ani innych praktyk korupcyjnych. Powinien współpracując z innymi przyczyniać się do eliminowania takich praktyk. Nie powinien uczestniczyć w handlu bronią i innymi materiałami używanymi przez terrorystów, w handlu narkotykami i kontaktach ze zorganizowaną przestępczością. Tabela nr 5. Zasady ogólne, Okrągły Stół z Caux. Źródło: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=8, na podstawie tłumaczenia B. Roka, 1994. Z kolei Zasady postępowania wobec interesariuszy określają relacją z klientami, pracownikami, inwestorami, dostawcami, konkurentami oraz społecznościami lokalnymi. I tak wobec klientów nakazuje się uczciwe traktowanie i dostarczenia produktów i usług najwyższej jakości; takich by nie narażały one ich życie i zdrowia, ale podnosiły zadowolenie i były nieszkodliwe dla środowiska naturalnego. Zatrudnionym należy zapewnić odpowiednie warunki pracy i godne wynagrodzenie; prowadzić politykę jawności, uczciwości i dać możliwość wyrażania swoich opinii i sugestii; niedyskryminować, zachęcać do rozwoju zawodowego a w razie konfliktu podejmować negocjacje w dobrej wierze. Wobec inwestorów należy odpowiedzialnie zarządzać w dbałości o powierzony kapitał i generować zysk, a także uwzględniać i szanować ich sugestie, żądania i decyzje formalne. W stosunku do konkurentów należy przestrzegać zasad uczciwej konkurencji, szanować prawo własności (w tym intelektualnej) oraz odmawiać przyjęcia korzyści z działań nieetycznych, takich jak np.: wywiad gospodarczy. Wobec społeczności lokalnych należy w pierwszej kolejności szanować prawa i wolności człowieka a także kulturową odmienność i jej wartość. Zwraca się także uwagę na obowiązek popierania polityki publicznej służącej poprawie jakości życia, oraz promowania, niejednokrotnie finansowego wspierania, inicjatyw charytatywnych i przedsięwzięć służących podnoszeniu poziomu zdrowia, edukacji, zamożności oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy.68 68 Por. http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=8 41 Zasady postępowania wobec interesariuszy, Okrągły Stół z Caux: Klienci. Jesteśmy zwolennikami traktowania wszystkich klientów z należnym szacunkiem, niezależnie od tego, czy nabywają towary i usługi bezpośrednio od nas, czy też kupują je na rynku. Dlatego też jesteśmy odpowiedzialni za: • oferowanie naszym klientom produktów i usług o najwyższej jakości zgodnych z ich wymaganiami; • uczciwe traktowanie naszych klientów we wszystkich aspektach zawieranych z nimi transakcji, włączając w to wysoki poziom usług i zadośćuczynienie w wypadku braku satysfakcji z ich strony; • dołożenie wszelkich starań, aby nasze produkty i usługi przyczyniały się do zachowania lub polepszenia zdrowia i bezpieczeństwa naszych klientów, a także jakości środowiska, w którym żyją; • zapewnienie poszanowania godności ludzkiej w oferowanych produktach, działaniach marketingowych i reklamie; • poszanowanie integralności kulturowej naszych klientów. Pracownicy. Jesteśmy zwolennikami poszanowania godności każdego pracownika i traktowania interesów pracowników z należytą powagą. Dlatego też jesteśmy odpowiedzialni za: • zapewnienie miejsca pracy i wynagrodzenia, które pozwala na poprawę warunków życia pracownika; • zapewnienie warunków pracy, które szanują zdrowie i godność pracownika; • uczciwość w kontaktach z pracownikami i prowadzenie otwartej polityki informacyjnej, ograniczonej jedynie wymaganiami prawa oraz konkurencji; • słuchanie oraz, gdziekolwiek jest to możliwe, działanie zgodnie z sugestiami, pomysłami, postulatami i zażaleniami pracowników; • zaangażowanie w prowadzenie negocjacji w dobrej wierze, gdy tylko pojawiają się konflikty; • unikanie praktyk dyskryminacyjnych i zagwarantowanie równego traktowania oraz równych szans niezależnie od płci, wieku, rasy czy religii; • promowanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych, na stanowiskach, na których mogą być autentycznie przydatne; • ochronę pracowników przed możliwymi do uniknięcia obrażeniami i chorobami w miejscu pracy; • zachętę i pomoc w zdobywaniu przez pracowników przydatnych i dających się wykorzystać także w innych zawodach umiejętności i wiedzy; • wyczulenie na poważne problemy dotyczące bezrobocia, często związane z decyzjami podejmowanymi przez biznes, poszukiwanie współpracy z rządami, przedstawicielami pracowników oraz innymi agendami w celu rozwiązywania tych kwestii. Właściciele/inwestorzy. Cenimy zaufanie, jakie pokładają w nas inwestorzy. Dlatego też jesteśmy odpowiedzialni za: 42 • profesjonalne i rzetelne zarządzanie w celu zapewnienia uczciwych i konkurencyjnych zysków z poczynionych inwestycji; • przekazywanie właścicielom/inwestorom istotnych informacji, ograniczonych jedynie przepisami prawa i zasadami konkurencji; • ochranianie i powiększanie aktywów właścicieli/inwestorów; • respektowanie wymagań, sugestii, skarg i formalnych postanowień właścicieli/inwestorów. Dostawcy. Nasze stosunki z dostawcami i podwykonawcami muszą być oparte na zasadach wzajemnego poszanowania. Dlatego też jesteśmy odpowiedzialni za: • dążenie do uczciwości i prawdomówności we wszystkich naszych działaniach, włączając w to politykę cenową, udzielanie licencji oraz praw do sprzedaży; • zapewnienie wolności naszych działań od przymusu i niepotrzebnych sporów prawnych; • rozwijanie długoterminowej stabilizacji w relacjach z dostawcami w zamian za wartość, jakość, konkurencyjność i pewność ich dostaw; • udostępnianie informacji dostawcom oraz włączanie ich w procesy planowania; • terminową zapłatę zgodnie z warunkami umów; • poszukiwanie, zachęcanie i preferowanie takich dostawców i podwykonawców, którzy zatrudniając pracowników przestrzegają zasad poszanowania ludzkiej godności. Konkurenci. Uczciwa konkurencja jest jednym z podstawowych warunków wzrostu bogactwa narodów oraz czynnikiem umożliwiającym sprawiedliwy podział dóbr i usług. Dlatego też jesteśmy odpowiedzialni za: • wspieranie wolnego rynku handlu i inwestycji; • promowanie zachowań konkurencyjnych, które przynosiłyby korzyści społeczeństwu i środowisku oraz byłyby wyrazem wzajemnego szacunku między konkurentami; • powstrzymanie się od udzielania i partycypowania w udzielaniu nieuczciwych korzyści majątkowych oraz przywilejów w celu zapewnienia sobie przewagi nad konkurencją; • respektowanie praw własności materialnej i intelektualnej; • przeciwstawianie się zdobywaniu informacji gospodarczych w sposób nieuczciwy i nieetyczny, jak np. szpiegostwo przemysłowe. Wspólnoty lokalne. Jako obywatele globalnej wspólnoty możemy przyczynić się do wzmocnienia organizacji działających na rzecz reform i praw człowieka w tych wspólnotach, w których działamy. Dlatego też jesteśmy odpowiedzialni w tych wspólnotach za: • respektowanie i promowanie praw człowieka i instytucji demokratycznych tam gdzie jest to możliwe; • uznawanie zobowiązań rządów względem społeczeństwa i wspieranie polityki oraz działań mających na celu promowanie rozwoju człowieka poprzez harmonijne stosunki pomiędzy gospodarką 43 i innymi obszarami życia społecznego; • współpracę z organizacjami dążącymi do podnoszenia poziomu zdrowia, edukacji, bezpieczeństwa w miejscu pracy i wzrostu dobrobytu; • promowanie i stymulowanie zrównoważonego rozwoju oraz odgrywanie wiodącej roli w działaniach na rzecz ochrony i poprawy środowiska oraz zachowania zasobów naturalnych Ziemi; • wspieranie pokoju, bezpieczeństwa, różnorodności i integracji społecznej; • poszanowanie integralności kultur lokalnych; • bycie dobrym obywatelem poprzez donacje na cele charytatywne, edukację i kulturę oraz dzięki udziałowi pracowników w życiu społecznym i inicjatywach obywatelskich. Tabela nr 6. Zasady postępowania wobec interesariuszy, Okrągły Stóu z Caux. Źródło: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=8, na podstawie tłumaczenia B. Roka, 1994. Międzynarodowa inicjatywa jaką jest Caux Round Table Priniciples for Buisiness słusznie zakłada, że postępowanie w biznesie może wpływać na międzyludzkie relacje oraz stosunki pomiędzy narodami. Przestrzeganie etycznych zasad postępowania, zwykłej uczciwości i wzajemnego szacunku przyczynia się więc to budowania owych relacji w oparciu o globalne zaufanie, które wpłynąć może na poprawę społecznych i ekonomicznych warunków życia wszystkich ludzi. Warto w tym miejscu nadmienić, iż pierwotna inicjatywa odnosząca się jedynie do wypracowania zasad etycznych dotyczących sfery gospodarczej została później rozszerzona. Obecnie Caux Round Table Priniciples dotyczą także sektora publicznego i życia politycznego (Principles for Government pozarządowych (Principles for NGOs Responsible Globalization 70 69 ), organizacji ), procesu globalizacji (Principles for 71 ), a także odpowiedzialnej konsumpcji (Principles for Ownership of Wealth 72). 69 Szerzej w: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=55 Szerzej w: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=101 71 Szerzej w: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=103 72 Szerzej w: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=102 70 44 3.2.4. Global Compact Innym ważnym przedsięwzięciem o międzynarodowym charakterze jest inicjatywa Global Compact która została przedstawiona przez Kofi Annana, Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, w przemówieniu wygłoszonym podczas Światowego Forum Ekonomicznego w Davos 31 stycznia 1999 r. Stworzono wówczas 9 zasad, dotyczących praw człowieka, standardów pracy oraz środowiska naturalnego i zaapelowano do przedstawicieli świata biznesu na całym świecie, by je poparli, przyjęli, i stosowali we wszystkich sferach ich działalności. Podczas szczytu liderów w czerwcu 2004 roku, ogłoszono nową, dziesiątą zasadę Global Compact. Dotyczy ona przeciwdziałania korupcji i jest odpowiedzią na społeczne zapotrzebowanie na regulacje w tym zakresie. 10 zasad Global Compact (GC): Prawa człowieka: Zasada 1. Popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową. Zasada 2. Eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę. Standardy pracy: Zasada 3. Poszanowanie wolności stowarzyszania się. Zasada 4. Eliminacja wszelkich form pracy przymusowej. Zasada 5. Zniesienie pracy dzieci. Zasada 6. Efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia. Środowisko naturalne: Zasada 7. Prewencyjne podejście do środowiska naturalnego. Zasada 8. Podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postaw odpowiedzialności ekologicznej. Zasada 9. Stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii. Przeciwdziałanie korupcji: Zasada 10.Przeciwdziałanie korupcji we wszystkich formach, w tym wymuszeniom i łapówkarstwu. Tabela nr 7. 10 zasad Global Compact. Źródło: http://www.globalcompact.org.pl/pol/Global-Compact/10-Zasad-GC 45 Powyższe zasady wynikają z fundamentalnych dokumentów takich jak: Powszechna deklaracja praw człowieka (The Universal Declaration of Human Rights), Deklaracji Międzynarodowej Organizacji Pracy o Fundamentalnych Zasadach i Prawach w Pracy (The International Labour Organization's Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work) , Deklaracji z Rio o Środowisku Naturalnym i Rozwoju, Agenda 21 (The Rio Declaration on Environment and Development), Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji (United Nations Convention against Corruption). Global Compact to jednak nie tylko kodeks postępowania, ale międzynarodowa sieć, której członkami są obecnie: władze rządowe wielu państw, określające zasady na których bazują inicjatywy; firmy, od których oczekuje się określonych działań; pracodawcy, skupiający w swoich rękach konkretne procesy produkcji globalnej; organizacje pozarządowe reprezentujące rozległą społeczność interesariuszy; oraz ONZ. Rdzeniem Global Compact jest Biuro GC i sześciu agend ONZ: Międzynarodowej Organizacji Pracy, Biura Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka, Programu Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska, Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju i Organizacji Rozwoju Przemysłu ONZ oraz Biura ONZ ds. Kontroli Narkotyków i Zapobiegania Przestępczości. 73 Rysunek. 2. Zasięg sieci Global Compact w 2009 r. Źródło: http://www.unglobalcompact.org/NetworksAroundTheWorld/index.html 73 Por. http://www.globalcompact.org.pl/pol/Global-Compact/Podstawowe-informacje 46 Dla realizacji przyjętych zadań Global Compact oferuje pomoc poprzez mechanizmy takie jak: Dialog Społeczny, Centrum Wiedzy i Projekty. Powyższy kodeks nie jest instrumentem regulacji w rozumieniu prawa, ani też organem kontroli. Jest dobrowolną inicjatywą i opiera się na społecznej odpowiedzialności i transparentności działania poszczególnych firm i instytucji. Według danych zamieszczonych na stronie Global Compact Network Poland, ponad 2000 firm ze wszystkich regionów świata, międzynarodowe środowiska pracy i organizacje pozarządowe są zaangażowane w tą inicjatywę. 74 3.3. Kodeksy etyki zawodowej Obok przedstawionych powyżej globalnych inicjatyw, kodeksy etyki zawodowej również określają pewne międzynarodowe normy postępowania, skupiając się jednak na poszczególnych grupach branżowych. Ich sens opiera się na funkcjach samej etyki zawodowej, która przede wszystkim reguluje wewnętrzne stosunki w danej profesji, ale także relacje przedstawicieli grupy zawodowej z otoczeniem i samym przedmiotem ich zainteresowań. Szczególnie istotne jest tu wyraźne wskazania nadrzędnego celu działania oraz kręgu ludzi dla dobra których wykonuj się dany zawód. Kodeksy etyki zawodowej określają zasady rzetelności i sumienności; stanowią pewnego rodzaju wzór doskonałości profesjonalnej. Ponadto mogą pełnić funkcje ostrzegawczą, ukazując zagrożenia nadużyć moralnych w danych zawodzie, oraz edukacyjną – poprzez kształtowanie właściwych postaw. Normują zachowanie przedstawicieli danej branży poza sferą zawodową oraz wzajemne relacje przedstawicieli tej samej profesji (zasady pomocy koleżeńskiej, lojalności, zawodowej, poufności). 75 Pojęcie kodeksu etyki zawodowej niejednokrotnie wywołuje pejoratywne skojarzenia z względu na samo rozumienia słowa „kodeks”. Chodzi tu o problem właściwej kodyfikacji, a więc zebrani i spisania wszelkich zasad jaki powinny zostać uwzględnione w odniesieniu do danej profesji. Obawy te wydają się niebezpodstawne, 74 Por. http://www.globalcompact.org.pl/pol/Global-Compact/Podstawowe-informacje Por. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczk – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2011. 75 47 istnieją bowiem liczne zagrożenia niewłaściwego skonstruowania kodeksu, takie jak chociażby nadmierna ogólnikowość lub szczegółowość. Należy wystrzegać się skłonności do zbyt literalnego rozumienia zawartych w kodeksie zapisów. Z pewnością uznanie za moralnie właściwe jedynie takich działań, które zostały dokładnie określone w kodeksie nie będzie słuszne. Podobnie jak przekonanie o kompletności norm i wzorów postępowania zawartych w kodeksie, dla każdej sytuacji jaka może zaistnieć w życiu zawodowym. Czy zatem kodeks etyki zawodowej może niejako przejmować odpowiedzialność za podejmowane wybory i decyzje oraz ich sutki? Czy powinien pozostawiać miejsc na własną interpretację stron? Warto także zwrócić uwagę na zjawisko atomizacji społeczności zawodowych i tworzenie norm odnoszących się jedynie do danej branży. Kodeksy etyki zawodowej nie mogą funkcjonować w warunkach bezkontekstowych czy też być sprzeczne z ogólnymi zasadami moralnymi. Przedstawione w nich zapisy stanowią tylko pewnego rodzaju minimum jakie należy spełniać, czy też granicę, której nie można przekroczyć. 3.4. Podsumowanie O etyce biznesu mówi się dziś bardzo dużo, szczególnie w aspekcie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR: corporate social responsibility)76 czy koncepcji zrównoważonego rozwoju. Często zapomina się jednak, że etyczne rozwiązania realizowane na poziomie organizacji są pochodną pewnych szczerszych działań, inicjatyw międzynarodowych, czy wręcz globalnych. Jak wskazano w pierwszym rozdziale niniejszej pracy, bez względu na różnice kulturowe, religijne czy cywilizacyjne, ludzie uznają pewne uniwersalne wartości i na ich podstawie formułują normy postępowania, którymi chcę się kierować także w życiu gospodarczym, tym bardziej, że aktywność w tej sferze nabrała współcześnie nowego znaczenia. Ucieleśnieniem tych pragnień są właśnie ogólne kodeksy etyczne, powstałe na międzynarodowych forach, będące owocem współpracy przedstawicieli świata biznesu z różnych kręgów. Zawarte w nich postulaty wyrażają nadrzędność dobra, w rozumieniu całej ludzkości, nad partykularnymi interesami jednostki czy 76 http://www.ling.pl/corporate%20social%20responsibility%20%28csr%29 48 grupy; nieuczciwość i bezwzględna chęć zysku nie mogę być siłą napędowym wzrostu gospodarczego. Postęp, rozwój nowych technologii, wytwarzanie lepszych produktów i usług ma służyć ludziom. Podejmowanie aktywności gospodarczej powinno w pierwszej kolejności odpowiadać potrzebom społecznym, a nie chęci wzbogacenia się. Szczególnie istotnym elementem, pojawiającym się niemal we wszystkich przedstawionych wyżej dokumentach, na który chciałabym zwrócić uwagę, jest dbałość o środowisko naturalne i zachowanie bioróżnorodności. Bez względu na to czy w ramach etyki środowiskowej zajmujemy stanowisko antropocentryczne, biocentryczne czy holistyczne, 77 musimy dostrzegać negatywne konsekwencje zbytniej ekspansji i ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze. W ekonomi istnieją wszakże dwa przeciwstawne paradygmaty: ekologizacji ekonomi i ekonomizacji ekologii78. Jestem zwolennikiem zrównoważonego rozwoju i ekonomii 77 Antropocentryzm zakłada, że człowiek może swobodnie korzystać ze środowiska naturalnego i podporządkowywać je swoim potrzebom, jednak z zachowaniem umiaru; postuluje ochronę przyrody, jednak jej zachowanie dla przyszłych pokoleń nie jest priorytetem. Stawia człowieka w centrum systemu biologicznego. Biocentryzm nie wynosi człowieka ponad inne elementy natury, traktuje ją całościowo. Zakłada, że każda istota żywa ma swoją autonomię i wartość, które człowiek powinien uznawać. Odrzuca homocentryzm, jako, że życie ludzkie jest zależne od integracji z biosferą. Holizm ujmuje naturę całościowo, włączając do niej także nieożywione elementy. Człowiek nie powinien udomowiać zwierząt ani roślin, ani też wykorzystywać środowiska naturalnego w żaden inny sposób. 78 Paradygmat ekonomizacja ekologii opiera się na założeniach ekonomii klasycznej w tym ekonomii środowiska oraz teorii efektów zewnętrznych; wykorzystuje narzędzia mikroekonomiczne i rachunek optymalizacyjny. Bada się w jaki sposób gospodarować ograniczonymi zasobami: w aspekcie statycznym dotyczy to oszczędności środków lub maksymalizacji wydajności, a aspekcie dynamicznym analizy wykorzystania odnawialnych i nieodnawialnych zasobów w czasie, wprowadzenie ich na rynek i ustalenia ceny, wpływu na rozwój i wzrost gospodarczy, związku pomiędzy dobrobytem materialnym i środowiskiem naturalnym oraz ekonomicznych skutków zanieczyszczeń i ochrony środowiska. Ekonomia środowiska wskazuję, iż problem ograniczonych zasobów może być rozwiązany poprzez ich substytucję oraz mechanizmy rynkowe (dostosowanie ceny do popytu i podaży). Zakłada perspektywę mikroekonomiczną: efektywność z punktu widzenia przedsiębiorstwa. Posługuje się takimi narzędziami jak podatki i opłaty ekologiczne oraz uprawnienia zbywalne (prawo do emisji zanieczyszczeń). Krytycy zarzucają tej teorii zbytni optymizm w zakresie substytucji oraz wiarę w niezawodność rynku (ustalenie zbyt wysokiej ceny, może spowodować, iż nie wszystkich będzie stać na zakup danego dobra: np. wody pitnej). Ponadto ignoruje naturalną zdolność środowiska do regeneracji i nie uwzględnia korelacji pomiędzy tempem zużycia zasobów a postępowaniem zanieczyszczeń. Zakłada jedynie krótkookresową perspektywę. Paradygmat ekologizacji ekonomii wywodzi się z etyki środowiskowej i ekonomii ekologicznej, bazuje na założeniach ekonomii keynesowskiej (niestabilność gospodarcza, zawodność rynku i zmiany koniunktury powinny być regulowane przez interwencje państwa). Przedmiotem zainteresowania ekonomii ekologicznej jest odnawialny i nieodnawialny kapitał naturalny oraz jego wpływ na stabilność ekosystemów, zdolność przetrwania środowiska przyrodniczego, równoważony rozwój oraz „czyste technologie”. Postuluje dopasowanie procesów gospodarowania do ograniczonych zasobów, widzi granice rozwoju i konieczność zachowania środowiska dla przyszłych pokoleń. Wykorzystuje takie narzędzia jak subsydia ekologiczne czy kaucje zwrotne; zakłada ekologiczną reformę podatkową, czyli obniżenie kosztów pracy i zmniejszenie podatków dochodów, a podniesienie opodatkowania zanieczyszczeń, szkód ekologicznych i zużycia kapitału naturalnego. Ekonomia ekologiczna przyjmuje długookresową, makroekonomiczną perspektywę, ma interdyscyplinarny charakter. 49 ekologicznej; społeczność międzynarodowa również coraz częściej popiera takie właśnie stanowisko, czego wyrazem są zapisy w ogólnych kodeksach etycznych jak i polityka instytucji publicznych i przedsiębiorstw. Najczęściej podnoszone kwestie w omawianych kodeksach to dbałość o wszystkich interesariuszy, a więc klientów, dostawców, podwykonawców, konkurentów, inwestorów oraz pracowników. Prawom pracowniczym właściwie w całości zostały poświęcone Globalne Zasady Sullivana, które opierają się na podstawowych prawach i godności. Zapewnienie godziwych i bezpiecznych warunków zatrudnienia, godnej płacy, możliwości rozwoju zawodowego, a przede wszystkim wolność podejmowania zatrudnienia i niedyskryminacja są niezwykle ważne w obliczu postępującej globalizacji i mobilności siły roboczej. W tym miejscu należy także podnieść kwestię teorii zarządzania i kapitału ludzkiego; bez względy na psychologiczne i ekonomiczne podstawy na jakich się one opierają, ich autorzy i realizatorzy nie mogą zapominać, iż wzajemny szacunek i nieprzedmiotowe traktowania jest podstawą budowania etycznych relacji międzyludzkich. Po dokonaniu przeglądu dokumentów i bliższemu przyjrzeniu się przyczynom podjęcia globalnych inicjatyw w zakresie etyki biznesu, można niewątpliwie stwierdzić, iż ogólne kodeksy etyczne są wyrazem międzynarodowych standardów postępowania w sferze działalności gospodarczej. 50 ROZDZIAŁ 4 ETYKA W ORGANIZACJI JAKO POCHODNA OGÓLNYCH STANDARÓW POSTĘPOWANIA „Skoro wszyscy mają być odpowiedzialnie za to, co robią, nie ma powodów aby przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy stanowili tu wyjątek. Przedsiębiorstwo więcej od społeczeństwo bierze, niż mu daje. Korzysta z ludzi, których w bólach rodziły ich matki, kształconych potem poza przedsiębiorstwem przez kilkanaście lat; korzysta z czystej wody i czystego powietrza zrzucając ścieki i spaliny; korzysta z energii i surowców, na ogół nieodnawialnych; korzysta z postępu naukowo – technicznego dokonującego się poza nim; korzysta z ogólnej infrastruktur. Powinno więc poczuwać się do tego, aby dobrze gospodarować zasobami, które bierze, przynosić zysk i płacić podatki, chronić środowisko naturalne i angażować się w realizację ważnych celów społecznych, zwłaszcza na rzecz społeczności lokalnych. Konosuke Matsushita 4.1. Społeczna odpowiedzialność biznesu Idea społecznej odpowiedzialności biznesu (z j. angielskiego CSR – Corporate Social Responsibility) jest coraz częściej elementem budowania strategii przedsiębiorstwa z uwzględnieniem interesu społecznego, ochrony środowiska naturalnego (zrównoważony rozwój) oraz etycznych relacji z interesariuszami. 79 Podejście to oznacza, bycie odpowiedzialnym, co realizuje się nie tylko przez spełniania przedsiębiorstwo wszystkich wymogów formalnych i prawnych; realizacja założeń CSR jest bowiem zupełnie dobrowolna i nie normowana przepisami prawa. Dostępnych jest wiele narzędzi poprzez które można wprowadzać w życie postulaty społecznej odpowiedzialności biznesu. Mogą to być: kampanie społeczne 79 Por. http://www.csrinfo.org/pl 51 czyli działanie ukierunkowane na zmianę postaw lub zachowań wybranej grupy; ekooznakowania na opakowaniach lub etykietach produktów, zawierające dodatkowych informacji z zakresu ich ekologicznego pochodzenia czy procesu produkcji; inwestycje społecznie odpowiedzialne, uwzględniające nie tylko finansowy zysk przedsiębiorstwa, ale również iż wynik społeczny i ekologicznych; zagazowanie w akcje charytatywne. 80 4.2. Etyka w przedsiębiorstwie i jej elementy Jak już wcześniej wspomniano, etyka organizacyjna realizowana jest na poziomie poszczególnych instytucji; dzieje się to poprzez implementację określonych rozwiązań. Przedsiębiorcy są jednak świadomi, iż etyka to nie niezbędne minimum, ale także ważny element tworzący kulturę każdej organizacji. Na jej etyczny kształt składają się przede wszystkim: wizja, misja i cele. 81 Wizja służy określeniu kierunku rozwoju firmy i jej przyszłego kształtu, przy uwzględnieniu uwarunkowań gospodarczych i przewidywanych trendów oraz technicznych możliwości i wymagań jakie stawia firmie społeczeństwo. Misja jako deklaracja celów, określa najogólniejsze aspiracje firmy wskazujące to, jaką firmą pragnie się ona stać, jakie miejsce ma zajmować na rynku, jak ma zaspokajać potrzeby klientów. Ponadto misja ujmuje to, z czym mogą się utożsamiać wszyscy pracownicy przedsiębiorstwa i z czego mogą być dumni. Uzasadnia ona istnienie firmy, integruje zespół określając cele wspólne dla wszystkich osób zatrudnionych w firmie. Czasem te trzy elementy występują zamiennie. Wskazują obszar działalności i odpowiedzialności firmy, mierniki sukcesu, kluczowe kompetencje, strukturę organizacji. Dalsze elementy etyczne obecne w organizacji to: • wartości – czyli cnoty i idee uznane za szczególnie ważne; wskazują one to, co najważniejsze dla firmy, a więc czym należy się kierować podejmując decyzje na wszystkich szczeblach organizacyjnych, 80 81 Por. http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/baza-wiedzy/o-csr/co-to-jest-csr.html Por. W. Gasparski: Wykłady z etyki biznesu. Warszawa 2007, s. 258 – 262. 52 • kodeks etyczny / kodeksy dobrych praktyk – instytucjonalizują wizję, misję, wartości i zasady postępowania stanowiąc ponadto zbiory praw i obowiązków, a ponadto określają wspólne dla wszystkich zatrudnionych normy działania oraz standardy uwzględniające specyfikę firmy, • przewodnik etyczny – poradnik ze studium przypadku, pokazują najogólniejsze reguły i procedury charakterystyczne dla danej organizacji. Pozwalają na dokonywanie wyboru strategii gospodarczych zgodnych z wymogami etyki. Dostarczają także wskazówek jak przezwyciężać sytuacje kryzysowe, • dział etyki – zatrudnia specjalistów etyków, może być przewidziana funkcja dyrektor ds. etyki • komisja etyczna – niezależna, jest organ doradczym, • seminaria, dyskusje, fora, infolinie itp. – tam pracownicy mogą składać skargi, zasięgać rad i opinii, • bilans etyczny – tworzy się go dla zestawienia negatywnych i pozytywnych społecznie wyników firmy, • audyt etyczny – mierzy dystans pomiędzy teorią a praktyką realizacji etycznych założeń. 82 Te ostatnie (szkolenia, procedury rozpatrywania indywidualnych zarzutów, monitoring, audyt, bilans) mają za zadanie kontrolę realizacji zamierzeń zawartych w prezentowanych dokumentach firm. Obserwować można dwie postawy przyjmowane przez firmy. Z jednej strony stosują one poszczególne rozwiązania etyczne wychodząc z założenia, że można je realizować bez uszczerbku dla swej zdolności konkurencyjnej; z drugiej zaś czynią to z bycia postrzeganą jako przedsiębiorstwo etyczne, gdyż jest to dobrze widziane, lub umożliwia ekspansję na rynki wymagające przez partnerów posiadania rozbudowanej kultury organizacyjnej (etyka służy tu jako narzędzie dla public relations). 82 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 53 4.3. Stopnie rozwoju etycznego organizacji Istnieją różne stopnie rozwoju etycznego przedsiębiorstwa. W The Journal of Business Ethics dwóch autorów, Reidenbach & Robin dokonało klasyfikacji przedsiębiorstw ze względu na poziom etyki. I tak wyróżnili: 83 organizację amoralną, gdzie obowiązuje tzw. prawo dżungli, wszystko jest dozwolone póki nie wyjdzie na jaw; pozaprawna kultura, nieprzestrzeganie przepisów, nastawienie wyłącznie na zysk, brak kodeksów etycznych, organizację formalno – prawną, w której prawo jest przestrzegane, ale często szuka się w nim luk aby zmaksymalizować zysk ekonomiczny; jeśli pojawi się problem społeczny należy zastosować narzędzia public relations, w ramach motywacji stosuje się system nagród i kar; jeśli istnieje kodeks etyczny, to jest on dokumentem zalecającym działania dla dobrego interesu przedsiębiorstwa, organizację społecznie odpowiedzialną, w której istnieje świadomość wagi podejścia odpowiedzialnego, jednak elementy etyki pojawiają tylko dlatego, że się to opłaca; pojawia się zainteresowanie interesariuszami, etyka jest ona nieco fasadowa i skierowana do zewnątrz; powstającą organizację etyczna, gdzie wartości etyczne są elementem kultury organizacyjnej, kadra zarządzająca widzi głębszy sens etyki i ma wolę jej implementowania; tendencja do ugodowego rozwiązywania problemów wewnętrznych i zewnętrznych; kodeksy etyczną są ważnymi dokumentami, organizację etyczną, w której istnieje równowaga ważności wyników etycznych i ekonomicznych; analiza etyczna jest elementem planu strategicznego przedsiębiorstwa; docenia się wartość etyki samej w sobie. 83 Por. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. 54 Oczywiści wdrażanie etyki nie jest rzeczą prostą. Potrzebna jest tu nie tylko wiedza ekspercka, ale także dobra wola kadry zarządzającej i świadomość, że rozwiązania te nie są jedynie elementem kreowania wizerunku przedsiębiorstwa. Niezbędny jest odpowiedni program etyczny, przy współtworzenie którego powinni uczestniczyć sami zainteresowani, tzn. pracownicy i członkowie organizacji. 4.4. Korzyści z etyki Etyka jest oczywiście wartością sama w sobie, jednak przestrzeganie pewnych zasad może się po prostu opłacać. Wpływa ono oczywiście na dobry wizerunek, jest elementem marketingu i poprawia stosunki z otoczeniem, co przekłada się na dodatkowe zyski; przyciąga kontrahentów i partnerów. Chętniej bowiem robi się biznes z kimś godnym zaufania. Ponadto etyczny charakter organizacji podnosi jej konkurencyjność. Jest to dzisiaj szczególnie istotne, gdy wyczerpują się tradycyjne sposoby konkurowania na rynku. Etyczne otocznie podnosi wydajność pracowników. 84 Mają oni poczucie stabilności, zaufanie do pracodawcy i godne warunki pracy. Stosowanie etycznych rozwiązań może także obniżać koszty prowadzenia działalności gospodarczej; dotyczy to różnego rodzaju dotacji, ulg i rozwiązania systemowe, które mogą skutecznie zachęcać. Warto w tym miejscu wspomnieć o tym, że bycie nieetycznym jest bardzo kosztowne. Chodzi tu o ponoszenie kosztów procesów sądowych, wypłacanie różnego rodzaju odszkodowań ale też utratę potencjalnych partnerów. 4.5. Wpływ państwa na rozwój etyki organizacyjnej Wsparcie ze strony państwa dla przedsiębiorców wdrażających etyczne rozwiązania jest bardzo istotne. Rozwój etyki w Polsce dopiero się jednak rozpoczyna, a jej znacznie będzie rosło w następnych latach. Jednym z podstawowych działań państwa są kampanie społeczne i akcje 84 informacyjne, które spowodują Por. Wykłady z przedmiotu: Etyka biznesu i zarządzania, prof. nzw. dr hab. T. Oleksyn, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 2011. 55 zainteresowanie kwestiami etyki i podniosą świadomość społeczeństwa w tym zakresie, tak aby konsument kierował się podczas wyboru również i tym aspektem. Właściwe jest także dawanie dobrego przykładu, czyli w tym wypadku wdrażanie etyki w instytucjach publicznych. Najważniejszym działaniem ze strony państwa jest jednak zapewnienie opłacalności etycznych zachowań przedsiębiorców, szczególnie w zakresie ochrony środowiska naturalnego. Chodzi tu a takie rozwiązani, aby na poziomie mikroekonomicznym przedsiębiorca był zachęcony finansowo do etycznych działań. Duże znaczenie w propagowaniu etycznych zachowań, mają unormowania prawne. Jak wspomniano w rozdziale drugim, prawo i etyka są odmiennymi systemami normatywnymi, jednak zapisy zawarte w niektórych dokumentach wskazują na etyczny kierunek działania, nie tylko w sferze działalności gospodarczej. W Ustawie o Swobodzie Działalności Gospodarczej 85, której art. 17 i 18 doskonale oddają ducha etycznego biznesu: Art. 17. Przedsiębiorca wykonuje działalność gospodarczą na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów. Art. 18. Przedsiębiorca jest obowiązany spełniać określone przepisami prawa warunki wykonywania działalności gospodarczej, w szczególności dotyczące ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska. Także Kodeks Cywilny86 posiada zapis odwołujący się do etycznego wymiaru zasad współżycia społecznego: Art. 5. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społecznogospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony 85 86 http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20041731807 http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640160093 56 Również art. 5. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej 87 odnosi się do etycznych aspektów postępowania w zakresie aktywności gospodarczej; traktuje o zasadzie zrównoważonego rozwoju. Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ponadto istnieją takie dokumenty jak: Kodeks Etyki Dla Przedsiębiorców rekomendowany przez Krajową Izbę Gospodarczą, Kanon Etyczny Przedsiębiorcy, zalecany przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych Lewiatan, czy Kanon Dobrych Praktyk Rynku Finansowego utworzony przez Komisję Nadzoru Finansowego,88 które promują wśród przedsiębiorców etyczne zasady postępowania. Kanon Etyczny Przedsiębiorcy: 1. Jako przedsiębiorcy jesteśmy przekonani, że nasza odpowiedzialność polega przede wszystkim na: - dostarczaniu klientom i konsumentom produktów (wyrobów lub usług) właściwej jakości - czynieniu tego w długim horyzoncie czasowym - zapewnianiu należytych relacji z głównymi interesariuszami firmy - postępowaniu zgodnie z prawem i normami moralnymi. 2. Dążymy do tego, by prowadzone przez nas firmy cieszyły się zaufaniem interesariuszy (tj. klientów i konsumentów, pracowników, akcjonariuszy, menedżerów, dostawców i odbiorców) oraz konkurentów i społeczeństwa. 3. Opinie i sugestie interesariuszy naszych firm są rozpatrywane z należytą starannością i brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji. 4. Kultura organizacyjna naszych firm przejawia się w odpowiedzialności za pracowników oraz ich odpowiedzialności za powierzone im zadania. 5. Każdy zatrudniony pracownik - kobieta i mężczyzna – nie jest dyskryminowany, jego godność 87 88 http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970780483 Por: http://www.csrinfo.org/pl 57 6. jako osoby jest uszanowana, jego praca jest godziwie i terminowo wynagradzana, a środowisko pracy jest bezpieczne i zdrowe. 7. Kierowanie firmą na wszystkich szczeblach pełnione jest umiejętnie i z dbałością o przestrzeganie norm moralnych, służąc tym samym za wzór postępowania. 8. Wymaga to od nas aktywnego, bezpiecznego, a zarazem przejrzystego prowadzenia działalności produkcyjnej i handlowej oraz operacji finansowych, a także gotowości do ponoszenia konsekwencji w przypadku pomyłek. 9. Czyniąc to jesteśmy solidnymi partnerami w działalności polegającej na tworzeniu dóbr oraz pomnażaniu wartości, a uczciwy zysk i rzetelna konkurencja świadczą o naszej zdolności do twórczego reagowania na zmiany zachodzące w środowisku społecznym, w jakim działamy. 10. W trosce o dobro wspólne, w tym o środowisko naturalne, podejmujemy ważne społecznie inicjatywy oraz sprawujemy mecenat na miarę posiadanych możliwości. 11. O naszej integralności świadczy zgodność naszych słów i naszych czynów. Komentarz: Przedsiębiorcą jest każdy, kto podejmuje działalność gospodarczą samodzielnie jako właściciel oraz każdy, kto kieruje przedsiębiorstwem lub przedsięwzięciem w imieniu właściciela. Przedsiębiorstwo i/albo przedsięwzięcie jest firmą; firma zaś (z włoskiego) to nazwisko, podpis (od łacińskiego ‘firmus’ = mocny), co wiąże się z reputacją, dobrą sławą, renomą, a tym samym z godnością („Pani/Pana godność?” pytamy, gdy pragniemy poznać czyjeś nazwisko). Odpowiedzialność w działalności gospodarczej polega na gotowości bezwarunkowego spełniania tego, co zostało przez przedsiębiorcę zadeklarowane, gdy w tej roli społecznej występuje oraz tego, co stanowi domniemane przez innych konsekwencje złożonej deklaracji. Odpowiedzialność polega ponadto na gotowości do ponoszenia konsekwencji za podejmowane działania. Dotyczy to zarówno przedsiębiorców, jak i pracowników. Ponoszeniu odpowiedzialności sprzyja kultura organizacyjna firmy oparta na wspólnych wartościach, czyli na tym, co cenione bardziej niż wszystko inne przez wszystkich, którzy tworzą firmę. Artykuł pierwszy Kanonu stanowi deklarację ogólną wskazującą cel nadrzędny firmy oraz środki realizacji tego celu. Celem firmy jest oferowanie i dostarczanie klientom i konsumentom produktów, tj. wyrobów i/albo świadczenie usług, spełniających normy jakościowe przewidziane dla produktów danego rodzaju (bezpieczeństwo, trwałość, przydatność do spożycia, wygląd, pełna informacja itd.). Klientami firmy są inne firmy lub osoby pośredniczące w łańcuchu dostaw, zaś konsumentami są te osoby, które w tym łańcuchu stanowią ostatnie ogniwo. 58 Ważnym składnikiem celu firmy jest nie ulotność, jednorazowa transakcja, lecz trwałość – długi horyzont - co wymagająca dbałości o rozwój firmy, przeto zwracania uwagi na konsekwencje działań („las rośnie przez lata, a płonie przez godziny”); prowadzi to do wzrostu ekonomicznej wartości firmy. Realizacja celu firmy wymaga współdziałania ludzi angażujących swój czas, wiedzę, umiejętności, wysiłek psychiczny i fizyczny oraz środki materialne, czyli wnoszenia swego rodzaju „stawek”. Po angielsku ‘stawka’, to ‘stake’, dlatego wszyscy zaangażowaniu w działalność firmy nazywani są ‘stakeholders’, czemu odpowiada polskie słowo: interesariusz. Interesariuszami wewnętrznymi są: właściciele/akcjonariusze, członkowie zarządu/rady nadzorcej, menedżerowie oraz pracownicy. Interesariuszami zewnetrznymi są: klienci i konsumenci, dostawcy odbiorcy, społeczność lokalna, oraz wszyscy, z którymi firma współdziała. Swego rodzaju interesariuszem zewnętrznym jest środowisko naturalne reprezentowane przez organizacje i instytucje pełniące funkcje swego rodzaju rzecznika ochrony środowiska. Ważne jest zaufanie jest ono kluczowe dla współdziałania interesariuszy firmy na jej rzecz. Jest ono przekonaniem, że partnerzy zachowywać się będą w sposób wzajemnie wiarygodny. Zaufanie klientów/konsumentów jest przekonaniem o rzetelności i kompetencji producentów, w związku z czym oferowane przez nich produkty (wyroby i/albo usługi) są niezawodne, są należytej jakości i wartości użytkowej. Troska o zgodność z prawem i standardami etycznymi stanowi warunek konieczny poprawności funkcjonowania firmy. Legalność postępowania związana jest z przestrzeganiem norm prawnych normujących jedynie pewne rodzaje zachowań w działalności gospodarczej. Podstawowe normy prawne dotyczące działalności gospodarczej zawarte są w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Przedsiębiorca powinien pełnić rolę przywódczą będąc pozytywnym wzorem postępowania dla pracowników firmy oraz pozostałych jej interesariuszy. Wszelkie naganne praktyki są bezzwłocznie eliminowane i piętnowane, jednakże bez naruszania godności sprawców, a dobra praktyka cieszy się należytym uznaniem. Tabele nr 8. Kanon Etyczny Przedsiębiorcy wraz z Komentarzem, zalecane przez PKPP Lewiatan. Źródło: http://pkpplewiatan.pl/ 59 4.6. Ocena etycznego przygotowania przedsiębiorstwa Istnieją możliwości oceny etycznego przygotowania przedsiębiorstwa, której przygotowaniem najczęściej zajmują się pozarządowe organizacje zrzeszające przedstawicieli społeczności międzynarodowej. Jedną z nich jest Ethisphere Institute.89 Skupia swą działalność na kreowaniu, rozwijaniu i popieraniu najlepszych rozwiązań etycznych w sferze biznesu oraz ich fatyczne wprowadzanie w życie. Zrzesza członków środowisk korporacyjnych, uniwersyteckich oraz instytucjonalnych (menedżerów i liderów organizacji, prawników, profesorów, etyków, pracowników państwowych). Obszary zainteresowania organizacji stanowią najlepsze praktyki etyczne w biznesie, zapobieganie korupcji, społeczna odpowiedzialność biznesu, stabilny rozwój. W ramach swej działalności Ethisphere Institute co rok publikuje ranking najbardziej etycznych firm świata: The World’s Most Ethical Companies. Przedsiębiorstwa same nadsyłają aplikacje, na podstawie których tworzona jest lista półfinalistów, którzy są później wnikliwe analizowani. Ostatecznie powstaje lista 100 najbardziej etycznych firm w danym roku. Kryteria oceny są następujące: • analiza kodeksów etycznych, • historia naruszenia prawa, • innowacyjność i jej wkład w dobro publiczne • postawa kadry kierowniczej, • wewnętrzna integracja firmy, • współpraca z interesariuszami (dostawcy, klienci, grupy konsumenckie) oraz konkurentami The World’s Most Ethical Companies 2011 Aerospace: Indra Sistemas Rockwell Collins Inc. The Aerospace Corporation 89 Electronics and Semiconductors: Freescale Semiconductor Premier Farnell Texas Instruments Więcej informacji na: http://ethisphere.com/ 60 Industrial Manufacturing: Caterpillar Deere & Company Eaton Corporation Milliken & Company Schneider Electric Apparel: Adidas Comme Il Faut Gap Patagonia Timberland Auctions: eBay Automotive: Cummins Denso Ford Motor Company Johnson Controls Banking: Australia and New Zealand Banking Group: National Australia Bank Rabobank Standard Chartered Bank The Westpac Group Business Services: Accenture Dun & Bradstreet Noblis Chemicals: Ecolab JM Huber Computer Hardware: Hitachi Data Systems Computer Software: Adobe Systems Microsoft Salesforce.com Symantec Corporation Teradata Corporation Construction and Engineering: CRH Granite Construction: Parsons Corporation Consumer Electronics: Electrolux Ricoh Xerox Consumer Products: Colgate-Palmolive Company Henkel AG Kao Corporation Energy and Utilities: Encana Statoil NextEra Energy, Inc. Northumbrian Water Vestas Wind Wisconsin Energy Engineering and Design: AECOM Technology Corporation: CH2M Hill Fluor Corporation Environmental Services: Waste Management Financial Services: American Express Housing Development Finance Corp: NYSE Euronext The Hartford Financial Food and Beverage: General Mills PepsiCo Solae Stonyfield Farm Food Stores: Kesko The Co-Operative Group Wegmans Whole Food Market Forestry, Paper and Packaging: International Paper Stora Enso Oyj SCA Health and Beauty: Natura Cosmeticos Healthcare Services: Baptist Health South Florida Hospital Corporation of America Premier Hotels, Travel and Hospitality: Kimpton Hotels Marriott International The Rezidor Hotel Group Wyndham Worldwide Insurance: Aflac Incorporated Sompo Japan Insurance Swiss Re Wisconsin Physicians Internet: Zappos Media, Publishing and Entertainment: Thomson Medical Devices: Becton Dickinson Royal Phillips Metals: Umicore Real Estate: British Land plc Jones Lang LaSalle: Unibail-Rodamco Restaurants and Cafes: Starbucks Coffee Company Specialty Pharma: Medicis Specialty Retail: Best Buy Co. Hennes & Mauritz Sonae Target Ten Thousand Villages Staffing: Manpower Telecom Hardware: Avaya Inc. Cisco Systems Juniper Networks Telecom Services: Singapore Telecom Swisscom T-Mobile USA Transportation and Logistics: Autoridad del Canal de Panama East Japan Railway Company Nippon Yusen Kabushi Kaisha UPS Diversified Industries: General Electric Co Tabele nr: Najbardziej etyczne firmy 2011 roku z podziałem na branże, wg Ethisphere Institute. Źródło: http://ethisphere.com/wme2011/ 61 4.7. Podsumowanie Istnieje wiele elementów, poprzez które można wprowadzać etykę do organizacji. Najistotniejsze to wizja, misja, cele oraz kodeksy etyczne. Ważne, by za ich tworzenie odpowiedzialni byli właściwi specjaliści, oraz by elementy te nie miły jedynie fasadowego charakteru. W zależności od stopnia ich faktyczne realizacji, można określić etyczny poziom rozwoju przedsiębiorstwa, a dzięki międzynarodowym rankingom, porównać do innych organizacji. Warto pamiętać, że etyczne rozwiązania mają wymierne korzyści dla wszystkich interesariuszy. Społeczna odpowiedzialność i przestrzeganie reguł etycznych coraz częściej staje się strategią działania przedsiębiorstw (niezależnie od tego, czy podejmowana z autentycznym zaangażowaniem, czy instrumentalnie). Prowadzi to uregulowania wzajemnych relacji na poziomie organizacyjnym i przekłada się na sprawniejsze funkcjonowanie całej sfery działalności gospodarczej. Należy jednak zaznaczyć, iż wprowadzenie etycznych rozwiązań do przedsiębiorstw jest pochodną pewnych szczerszych unormowań – ogólnych kodeksów etycznych, które z kolei powstały w wyniku społecznego zapotrzebowania na tego rodzaju inicjatywy i wywodzą się z uniwersalnych wartości wspólnych wszystkim ludziom. 62 ZAKOŃCZENIE W powyższej pracy podjęłam próbę pokazania znaczącej roli międzynarodowych standardów postępowania w sferze gospodarczej, wyrażonych w ogólnych kodeksach etycznych. Stanowią one, jak sądzę, fundament budowania współczesnych relacji biznesowych; są punktem odniesienia dla wszelkiego rodzaju pomniejszych inicjatyw i prób kodyfikacji norm etycznych w tym zakresie. W nich bowiem określone zostały najważniejsze reguły postępowania w ponadnarodowym obrocie gospodarczym. Najważniejsze wnioski pracy można sformułować w następujący sposób: źródła pochodzenia etyki są różne; mogą być religijne lub świeckie, istnieją pewne uniwersalne wartości wspólne wszystkim ludziom, istnieje faktyczna potrzeba etycznych regulacji sfery biznesu, etyka leży w kręgu zainteresowania społeczności międzynarodowej, ogólne kodeksy etyczne są wyrazem norm postępowania w obrocie gospodarczym, ogólne kodeksy etyczne pełnią nadrzędną rolę wobec kodeksów szczegółowych, elementy etyki organizacyjnej są pochodną międzynarodowych standardów postępowania, stosowanie etyki na poziomie przedsiębiorstwa przynosi wymierne korzyści. W pierwszej kolejności dokonałam przeglądu źródeł etyki, w poszukiwaniu wartości, które byłyby ponadczasowe, uniwersalne i wspólne wszystkim ludziom. Udało się ustalić, iż: miłosierdzie, czynienie dobra, szacunek, uczciwość czy sprawiedliwość są uznawane w wielkich religiach świata jak i w systemach filozoficznych i społeczno – politycznych. Pozwala to więc potwierdzić tezę o istnieniu wspólnych dla całej ludzkości pryncypiów moralnych. 63 Następnie zastanowiłam się nad przemianami jakie zaszły w historii ludzkości, doprowadzając współczesnego człowieka do miejsca, w którym działalność gospodarcza stała się jedną z jego podstawowych aktywności. Taki stan rzeczy wywołuje silną potrzebę regulacji i ochrony wzajemnych interesów uczestników tego obrotu. Prawo wydaje się niewystarczające, stąd zainteresowanie etyką która wskazałaby reguły właściwego postępowania. Postępujący proces globalizacji wymusił z kolei umiędzynarodowienie tego problemu, lokując etykę w centrum zainteresowania globalnej społeczności. W efekcie podjęte zostały liczne inicjatywy zmierzające do opracowania kanonu wartości i zbioru zasad postępowania w sferze działalności gospodarczej. Wyrazem tych starań są ogólne kodeksy etyczne. W dalszej części pracy spróbowałam znaleźć zależność pomiędzy ogólnymi kodeksami etycznymi a praktycznymi rozwiązaniami stosowanymi przez przedsiębiorców. Zarówno etyczne kodeksy szczegółowe jaki i inne elementy etyki organizacyjnej są pochodną ustaleń wypracowanych na międzynarodowym forum. Analizując poziom etyki organizacyjnej, podkreśliłam korzyści płynące z niej dla wszystkich interesariuszy, oraz realizowaną przez coraz więcej przedsiębiorstw i instytucji ideę społecznej odpowiedzialności biznesu. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj koncepcja zrównoważony rozwój, opierająca się na uznaniu potrzeby ochrony środowiska naturalnego. Przyglądając się zagadnieniom związanym z etyką gospodarczą, nie sposób oprzeć się wrażeniu, iż temat ten nie utarci na aktualności w ciągu najbliższych lat. Wręcz przeciwnie, w procesie postępującej globalizacji, potrzeba przestrzegania norm etycznych w świeci biznesu będzie coraz silniejsza. Rozwój tej dziedziny bez wątpienia przyniesie pozytywne skutki, jakie odczuć będzie mógł każdy z nas. Osobiści pokładam nadzieję, iż idee i podstawowe zagadnienia z nią związane będą popularyzowane wśród szerokiego grona odbiorców. 64 BIBLIOGRAFIA Materiały źródłowe i dokumenty: Caux Round Table Priniciples for Buisiness o Zasady ogólne o Zasady postępowania wobec interesariuszy, Global Compact Kanon Etyczny Przedsiębiorcy wraz z Komentarzem Kodeks Cywilny Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej Manifest z Davos Nauki Buddy Nowy Testament The Global Sullivan Principles of Social Responsibility The World’s Most Ethical Companies 2011 Ustawa o Swobodzie Działalności Gospodarczej Monografie i opracowania: R. Bartkowiak: Historia myśli ekonomicznej. Warszawa 2008. R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 2005. V. J. Bourke: Historia etyki. Toruń 1994. S. Dziamski: Kultura i etyka życia społeczno – zawodowego. Poznań 2005. B. Klimczak: Etyka gospodarcza. Warszawa 1996. J. Lewandowski: Encyklopedia prawa w zarysie. Warszawa 2004. P. Pratley: Etyka w biznesie, Warszawa 2000, G. Reale: Historia filozofii starożytnej. T. I. Lublin 2005. 65 J. Russ: Współczesna myśl etyczna. Warszawa 2006. H. Steinmann, G. Schreyogg: Zarządzanie: podstawy kierowania przedsiębiorstwem : koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław 2001. T. Styczeń: ABC etyki. Lublin 1983. M. Sułek, J. Świniarski: Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego. Warszawa 2001. P. Sztompka: Socjologia, Kraków 2003. W. Tatarkiewicz: Droga do filozofii w: W. Tatarkiewicz: Droga do filozofii i inne rozprawy filozoficzne. Pisma zebrane. Warszawa 1997 M. U. Tworuschka: Religie świata: historia, doktryna, współczesność. Warszawa 2010. W. Tyburski, A. Wachowiak, R. Wiśniewski: Historia filozofii i etyki. Źródła i komentarze. Toruń 1997. Artykuły i studia: W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski: Europejskie i światowe standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działaniu gospodarczym. Warszawa 2008. A Strzelecki: Moda na etykę. Współczesna refleksja etyczna w biznesie i fenomen jej popularności, Studia i materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2005. Źródła internetowe: http://encyklopedia.pwn.pl/ http://ethisphere.com/ http://isip.sejm.gov.pl/ http://odpowiedzialnybiznes.pl/ http://pkpplewiatan.pl/ 66 http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?&menuid=8 http://www.csrinfo.org/pl/ http://www.edupedia.pl/ http://www.globalcompact.org.pl/ http://www.ling.pl/ http://www.thesullivanfoundation.org/ Inne źródła: Wykłady z przedmiotu: Bioetyka, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2009. Wykłady z przedmiotu: Etyka biznesu i zarządzania, prof. nadzw. dr hab. T. Oleksyn, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 2011. Wykłady z przedmiotu: Etyka środowiska, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2009. Wykłady z przedmiotu: Etyki zawodowe, prof. UŚ dr hab. D. Ślęczek – Czakon, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. Wykłady z przedmiotu: Historia etyki. dr P. Machura, Uniwersytety Śląski w Katowicach, 2010. Słowniki, encyklopedie, leksykony: Encyklopedia Powszechna PWN Słownik poprawnej polszczyzny PWN Słownik wyrazów obcych PWN 67
