P. Koryś, M. Tymiński, M. Bukowski, Rozwój regionalny ziem

Rozwój regionalny ziem polskich w
epoce pierwszej globalizacji i w długim
okresie.
Dr Piotr Koryś
Dr hab. Maciej Tymiński
Dr Maciej Bukowski
Katedra Historii Gospodarczej
WNE UW
Realizację prezentowanych badań umożliwiło wsparcie finansowe
NCN w ramach grantów: nr 2012/07/B/HS4/00451 oraz
2011/01/B/HS4/04795 realizowanych na Wydziale Nauk
Ekonomicznych UW.
O czym opowiemy
• Problem badawczy
• Na peryferiach Europy. Poziom rozwoju polskich
regionów u progu XX wieku
• Złoty wiek, dryf rozwojowy czy pułapka średniego
poziomu dochodu? Perspektywa długiego trwania
Polska w gospodarce
europejskiej (1)
•
Gospodarka Polski w okresie panowania ostatnich
Jagiellonów przeżywała okres szybkiego rozwoju nie
odbiegając od innych krajów europejskich – tzw. Złoty
Wiek (Wyczański)
•
Wojny i kryzys systemu sprawowania władzy w
połowie XVII w. doprowadziły zarówno do upadku
samego państwa, jak i do długotrwałego załamania
gospodarczego (Topolski).
•
Pod koniec XVIII wieku przedrozbiorowa Polska była
zapóźniona w stosunku do pozostałych krajów
europejskich, z niewydajną gospodarką opierająca się na
rolnictwie, w którym dominowały nieefektywne folwarki
pańszczyźniane (Kula)
Polska w gospodarce
europejskiej (2)
•
W okresie rozbiorów podzielone ziemie polskie rozwijały się
jako peryferyjne dzielnice państw zaborczych, a ich
gospodarka była uzależniona od rozwoju metropolii.
•
Ich rozwój przyśpieszył doszło w drugiej połowie XIX w. wraz
ze spóźnioną rewolucją przemysłową .
•
Wzrost opierał się wtedy na szybkim rozwoju przemysłu, który
pozwolił na jej unowocześnienie, szczególnie w Królestwie
Polskim (Łukasiewicz).
•
Proces ten przerwała I Wojna Światowa i zniszczenia wojenne;
•
Po powstaniu II RP integracja gospodarki i odbudowa jej
potencjału była powolna i pozostała niedokończona do
wybuchu II Wojny Światowej.
Polska w gospodarce
europejskiej (3)
•
II Wojna Światowa doprowadziła do znacznych
zniszczeń potencjału gospodarczego kraju
•
PRL to trzy fazy gospodarce: (i) relatywnie szybka
odbudowa (intensywna industrializacja) lat 1950, (ii)
osłabienie rozwoju lat 1970, a następnie (iii) głębokie
załamanie gospodarki w latach 1980
•
Szybki wzrost po 1989 r. doprowadził nie tylko do
odbudowy potencjału, ale również uruchomił proces
doganiania gospodarek wyżej rozwiniętych,
•
Czy rację ma część badaczy mówiąca o nowym „Złotym
Wieku” polskiej gospodarki? (Piątkowski)
Podłoże teoretyczne (1)
•
Nowa historia gospodarcza dostarczyć może dane i
materiały do dyskusji nad procesem długookresowego
rozwoju Polski
•
Alternatywne spojrzenia:
– koncepcje trwałości struktur ekonomicznych w
długim okresie (Braudel, Wallerstein, Berend).
– Skok technologiczny – realokacja jako podstawowy
czynnik rozwoju państw zapóźnionych (Lewis,
Rodrik)
– ekonomia instytucjonalna: rola instytucji w rozwoju
i nadrabianiu dystansu (catch-up process) (North,
Acemoglu).
– czynniki strukturalne – w tym zwłaszcza zdolności
poznawcze, IQ populacji (Hansushek)
Podłoże teoretyczne (2)
– Czy Polska jest trwale ulokowana na peryferiach
gospodarki europejskiej?
• koncepcja dryfu rozwojowego (Bukowski) przywołana w planie Boniego „Polska 2030”
• koncepcja pułapki średniego poziomu dochodu
(Pritchett) - ostatnio przywołana w tzw. Planie
Morawieckiego
– A może czynniki instytucjonalne i strukturalne
grają na naszą korzyść jak nigdy wcześniej?
• Ostatnie ćwierćwiecze rozwoju związane jest z
wyraźną poprawą jakości instytucji i zdolności
poznawczych/kapitału ludzkiego/społecznego.
• Dogonienie Zachodu, pod warunkiem trwałości
tych procesów, jest kwestią czasu.
Przedmiot badań
• Szacunki regionalnego produktu per capita pod
koniec XIX wieku i na początku XX wieku
• Pozwalają one odpowiedzieć na kilka pytań
związanych z rozwojem gospodarczym pod koniec
XIX w. (podłoże, przyczyny, skutki, różnice),
• Umożliwiają także porównanie osiągnięć w różnych
okresach – hipoteza długiego trwania
Pytania badawcze
•
Czy rewolucja przemysłowa końca XIX w. pozwoliła na
zmniejszenie dystansu do wyżej rozwiniętych gospodarek
europejskich (np. Niemiec)?
•
Czy rozwój gospodarczy następował równomiernie, a może
część regionów rozwijała się szybko, pozostałe pozostawały
zacofane?
•
Czy poziom rozwoju dzisiejszej Polski przewyższa osiągnięcia
ziem polskich w końcu XIX w.?
•
Czy obydwa okresy są porównywalne z pozycją gospodarczą
Polski w XVI w.? Czy też raczej Polska pozostaje peryferiami
Zachodu (w wysokości PKB per capita)?
Na peryferiach Europy. Poziom
rozwoju polskich regionów u progu
XX wieku
Polska w XX w.
Jednostki administracyjne z okresu
zaborów w granicach Polski w XX w.
•
Granice miedzy wojenne:
– Zabór rosyjski: Królestwo Polskie, gubernia grodzieńska
oraz część gubernii wileńskiej, mińskiej i wołyńskiej
– Zabór austriacki: Galicja oraz część Śląska Austriackiego
– Zabór pruski: prowincja Poznań, część prowincji Prusy
Zachodnie oraz fragment rejencji opolskiej
•
Granice po 1945 r.:
– Zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz część guberni
grodzieńskiej
– Zabór austriacki: zachodnia część Galicja oraz część Śląska
Austriackiego
– Zabór pruski: prowincje – Poznań, Prusy Zachodnie,
większość prowincji Śląsk i Pomorze, około połowy
prowincji Prusy Wschodnie oraz rejencji frankfurckiej
Populacja na terenach Polski w
granicach międzywojennych
w 1900 r. (jednostki administracyjne)
Zabór
Obszar
Królestwo Polskie
Rosja
Austria
Populacja w ramach
terytorium IIRP [2]
[2]/[1]
w procentach
9 402 253
8 995 545
95,7
1467173
1 467 173
100,0
2 147 621
527 048
24,5
gubernia wołyńska
2375896
1 190 633
50,1
gubernia wileńska
1 591 207
1 382 398
86,9
Galicja
8 025 675
8 025 675
100,0
697 740
113 228
16,2
1 198 252
1 109 645
92,6
Bydgoszcz
689 023
633 522
91,9
Gdańsk
665 992
322 185
48,4
Kwidzyń
897 666
613 246
68,3
1 868 146
451 418
24,2
31 026 644
24 831 716
gubernia grodzieńska
gubernia mińska
Śląsk Austriacki
Poznań
Niemcy
Populacja
[1]
Opole
Razem
Populacja na terenach Polski w
obecnych granicach
w 1900 r. (jednostki administracyjne)
Zabór
Obszar
Królestwo Polski
Populacja [1]
Populacja w obecnych
granicach Polski [2]
[2]/[1] in
percents
9 402 253
8 995 545
95,7
1 467 173
8 025 675
697 740
1 198 252
689 023
665 992
897 666
1 868 146
1 697 719
1 102 992
1 179 250
830 709
587 783
1 204 386
792 240
32 306 999
477 132
3 432 956
113 228
1 198 252
689 023
665 992
897 666
1 868 146
1 697 719
868 657
652 781
614 415
587 783
672 843
301 043
23 733 181
32,5
42,8
16,2
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
78,8
55,4
74,0
100,0
55,9
38,0
Russia
Austria
Germany
gubernia grodzieńska
Galicja
Śląsk Austriacki
Poznań
Bydgoszcz
Gdańsk
Kwidzyń
Opole
Wrocław
Legnica
Frankfurt
Szczecin
Koszalin
Królewiec
Gumbin
Total
Dane
Dwa punkty czasowe:
•
1900 (1897/1900 dla Królestwa Polskiego, 1900 dla Austrii i 1895 dla zaboru pruskiego)
•
1910 (1912 dla Królestwa Polskiego, 1910 for Austrii i 1907 dla zaboru pruskiego)
Dane pochodzą ze spisów powszechnych i gospodarczych oraz
lokalnych danych statystycznych dla Królestwa Polskiego
PKB per capita na poziomie regionalnym oszacowaliśmy za pomocą
różnych metod dopasowanych do dostępnych danych:
•
dla zaboru austriackiego wykorzystaliśmy obliczenia produktu regionalnego opublikowane przez
Maxa Schulze (M.S. Schulze 2000).
•
Dla zaboru pruskiego/Niemiec sporządziliśmy własne szacunki ekonometryczne dla 13 rejencji
wschodnich części Cesarstwa Niemieckiego metodą top-down (Caruana Galicia 2015)
•
Dla zaboru rosyjskiego sporządziliśmy własne szacunki ekonometryczne dla 10 gubernii Królestwa
Polskiego metoda bottom-up.
Szacunki PKB dla Królestwa
Polskiego
•
Metoda bottom-up : oszacowanie wartości dodanej dla głównych
sektorów gospodarki: rolnictwa, usług i przemysłu
•
Źródła danych:
–
Produkcja przemysłowa w cenach bieżących (deflowanych do cen z roku 1913)
oraz (niepełne) dane o produkcji rzemiosła (deflowane do cen z 1913 r.)
–
Produkcja rolna w jednostkach naturalnych (przeliczona według cen z 1913 r.)
–
Niepełne dane odnośnie usług osobistych (przede wszystkim służby)
–
Oficjalne dane odnośnie usług publicznych
–
Statystyki budowlane do oszacowania wartości dodanej w sektorze
budowlanym
–
Statystyki podatkowe dla oszacowania dochodów z rent i dochodów z kapitału
–
Baza danych statystycznych Rosji Carskiej z 1897 r. przygotowana przez
Markevicha and Kees‘a.
Oszacowanie produktu
regionalnego w zaborze pruskim
•
Podejście top-down – wykorzystaliśmy metodę użytą przez Caruana-Galizię
(2015), polegająca na rozliczeniu PKB per capita Cesarstwa Niemiec na
produkty na głowę w regionach poprzez użycie jako wskaźnika struktury
zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki
•
Źródła danych:
– Skorygowane dane o strukturze zatrudnienia ze spisów gospodarczych
przeprowadzonych w 1895 i 1907 r. ; dane dla rejencji
–
Korekty w danych spisowych:
• Korekta siły roboczej w rolnictwie dla 1895 (Hoffman 1965)
• Dodanie służby domowej do działu trzeciego (usług)
• Wyłączenie kategorii F (Ohne Berufsangabe…)
• Kategoria A (z wyłączeniem służby domowej) jako Pierwszy Sektor
(rolnictwo)
• Kategoria B (z wyłączeniem służby domowej) jako Drugi Sektor
(przemysł)
• Kategorie C, D i E oraz słuzba domowa z kategorii A, B i F jako
Treci Sektor (usługi)
warszawska
piotrkowska
płocka
lubelska
kaliska
łomżyńska
suwalska
radomska
siedlecka
kielecka
Śląsk austriacki
Galicja
Danzig
Breslau
Oppeln
Liegnitz
Stettin
Königsberg
Frankfurt
Bromberg
Posen
Marienwerder
Allenstein
Köslin
Gumbinnen
PKB per capita ($ GK 1990)
PKB p/c: 1900 i 1910
w dolarach GK 1990
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
Źródło: obliczenia własne
URBANIZACJA (%)
PKB p/c vs. urbanizacja 1910
60
50
40
30
20
Zabór pruski
10
Zabór rosyjski
Zabór austriacki
0
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
PKB P.C. (1910)
Struktura zawodowa ziem
polskich pod koniec XIX wieku
100%
90%
20
25
19
18
15
21
24
24
17
10
15
18
8
16
9
7
23
60%
18
8
6
0%
5
20
66
62
51
10%
8
9
31
40%
20%
40
7
10
8
50%
30%
13
18
26
6
80%
70%
17
65
72
79
71
68
66
46
74
74
trzeci
80
76
82
86
drugi
pierwszy
41
Struktura zawodowa ziem
polskich pod koniec XIX wieku
(2)
100%
90%
80%
30.1
23.7
34.6
40.7
27.3
25.3
60%
27.2
25.7
19.0
23.2
16.7
23.4
17.6
14.6
18.6
11.3
6.8
16.0
11.6
69.4
69.8
13.5
81.9
47.7
20%
0%
23.9
43.6
30%
10%
20.2
19.6
50%
40%
18.4
39.6
70%
30.6
24.7
45.7
46.4
40.8
47.0
51.5
58.7
58.1
62.2
62.6
trzeci
drugi
pierwszy
15.7
PKB p.c. (NIemcy = 100)
Poziom rozwoju polskich
regionów (% PKB p/c Niemiec)
100
1895
1910
1995
2000
2015*
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Prusy
Prusy
Pomorze
Wschodnie Zachodnie
Poznań
Źródło: obliczenia własne, Eurostat, GUS
Śląsk
Królestwo
Polskie
Galicja
Złoty wiek czy pułapka średniego
poziomu dochodu. Perspektywa
długiego trwania
Lider technologiczny = 100
PKB per capita Polski jako odsetek PKB
per capita lidera technologicznego w
latach 1400-2015
46
40
36
39
39
38
38
36 36
35
34
32
33
31
30
27
36
35
32
32
30
35
31
29
28
27
29
26
25
22
20
1400 1500 1600 1700 1800 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2015
PKB per capita (lider = 1)
1,8
1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
1400
1450
1500
1550
1600
1650
1700
1750
1800
PKB p.c. w wybranych krajach/
regionach 1800-2010
PKB per capita (lider = 1)
1,2
Germany
12 W. Europe
Spain
W. Offshoots
Poland
7 E. Europe
Japan
S. Korea
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
Wnioski
Wnioski (1)
• Okres drugiej rewolucji przemysłowej (koniec XIX
w.) stworzył warunki do szybkiego rozwoju gospodarki
niektórych polskich regionów.
• Przemysły które się rozwijały nie należały jednak do
najbardziej nowoczesnych (z wyjątkiem niektórych
prowincji niemieckich),
• Nie pozwalało to na nadrabianie dystansu w
stosunku do najnowocześniejszych i najszybciej
modernizujących się gospodarek Zachodu (jak Niemcy
czy USA).
Wnioski (2)
•
Ziemie polskie rozwijały się nierównomiernie:
– wyższy poziom rozwoju osiągały rejencje pruskie
(szczególnie na Śląsku i w Prusach Zachodnich) oraz
dwie gubernie w Królestwie Polskim (warszawska i
piotrkowska);
– pozostałe tereny pozostawały zacofane. W wypadku
terytoriów pod rządami rosyjskimi i austriackimi
rozwój miał charakter wyspowy.
•
Struktura zawodowa była nienowoczesna - dominowało
w niej nisko produktywne, zacofane rolnictwo.
•
Istniały warunki do skoku technologicznego opartego
na międzysektorowej zmianie alokacji zasobów pracy
Wnioski (3)
• W XX wieku ze względu na niekorzystne
uwarunkowania polityczne i geopolityczne proces
zmiany strukturalnej nie przyczynił się do doganiania
gospodarek Zachodu.
• Obecnie relatywny poziom rozwoju Polski nie
odbiega od poziomów z końca ‚długiego XIX wieku’.
• W dłuższej perspektywie, pozycja polskiej gospodarki
–bliskich peryferii Zachodu – też nie ulegała
poważniejszym zmianom.
• Na potwierdzenie hipotezy Marcina Piątkowskiego o
‚złotym wiek’ przyjdzie nam jeszcze poczekać.
Dziękujemy