System społeczny - I rok administracji w Józefowie

IV SYSTEMY GOSPODARCZE
Gospodarowanie to alokacji czynników wytwórczych między konkurencyjne zastosowanie
oraz towarzyszący temu podział wytworzonych w wyniku alokacji dóbr i usług. W
warunkach rzadkości gospodarowanie polega na nieustannym podejmowaniu różnego
rodzaju decyzji. Co powinno być w danym społeczeństwie wytwarzane? W jaki sposób
należy użytkować stojące do dyspozycji ograniczone zasoby? Dla kogo powinny być
wytwarzane z tych zasobów dobra i usługi? Choć te trzy fundamentalne problemy dotyczą
wszystkich społeczeństw, to jednak mogą być one rozwiązywane w różny sposób.
W zorganizowanych społeczeństwach zwierząt np. u pszczół czy mrówek wszystkie
decyzje alokacyjne, włącznie ze skomplikowanym podziałem pracy i kooperacją,
rozstrzygane są automatycznie przez instynkt biologiczny. W społeczeństwach ludzkich
wygląda to inaczej.
W wykładzie tym pokażemy, że o sposobie wykorzystania społecznych zasobów
decyduje występujący w danym społeczeństwie system gospodarczy. To od niego zależy, jak
rozwiązywany są kwestie:, co jak i dla kogo oraz to czy gospodarka lepiej czy gorzej służy
zaspokojeniu naszych potrzeb.
Omówimy w nim różne rodzaje systemów ekonomicznych. W szczególności skupimy
naszą uwagę na porównaniu systemów: gospodarki centralnie planowanej oraz
wolnorynkowej. Równolegle prześledzimy ewolucję koncepcji ekonomicznych, które
pojawiały się na przestrzeni ostatnich kilku wieków. Dowiemy się także między innymi,
dlaczego system gospodarki centralnie planowanej rozpadł się w obliczu realiów, a może
przede wszystkim zdrowego rozsądku.
System ekonomiczno- społeczny
Gospodarkę narodową określamy często mianem wielkiego systemu ekonomicznospołecznego, chcąc przez to podkreślić, że jest ona pewną całością, składającą się z wielu
sprzężonych z sobą elementów, służących wspólnemu celowi - zaspokajaniu potrzeb ludzi
stanowiących społeczeństwo, przez produkcję dóbr i usług oraz ich podział między członków
tegoż społeczeństwa.
System ekonomiczno-społeczny obejmuje:
1) zasoby materialne - przestrzeń geograficzną z występującymi na niej zasobami
naturalnymi i wytworzonymi przez ludzi środkami produkcji i konsumpcji,
2) zasoby ludzkie,
3) działalność gospodarczą - proces wytwarzania dóbr i usług służących zaspokojeniu
potrzeb.
Gospodarowanie jako proces społeczny wymaga, by społeczeństwo powołało do życia
rozmaite instytucje społeczne (np. polityczne, prawne), wywierające wpływ na sposób
podejmowanie decyzji. Na przykład rozwój prawa oraz instytucji zapewniających jego
przestrzeganie stabilizuje warunki gospodarowania. Do systemu gospodarczego należą zatem
również
4) reguły i normy określające sposób tworzenia, pozycję i zasady funkcjonowania podmiotów
gospodarczych.
Trzy pierwsze elementy tworzą tzw. sferę realną, czwarty - sferę regulacyjną systemu
ekonomiczno-społecznego.
Zadaniem system gospodarczo - społecznego jest zapewnienie wszystkim lub niektórym
członkom społeczeństwa realizacji pewnego zbioru ogólnych celów takich jak gospodarcza
efektywność, sprawiedliwość, wolność, wzrost, bezpieczeństwo i stabilność.
System ekonomiczny
System ekonomiczny można zdefiniować jako zbiór podmiotów: gospodarstw domowych
firm i różnego rodzaju instytucji, zasobów oraz mechanizmów regulujących funkcjonowanie
wszystkich uczestników życia gospodarczego, umożliwiających wzajemne komunikowania
się członków społeczeństwa w podejmowania fundamentalnych decyzji, co jak, dla kogo
tworzę system gospodarczy.
Każde żyjące w pokoju społeczeństwo przyjmuje jakieś system gospodarczy, który lepiej
lub gorzej rozwiązuje te problemy. Na przestrzeni wieków cywilizacja gospodarcza
wykształciła kilka typów systemów ekonomiczno- społecznych (wspólnota pierwotna,
niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm) różniących się między sobą przede
wszystkim elementami sfery regulacyjnej, w tym głównie, uzależnioną od dominującego typu
własności (prywatna lub kolektywna), swobodą podejmowania decyzji przez
mikroekonomiczne podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe).
Patrząc na to z tego punktu widzenia systemy ekonomiczne można najogólniej podzielić na
trzy rodzaje: tradycyjny, centralnie planowany oraz system gospodarki rynkowej.
System tradycyjny
W społeczeństwach ludzkich mechanizmy alokacyjne mogą być wyglądać bardzo różnie. Bez
wątpienia wiele decyzji podejmowanych przez jednostki ludzkie jest wynikiem potrzeb
biologicznych i podejmowane są instynktownie np. jako rezultat instynktu
samozachowawczego czy zachowania gatunku.
Instynkt
Do tych wynikających z praw natury zachowań jednostek ludzkich dostosowywane są
decyzje społeczeństwa, co jak i dla kogo. Jednak wiele, jeśli nie większość potrzeb ludzkich
np. potrzeby kulturowe nie mają z biologią nic wspólnego, a zatem wynikających z ich
zaspakajania decyzje, co jak i dla kogo regulowane są innymi niż biologia przyczynami.
Obyczaj i tradycja
Duży wpływ na zachowanie nas wszystkich mają pochodzące z odległych niekiedy okresów
obyczaje i tradycje. Siła ich oddziaływania na nasze zachowanie może być bardzo duża i
trwała. Jak wskazuje nam sama nazwa w systemie tym odpowiedź na pytanie co jak i dla
kogo dyktuje tradycja. Wytwarzane w tym systemie dobra i usługi oraz technika ich
produkcji nie zmieniają się od pokoleń. Te same wzorce są powtarzane przez każde nowe
pokolenie, stulecie po stuleciu. Krótko mówiąc stosowane rozwiązania, co dane
społeczeństwo produkuje i w jaki sposób to robi, oparte jest na tradycji, a ta, jeśli się zmienia,
to bardzo wolno
W społeczeństwie tym nie tylko wykonywana przez ludzi praca, ale również ich udział w
podziale produktu są w wysokim stopniu determinowane przez tradycję. W najbardziej
tradycjonalnych społeczeństwach udział ludzi w podziale produktu opiera się na zbudowanej
na bazie przemocy lub autorytetu hierarchii, pokrewieństwie i więzach krwi. Na przykład
większość wytworzonych dóbr może trafić do wodza plemienia, a reszta może zostać
podzielona między członków plemienia według utartych i nie kwestionowanych przez nikogo
zwyczajów. Zwykle jednak istnieją tam również specjalne nagrody za dobrą pracę. Ten, kto
złowi najwięcej i największych ryb, ma większy udział w połowach niż ten, kto w ogóle nie
złowił żadnej ryby. Lecz ten, kto nie złowi żadnej ryby, i tak dostaje swój udział.
Czy postępowanie zgodne z tradycją ma sens?
W gospodarce tradycyjnej mało się wytwarza, zatem mało się dzieli. Większość ludzi jedynie
egzystuje. Mają wystarczająco dużo by przetrwać, ale niewiele ponad to. W latach
nieurodzaju niektórzy z nich nie są w stanie utrzymać się przy życiu, dlatego niektórzy z nich
emigrują a inni umierają z głodu. W latach dobrego urodzaju pojawiają się niekiedy
nadwyżki ponad biologiczne minimum, ale w okresach względnej obfitości są one najczęściej
przejadane.
W niektórych społeczeństwach pierwotnych za rzecz pożądaną uważają nie
akumulowanie bogactwa, ale rozdawanie go podczas organizowanych specjalnie w tym celu
hałaśliwych uroczystości.
Ludziom żyjącym w innych kulturach takie postępowania może się wydawać dziwaczne
i nierozsądne. Jednak członkowie takiego plemienia mogą być tak przyzwyczajeni do
istniejącego sposobu postępowania, że każde zapytanie o przyczyny takich czy innych
zachowań może ich zaskakiwać, a nawet urazić.
Antropologia i socjologia wyjaśniają procesy społeczne
System, w którym prawie każdym aspektem zachowania jednostki i zbiorowości ludzkiej
rządzi obyczaj i oparta na posłuszeństwie wynikającym z uznanej hierarchii osób starszych w
społeczeństwie tradycja, w której przywiązuje się dużą wagę do utartych sposób alokacji
zasobów charakterystyczny jest dla cywilizacjach pierwotnych.
Jeśli chcemy zrozumieć, w jaki sposób dokonuje się wyborów ekonomicznych w
procesach społecznych - poprzez obyczaj i tradycję, nie szukaj odpowiedzi w ekonomii.
Klucz do zrozumienia procesów społecznych, tego, jak funkcjonuje społeczeństwo i w jaki
sposób w społeczeństwie hołdującym tradycji dokonuje się wyborów ekonomicznych,
znajduje się w antropologii i socjologii
Zanik społeczeństw hołdujących tradycji
Bez względu na to, jak dziwaczne mogą się wydawać różne obyczaje ludziom z zewnątrz,
często zapewniają one podejmowanie decyzji alokacyjnych na tyle efektywnych, że
pozwalają danemu społeczeństwu przetrwać, zachować swoją tożsamość w zderzeniu z
ekspansywnymi i agresywnym cywilizacjami rządzącymi się innymi niż tradycja zasadami.
Ich obyczaje i tradycje zapewniały stabilizację społeczną i polityczną, rozwiązywały
problemy ekonomiczne i zespalały te społeczeństwa w ciągu stuleci.
Jednak, co może wydawać się przykre, ich dni są policzone. Jeśli ich obyczaje są tak
sztywne, że uniemożliwiają jakikolwiek gwarantujący przynajmniej przetrwanie rozwój, ich
upadek jest nieunikniony i przechodzą do historii. Jeśli twardo bronią swoich tradycji, jak np.
Aborygeni Australii, czy plemiona indiańskie w Ameryce, to jak pokazuje historia, są one
skazane na zagładę. Zostają wymordowane lub powoli wymierają, bo większość żyjących w
nich młodych ludzi, którzy zobaczyli, coś niecoś ze „ świata zewnętrznego" nie chce już żyć
po staremu. Większość ludzi pragnie większej wolności osobistej, swobody zachowanie i
ubierania się, więcej różnych rzeczy - lepszych narzędzi, czystej wody, nowoczesnej
medycyny, motocykli, samochodów, tranzystorowych odbiorników radiowych, coca-coli,
piwa i lepszych papierosów. Nawet taki gorący orędownik tradycji jak mleczarz Tewe w
musicalu „Skrzypek na dachu”, nieustannie rezygnował z jakieś cząstki tradycji, która od
wieków rządziła zachowanie kolonii żydowskiej w Rosji, co zresztą nie uchroniło ich od
wypędzenia.
Społeczeństwa takie dziś występuje dużo rzadziej niż kilkadziesiąt lat temu Spotkać je
można w najbardziej odległych zakątkach świata w wyizolowanych plemionach gdzie ludzie
zajmują się przede wszystkim rolnictwem hodowlą lub myślistwem. Ich zanikaniu lub
przekształcaniu się w społeczeństwa nowoczesne, towarzyszą niepokoje i wstrząsy polityczne
targających współczesnym światem, o czym prawie codziennie donoszą środki masowego
przekazu.
Systemy ekonomiczno - społeczne w świecie cywilizowanym
Na przeciwstawnym biegunie społeczeństw ludzkich znajdują się tzw. społeczeństwa
cywilizowane. Z pierwotnymi łączy je fakt, że wszędzie występuje jakiś element działań
instynktownych, tradycji oraz przymusu. Sięgająca korzeniami średniowiecza, a nawet
starożytności tradycja nieustannie daje o sobie znać, bo nakazuje nam postępować według
przyjętych od prawieków zwyczajów. Chrześcijanie w piątki na ogół nie jedzą mięsa, w
dzień zmarłych zapalają świeczki. W niektórych krajach kobiety nie maja prawa wyborczego,
a ruch na rzecz emancypacji kobiet jest dobrym przykładem tego, jak nowoczesny świat
walczy z dawną tradycją. Podobnie ma się sprawa z wolnością. W każdym, nawet najbardziej
prymitywnym społeczeństwie, istnieje pewien zakres wolności jednostki, ograniczonej
prawami zwyczajowymi i stanowionymi.
Społeczeństwa cywilizowane od pierwotnych odróżnia natomiast dużo bardziej
skomplikowany, wielowymiarowy proces podejmowania decyzji alokacyjnych: co jak i dla
kogo wytwarzać oraz mechanizm ich podejmowania i realizacji. Nie znaczy to, że wszędzie
dokonuje się to w identyczny sposób.
Współczesne systemy ekonomiczno-społeczne różnią się między sobą formą własności
czynników produkcji, zakresem występowania różnych form własności oraz sposobem
koordynowania i kontrolowania działalności gospodarczej.
Główna różnica między nimi polegają na tym, czy rozstrzygnięcia, te decyzje, zapadają w
oparciu o indywidualną wolność, czy kolektywnie. Systemy te dzieli się najogólniej na:
*samoregulujące oraz
* regulowane przez państwo
Na jednym biegunie znajduje się opisany po raz pierwszy przez A. Smitha*(1723-1790)
oparty na indywidualnej własności czysty system rynkowy, zwany niekiedy niewidzialną
ręką rynku. Charakteryzuje się on tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu
zasobów czynników wytwórczych decyduje wyłącznie samoczynny mechanizm rynkowy. Na
przeciwległym biegunie mamy zaproponowany przez twórców „naukowego socjalizmu” K.
Marksa*(1818-1883) i F. Engelsa*(1820–95), rozwinięty przez Lenina* (1870–1924) i
wprowadzony w życie przez Stalina*(1878–1953), oparty na własności kolektywnej
(państwowej) scentralizowany, nakazowo-rozdzielczy system podejmowania i realizowania
decyzji alokacyjnych.
W praktyce każdy z istniejących w przeszłości i obecnie istniejących systemów ma
charakter mieszany bądź z przewagą opartej na własności prywatnej samoregulacji (system
rynkowy), bądź z przewagą opartej na własności kolektywnej regulacji centralnej (system
planowy). W ramach każdego z nich, w zależności od kraju, inny może być zakres wpływu
państwa na procesy gospodarcze i społeczne. Jest tak, bo w każdym kraju inne są
uwarunkowania historyczne, polityczne i społeczne W analizach systemowych rozróżniamy
zatem dwie formy skrajne, pomiędzy którymi leży wiele rozwiązań hybrydowych, czyli
mieszanych.
Czy państwo powinno ingerować w procesy gospodarcze?
Adam Smith, twórca ekonomii wolnorynkowej, w swym głównym dziele Badania nad naturą i przyczynami
bogactwa narodów (1776) dowodził, że wolny rynek jest doskonałym regulatorem procesów gospodarczych.
Pozwala on na zaspokojenie potrzeb konsumentów przy możliwie najniższych kosztach społecznych.
Interwencje rządu są zupełnie zbyteczne – niewidzialna ręka rynku sprawi, że producenci będą wytwarzać
wyłącznie to, czego potrzebują konsumenci, a ceny produktów dzięki istnieniu konkurencji nie będą mogły być
na dłuższą metę zawyżane. Liberałowie gorąco broniąc wolności gospodarowania, twierdzili wręcz, że państwo
powinno być podobne do stróża nocnego – jego rola musi się ograniczać do zapewnienia pokoju i
bezpieczeństwa obywatelom i zawieranym przez nich transakcjom.
Zupełnie inaczej rozumował Karol Marks – sądził on, że rynek pozbawia pracowników godności, a w
dodatku niczego dobrze nie reguluje. Kapitaliści płacą robotnikom zaledwie tyle, ile potrzebują oni, aby
przeżyć, sami zaś przywłaszczają w całości efekt ich pracy, czyli wytworzoną wartość dodatkową. Jedynym
sposobem zaradzenia tej sytuacji jest zmiana sytuacji własnościowej – przejęcie przez pracujących środków
produkcji. Nieuniknionym skutkiem musiałoby być z kolei państwowe kierowanie gospodarką. Takiego modelu
bronił polski ekonomista marksistowski Oskar Lange. Jego zdaniem możliwe jest racjonalne planowanie i
zarządzanie gospodarką przez państwo.
Przeciwko takiemu stanowisku zaprotestował, broniąc liberalizmu, inny sławny ekonomista – Ludwig von
Mises, który dowodził, że państwo, kierując gospodarką, będzie nieuchronnie popełniało błędy, a sama
gospodarka utraci swą innowacyjność, stanie się nieefektywna i w końcu pogrąży się w kryzysie.
W tej części wykładu skupimy naszą uwagę na bardzo ogólnym przedstawieniu dwóch
systemów: gospodarki centralnie planowanej oraz wolnorynkowej. Równolegle prześledzimy
ewolucję koncepcji ekonomicznych, które pojawiały się na przestrzeni ostatnich kilku
wieków. Dowiemy się także między innymi, dlaczego system gospodarki centralnie
planowanej rozpadł się w obliczu realiów, a może przede wszystkim zdrowego rozsądku.
Gospodarka centralnie planowana (nakazowo-rozdzielcza)
Aby lepiej zrozumieć rolę rynku i cen zastanówmy się najpierw nad tym, w jaki sposób
zasoby mogłyby być rozdysponowane w gospodarce, w której nie ma rynku. Odwołajmy się
do modelu centralnie planowanej gospodarki nakazowej. Jej cecha charakterystyczną jest
brak własności prywatnej oraz fakt, że omnipotentna władza polityczna jest jednocześnie
władzą gospodarczą.
W systemie tym zwanym centralistycznym, nakazowo- rozdzielczym lub krótko
systemem nakazowym, mamy do czynienia ze szczególnym sposobem rozstrzygania
odpowiedzi: co, jak i dla kogo produkować. Wszystkie one zapadają na szczeblu centralnym.
Jako przykład gospodarki centralnie planowanej mogą służyć kraje taki jak były Związek
Radziecki i jego satelity. A dziś reliktami tego systemu pozostają Korea Północna, czy Kuba.
Jak działał system centralnego planowania?
Ukształtowany w ZSSR system społeczno-gospodarczy został po drugiej wojnie światowej
przyjęty jako wzorzec w opanowanych przez ZSRR w krajach Europy i Azji, które stworzyły
tzw obóz socjalistyczny.
Choć w poszczególnych krajach występowały pewne różnice, jednak pewne zasadnicze
cechy były wspólne. System opierał się na następujących filarach
W sferze politycznej opierał się na bezprawiu i terrorze, który dla niepoznaki nazywano
dyktaturą proletariatu. Filarami systemu gospodarczego były
* państwowej własności środków produkcji,
* centralne planowanie
* nakazowe zarządzenie
* centralne rozdzielnictwo zastępujące rynek środków produkcji
* szczątkowy rynek środków konsumpcji
Zobaczmy jak w systemie tym rozwiązywano trzy podstawowe problemy ekonomiczne:
co, jak i dla kogo wytwarzać.
Decyzje, co wytwarzać
Ten charakterystyczny dla komunizmu system gospodarczy, polega na tym, że jedynym lub
dominującym regulatorem produkcji i podziału był system wzajemnie powiązanych ze sobą
narodowych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych)
przygotowywane przez powołane do tego agendy rządowe i zatwierdzane przez parlament. W
planach zawarte były podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje
gospodarcze. Plany roczne były uszczegółowieniem planów wieloletnich, a te wyznaczających długofalowe kierunki rozwoju planów perspektywicznych.
Ogólnokrajowe plany gospodarcze - zgodnie z wytycznymi przywódców partii
komunistycznej – opracowywano według określonej procedury i w ramach pewnego systemu
organizacji zespół inżynierów ekonomistów oraz specjalistów z różnych dziedzin przemysłu
zwanych planistami.
Budowa i realizacja planów
Przedsiębiorstwa przysyłały do centrum, czyli zespołu instytucji państwowych tworzących
plan i czuwających nad jego realizacją projekty, w których prezentowały swoje możliwości
produkcyjne. Centrum analizowało przysłane mu plany z dwóch punktów widzenie.
Preferencje partyjno - rządowe
Po pierwsze badano zgodność planów z zamierzeniami państwa, czyli z tzw preferencjami
centralnego planisty (rządowymi). Preferencje te określały, jakie dobra, w jakich ilościach
powinny być w danym okresie wytwarzane w poszczególnych działach i gałęziach.
Zbilansowanie
Po drugie centrum dokonywało tzw zbilansowania planu, czyli dostosowywała do siebie
plany produkcji poszczególnych przedsiębiorstw, tak by były one możliwe do wykonania.
Przykładowo centrum wyznaczało produkcję węgla tak, by go wystarczyło do produkcji
energii elektrycznej, produkcję stali tak by jej wystarczyło do produkcji armat i czołgów, by
za sprzedany za granicą węgiel (eksport) można było kupić( import) za granicą odpowiednią
ilość rudy żelaza niezbędną do zaplanowanej produkcji stali.
Ogólnie rzecz biorąc, to właśnie planiści ustalają, jakie dobra i w jaki sposób należy
produkować. Jeśli uważają, że należy rozwinąć produkcję statków a ograniczyć produkcję
węgla wydają odpowiednie polecenia przedsiębiorstwom, jeśli potrzeba więcej żywności,
wydają polecenia zwiększenia produkcji traktorów i nawozów sztucznych lub nakazują ich
import. Ich decyzje mogą spowodować np. zatrzymanie siły roboczej w gospodarstwach
rolnych, przekazanie sprzętu transportowego czy powierzchni magazynowej dla rozwijanego
rolnictwa. Ostatecznie centrum po długiej i pracochłonnej procedurze opracowywało plany
produkcyjne dla poszczególnych przedsiębiorstw i przesyłało je w formie nakazów do
realizacji.
Państwo wymuszało realizację planów za pomocą nakazów i rozdzielników
Gdy decyzje dotyczące wykorzystania środków podejmowane są w oparciu o kryteria
polityczne, państwo musi stosować przymus. Wykonujące plany socjalistyczne
przedsiębiorstwa otrzymują z jednej strony ustalone w planach szczegółowe zadania w
formie nakazów, z drugiej zaś przyznawane są im środki niezbędne do ich realizację. Każda
fabryka dostawała zatem z jednej strony w formie nakazów plan produkcyjny, z drugiej
rozdzielnik według którego rozprowadzała swoje wyroby oraz zaopatrywała się w potrzebne
do ich produkcji surowce materiały, podzespoły, maszyny itp.
Był to system, w którym odbiorcy płacili wprawdzie za towary, ale oprócz tego musieli
mieć przydziały i często czekali na przydzielone dobra i usług (stali w kolejkach). Dlatego
właśnie ten system zarządzania nazywany jest nakazowo- rozdzielczym, gdy chodzi o środki
produkcji i komercyjno – rozdzielczym w stosunku do dóbr konsumpcyjnych. Przydziałom i
nakazom towarzyszyły nagrody i kary.
Nagrody i kary
Za realizacje ustalonych odgórne planów odpowiedzialna była wyznaczona przez urzędników
państwowych dyrekcja. Ich nie wykonanie groziło dyrektorowi zwolnieniem, a załodze
odebraniem przez właściciela środków produkcji, czyli państwa premii.
Decyzje, jak wytwarzać?
Planiści nie tylko decydują i nakazują przedsiębiorstwom, co mają one wytwarzać. Decydują
również, gdzie należy umieścić (zlokalizować) nowo budowany zakład pracy, a także
decydują ile czynników wytwórczych miedzy innymi siły roboczej będzie w tym zakładzie
potrzebne do wytwarzania zaplanowanej produkcji to oni rozstrzygają, czy będzie się w nim
stosować nowoczesne, czy tradycyjne urządzenie i metody produkcyjne.
Decyzje, dla kogo wytwarzać?
Jak rozwiązywano problem ustalenia, kto otrzyma wytwarzane produkty? Otóż o tym
również decydowało centrum. W systemie tym planiści, zgodnie z zaleceniami kierownictwa
partii i państw, decydują, kto otrzyma wytwarzane dobra i usługi. Robią to ustalając poziom
płac i stosując skomplikowany system rozdzielnictwa. W ten sposób rozstrzygano, kto
otrzyma wytwarzane dobra i usługi.
Państwowa własność środków produkcji to fundament systemu
Dyrektywne planowanie i nakazowo rozdzielcze zarządzanie gospodarką jest możliwe dzięki
wyłączności lub dominacji społecznej (państwowej lub spółdzielczej) własności materialnych
czynników wytwórczych.
Co to jest własność?
Własność to najpełniejsza władza użytkowania i dysponowania (ius utendi et abutendi), jaką
można mieć nad szeroko rozumianymi rzeczami począwszy od konkretnych przedmiotów
fizycznych takich jak dom, do tworów intelektu takich jak utwór literacki, muzyczny, czy
patent. Pod pojęciem własności rozumie się również samą rzecz, nad którą ma się ową
władzę.
Prawnicy rozróżniają własność w znaczeniu konstytucyjnym (szerokim), gdy obejmuje
własność i inne prawa majątkowe, oraz w znaczeniu prawa cywilnego — jako prawo
pozwalające na władanie, rozporządzanie rzeczą w granicach wyznaczonych przez ustawę,
zasady współżycia społeczno gospodarczego i pobieranie pożytków.
Typy własności
W prawie komunistycznym rozróżniano dwa zasadnicze typy własności indywidualną, której
przedmiotem była własność osobista środków konsumpcji oraz dająca prawo do
kolektywnego dysponowania środkami produkcji własność społeczna (kolektywna).
Własność społeczną dzielono z kolei na własność państwową i grupową( komunalną).
Własność państwowa daje te prawa państwu, a dokładniej jego urzędnikom. Jeśli zatem
państwo chce być wyłącznym dysponentem środków produkcji, musi być ich wyłącznym
właścicielem.
Jak uzyskuje się i utrzymuje prawa własności?
Nabycie własności może być: pierwotne — nacjonalizacja, zasiedzenie, zawłaszczenie rzeczy
niczyjej, wywłaszczenie, lub pochodne, polegające na przejściu własności z poprzednika na
następcę prawnego poprzez dziedziczenie lub częściej w wskutek zawartej umowy
(sprzedaży, darowizny, zamiany).
Ponieważ w scentralizowanej w nakazowo rozdzielczej gospodarce planowej prawie
całkowicie wyeliminowane zostaje oddziaływanie decyzji indywidualnych na procesy
gospodarcze, pozwalające podejmować te decyzje prywatna własność środków zostaje
nieomal całkowicie zlikwidowana.
Własność państwowa powstaje na drodze nacjonalizacji majątku prywatnych
przedsiębiorstw oraz ziemi. Własność spółdzielcza - przez przymusowe łączenie się
prywatnych przedsiębiorstw lub indywidualnych gospodarstw rolnych. W niektórych krajach,
gdzie istniał lub istnieje jeszcze socjalizm, uspołecznienie ziemi dokonywało się dwuetapowo
- najpierw przeprowadzano reformę rolną, a po pewnym czasie kolektywizację (w Polsce ten
drugi etap nie został w pełni zrealizowany).
Społeczna własność materialnych czynników wytwórczych, występowała zatem w dwóch
postaciach: własności państwowej lub spółdzielczej
W systemie tym państwo chce być wyłącznym właścicielem środków produkcji zatem nie
zezwala, by własność państwowa przechodziła w prywatne ręce i zakazuje jakiegokolwiek
legalnego obrotu nimi.
Nieefektywność systemu, przyczyny i skutki
Nieskuteczności nakazowo rozdzielczych metod dowodzi kilkudziesięcioletnia historia
istnienia gospodarki planowej. Wykazała ona czarno na białym, że gospodarka ta nie daje
sobie rady rozwiązywania podstawowych problemów, co jak i dla kogo.
Po pierwsze była ona marnotrawna, bo nie wytwarzano tego, co jest rzeczywiście
potrzebne.
Po drugie towarzyszące planowaniu centralnemu własność kolektywna oznacza brak
motywacji do sprawnego i szybkiego wykonywania podjętych centralnie decyzji i brak
jakiejkolwiek dbałości o majątek, który w tym systemie jest własnością niczyją.
Gospodarka ta był nieefektywna, bo stosowane w przez centrum kryteria podziału były
oparte niej nie na rzeczywistym wkładzie, ale na uznaniowości. Ten skrajnie niesprawiedliwy
system zniechęcał do lepszej bardziej wydajnej pracy, natomiast zachęcał do kombinowanie i
nieróbstwa. System ten był w dodatku skrajnie antyinnowacyjny.
Dlaczego przedsiębiorstwa nie wytwarzały tego, co było nam potrzebne?
Aby na to pytanie odpowiedzieć spróbujmy na moment wcielić się w rolę dyrektora fabryki.
Wie on, że utrzymanie się na stanowisku, wymaga realizacji otrzymanych z góry planów.
Wbrew pozorom ma on pewne możliwości wpływania na otrzymywane zadania. Jak wiemy
proces tworzenie planów zaczyna się na szczeblu przedsiębiorstwa, które wysyła projekt do
centrum. Mądry dyrektor wyśle zapewne projekt, który powinien być łatwy do zrealizowania.
Zapewne określi w nim produkcję, mniejszą od możliwej, jaką firma może wytwarzać, po
drugie zaproponuje produkty łatwe do wytworzenia. Nie będzie zatem proponował ani
nowatorskich produktów ani nowych technologii, bo wiąże się to z dodatkowym wysiłkiem i
ryzykiem niepowodzenia. Wreszcie proponowany w planie asortyment nie będzie
zróżnicowany, jako że im mniej wyrobów się wytwarza, tym łatwiej jest utrzymać
harmonogram produkcji normy jakości tp.
Co na to Centrum?
Centrum oczywiście orientuje się w strategii stosowanej przez dyrektorów, dlatego przesyła
zadania większe i trudniejsze do realizacji od zgłaszanych w projektach. Sądzono, że tak
skonstruowane palny będą mobilizować do adekwatnego do zdolności wytwórczych wysiłku.
Równocześnie centrum przyznawało mniejsze przydziały materiałów i surowców, niż to
wynikał ze zgłaszanego w planach na nie zapotrzebowania.
Problem polegał na tym, że centrum nigdy dokładnie nie wiedziało, o ile zgłaszane przez
przedsiębiorstwa plany są zaniżane, a zapotrzebowanie na materiały zawyżane. W rezultacie
niektóre przedsiębiorstwa dostawały plany za trudne przekraczające ich możliwości, zatem
niemożliwe do wykonania. W tej sytuacji produkcja była realizowane bez zachowania norm
jakościowych i niezgodnie z harmonogramami produkcji. Nieterminowe dostawy utrudniały
realizację zadań innych uzależnionych od nich przedsiębiorstwach, co powodowało dalsze
zakłócenie w terminach produkcji kooperantów. W rezultacie produkty tak jak tramwaje,
albo pojawiały się stadami, albo nie było ich wcale.
Dyrekcja stara się uzyskać większe niż potrzeba przydziały materiałów i surowców
Dyrekcja przedsiębiorstw starała się uchronić przed skutkami podnoszenia planów, zaniżania
limitów przydziału surowców oraz przed nierytmicznością dostaw od kooperantów
sukcesywnie gromadząc zapasy surowców. Dyrektorzy fabryk, co roku zgłaszali wyższe niż
wynikało to z wielkości produkcji i norm technologicznych zapotrzebowanie na surowce.
Jeśli udawało im się w tej procedurze wytargować większe niż potrzeba przydziały, to
tworzono z nich rezerwy, które uruchamiano, gdy centrum przyznawało przydziały mniejsze
niż oczekiwano.
Analogiczny mechanizm działał w przypadku zatrudnienia. Centrum ustalało limity
zatrudnienia, to znaczy wyznaczało wielkość zatrudnienia potrzebną do wykonania
wyznaczonych zadań produkcyjnych. W tej sytuacji dyrektorzy starali się uzyskiwać jak
największe limity, zatrudnienia, nawet, gdy dla wszystkich zatrudnionych nie było pracy.
Pracownicy ci stanowili rezerwę pracy, którą dyrektorzy mogli wykorzystać, gdy zadania
ulegały zwiększeniu, limity zatrudnienia pozostawały niezmienione.
Tworzenie zapasów materiałów i utrzymywania niepotrzebnych pracowników ( przerost
zatrudnienia podnosiło koszt produkcji. W rezultacie wytwarzane w tym systemie wyroby
wymagały zaangażowania większej niż w gospodarce rynkowej ilości czynników. Siłą rzeczy
wytwarzana ilość musiały być mniejsze i co szczególnie odczuwaliśmy jako konsumenci,
dużo gorsze jakościowo, nie mówiąc o zróżnicowaniu asortymentu. W systemie tym popyt i
podaż, zostały zastąpione planem, co w zderzeniu z realiami życia gospodarczego
skutkowało niewydolnością systemu centralnego planowania.
Mówiąc o efektywności systemu należy również uwzględnić jeszcze jeden ważny dla nas
czynnik a mianowicie stosunek producenta do konsumenta. Zobaczmy czy gospodarka
centralnie planowana była ukierunkowana na potrzeby konsumentów.
Co ma w gospodarce planowanej centralnie do powiedzenia konsument?
W gospodarce rynkowej producenci starają się zdobyć klienta. Oferują mu całą gamę
poszukiwanych przesz niego produktów, wprowadzają kolejne coraz lepsze generacje
wyrobów, oferują mu serwis. Walka o klienta widoczna jest na każdym kroku. Wystarczy
popatrzyć na witryny sklepowe.
Inaczej jest w gospodarce planowanej centralnie. Tu towaru się nie kupuje, tylko różnymi
sposobami zdobywa np. oczekując w długich kolejkach, dając gratyfikacje sprzedawcom, czy
zapisując się na listy społeczne.
W systemie tym dyrektor odpowiada bowiem za to co i ile czego robi nie przed
bezpośrednim użytkownikiem wytwarzanych w jego fabryce produktów, ale przed
urzędnikiem centrum. W rezultacie potrzebnych nam dóbr najczęściej nie ma. Producenta nie
interesuje również, czy dostarczane przez niego dobra podobają się nam, ważne jest czy
podobają się ustalającemu plany i kontrolującemu ich wykonanie urzędnikowi. Pozwala to
wytłumaczyć, dlaczego w księgarniach ludzie stoją w kolejkach po poszukiwane bestsellery,
a na półkach leżą stosy nie kupowanych przez nikogo książek przekonujących nas „o
wyższości Świąt Bożego Narodzenia nad Świętami Wielkanocy” lub na odwrót. Wydawcy
przygotowują bowiem książki, które preferuje ustalający plan urzędnik centrum, a nie te
których poszukuje czytelnik.
W szczytowym okresie rozwoju gospodarki planowej w Chinach usiłowano ubrać
wszystkich mężczyzn i kobiety na wzór towarzysza Mao w cajgowe (cajg to materiał na
ubrania robocze) spodnie i kurtki, a na głowy włożono im specjalne, ulubione przez
przewodniczącego, podobne do cyklistówki czapki.
Podział niekomercyjny to marnotrawstwo
W utopijnej wersji komunizmu zakłada się taką obfitość dóbr, że mimo braku odpłatności,
każdy mógłby ich otrzymać tyle, ile by chciał. W realnym świecie jest to jednak niemożliwe,
należy zatem określić warunki dostępu do rozmaitych dóbr. Do wyboru jest mechanizm
czysto żywiołowy:, kto pierwszy, ten lepszy, (czyli kolejki) albo też przyjąć biurokratyczne
przydziały - kartki i związane z nimi znajomości. Wyeliminowanie odpłatności prowadzi w
praktyce do kombinacji jednego i drugiego.
Taki sposób podziału prowadzi do ogromnej niegospodarności przy produkcji dóbr. Ich
wytwórcy - wobec braku komercyjnej odpłatności musieliby powszechnie funkcjonować nie
jako przedsiębiorstwa, lecz na zasadzie jednostek budżetowych, zabiegających o przydziały
budżetowych środków, a nie o klienta.
W systemie, z którego wyrugowano komercyjny sposób rozdziału, panuje takie
marnotrawstwo, że pozornie „darmowe" dobra ludzie - jako podatnicy – musielibyśmy płacić
o wiele więcej niż w sprawnym systemie komercyjnym. Innymi słowy - daleko posunięta
eliminacja rynku jest receptą na kolejki i nędzę. Bo system ten jest nieefektywny, a w
dodatku z powodu uznaniowości rażąco niesprawiedliwy.
Niemoc planisty
Jeśli jednak przyjmiemy, ze centralny planista gotów jest planować wytwarzanie dóbr
potrzebnych konsumentom, to okaże się, że w dłuższym okresie ich produkcja nie będzie
możliwa. Gusty konsumentów, (o czym dobrze wiedzą dostosowujące swój ubiór do
wymagań mody panie) zmieniają się niekiedy bardzo szybko. Producenci musieliby szybko
reagować na każdą zachodzącą zmianę. W systemie nakazowo- rozdzielczym jest to jednak
technicznie niemożliwe do przeprowadzenia. Czas, jaki potrzebuje biurokratyczna machina
do rozpoznania podjęcia decyzji, przesłania decyzji w formie nakazu i wreszcie przestawienia
się na inna produkcję, jest tak długi, że nowe suknie, zanim trafią do konsumenta, wyjdą z
mody.
Są to zresztą marzenia ściętej głowy, bo centralny planista nie preferuje dóbr
konsumpcyjnych tylko służące intensywnym zbrojeniom dobra produkcyjne szczególnie
przemysł ciężki i surowcowy. Oznacza to, że w systemie tym gros nakładów kierowane jest
do produkcję dóbr inwestycyjnych a nie konsumpcyjnych. Dlatego też Polska, jako to
pokazano w tabeli powyżej, zajmowała wysokie pozycje w produkcji węgla, betonu czy stali.
Nie przekładało się to jednak w żaden sposób na poziom życia obywateli. W tamtych czasach
funkcjonował dowcip o hucie, kopalni i elektrowni. Huta produkowała stal na potrzeby
elektrowni i kopalni, kopalnia wydobywała węgiel na potrzeby elektrowni i hut, elektrownia
zaś dostarczała prąd na potrzeby huty i kopalni. System te funkcjonował znakomicie.
Produkcja rosła z roku na rok z tym, że społeczeństwo nie odnosiło z tego żadnych korzyści.
Cały bowiem wydobyty węgiel trafiał do huty i elektrowni, cała energia elektryczna trafiała
do kopalni i huty, a cała stal do elektrowni i kopalni.
Miejsce Polski w produkcji niektórych wyrobów w roku 1972
Na świecie
W Europie
Siarka elementarna
3
1
Rudy miedzi
11
2
Węgiel kamienny
3
3
Nawozy azotowe
6
4
Traktory
7
5
Węgiel brunatny
5
5
Stal surowa
7
6
Energia elektryczna
10
6
Źródło NBPortal
Socjalizm z różnych względów nie doprowadził do osiągnięcia oczekiwanych celów,
przeciwnie - zwiększył dysproporcje w rozwoju ekonomicznym pomiędzy państwami
socjalistycznymi a średnio i wysoko rozwiniętymi gospodarczo krajami świata. Na przełomie
lat 80. i 90. rozpoczął się w krajach europejskich, również w tych, które powstały w wyniku
rozpadu Związku Radzieckiego, proces przechodzenia do gospodarki rynkowej.
Podsumujmy
Gospodarka centralnie planowana potrafiła rozwiązać z jakimś skutkiem triadę problemów,
jakie stoją przed każdym społeczeństwem, czyli co, jak i dla kogo jednak okazała się
systemem mniej efektywnym od gospodarki rynkowej, dlaczego? Skutki obu systemów
widać gołym okiem, jeśli porównamy wyroby wytwarzane i dostarczane nam jako
konsumentom w obu systemach. Produkty wytwarzane w gospodarce centralnie planowanej
(o ile są w ogóle wytwarzane), są gorsze jakościowo bardziej zawodne, mniej estetycznego i
oczywiście są w mniejszym stopniu dostosowane do naszych zróżnicowanych i zmiennych
potrzeb gustów i upodobań. Wreszcie niby są, ale najczęściej dóbr tych nie ma. Źródła
takiego stany rzeczy tkwią w opisanych mechanizmach systemu nakazowo- rozdzielczego.
Kuba gaśnie Gazeta Wyborcza 1/2004
Z braku prądu reżim komunistyczny zamyka 118 fabryk w całym kraju, skraca dzień pracy i opóźnia
poranny dzwonek w szkołach. Kubańczycy mają prąd w domach już tylko ok. 12 godzin na dobę
Do wyłączeń prądu Kubańczycy przywykli od lat. Po upadku Związku Sowieckiego w 1991 r., Wielkiego
Brata, który utrzymywał Mniejszego Brata za kilka miliardów dolarów rocznie, światło gasło nawet na 18
godzin na dobę. Wówczas było to skutkiem zdrady Wielkiego Brata, a kiedy indziej ludobójczej blokady
amerykańskiej. W ostatnich miesiącach na Kubie znowu nie ma prądu od 8 do 12 godzin na dobę: nie działają
telewizory, gnije żywność w nieczynnych lodówkach, ludzie nie śpią w nocy, bo wysiadają klimatyzatory,
brakuje wody pitnej, stają zakłady przemysłowe itd.
Fidel Castro, bez którego wiedzy nawet morskie fale nie biją o brzegi wyspy, milczał przez wiele miesięcy.
Wszystko wskazywało na to, że winien jest imperializm amerykański i kubańska mafia w Miami. Na murach
niektórych miast pojawiły się graffiti: "Fidel, zostaw w spokoju Busha, daj światło!".
Wreszcie el Comandante przemówił. Źródłem "przejściowych trudności" w zaopatrzeniu w energię
elektryczną było mianowicie pęknięcie wirnika w największej elektrowni w kraju w prowincji Matanzas w maju
tego roku. Po wnikliwym śledztwie udało się złapać trzech robotników, którzy nieumiejętnie go obsługiwali.
Gospodarz nie spoczął jednak na laurach i nie pozwolił podwładnym zadowolić się kapitulanckim
wnioskiem, że trzej gamonie zepsuli jeden wirnik i zgasła cała 11-milionowa wyspa. - System energetyczny,
który przeżywa trudności z powodu jednej elektrowni, to słaby system energetyczny - oświadczył bezlitośnie. Kryzys potrwa jeszcze co najmniej pięć miesięcy - dodał.
Następnie ogłoszono środki zaradcze. Zamkniętych zostanie 118 fabryk, stalowni, cukrowni, papierni i
wielu innych, skrócone zostaną godziny otwarcia sklepów, dzień roboczy i lekcje w szkołach. Na koniec el
Comandante zwrócił się do obywateli o zrozumienie sytuacji i wezwał ich do świadomej współpracy z
władzami w dziele przezwyciężania przejściowych trudności.
System gospodarki rynkowej
Wyobraź sobie, iż w społeczeństwie nie istnieje tradycja kierowania działalnością
gospodarczą i podejmowania decyzji. Wyobraź sobie także, że rząd stosuje politykę nie
ingerencji w sprawy ekonomiczne. Oznacza to brak decyzji państwowych na temat zagadnień
związanych z produkcją i podziałem.
Bez kontroli państwowej lub społecznej nad decyzjami ekonomicznymi jesteśmy zdani
sami na siebie. Aby żyć trzeba jednak coś w jakiś sposób produkować i to, co wytworzone
jakoś między ludzi dzielić. Jakie rozwiązanie?
Gospodarka naturalna i rynkowa
Można przyjąć, że każdy, kto czegoś potrzebuje, produkuje to sam dla siebie. Tego typu
gospodarka nazywa się naturalną. Ale nie jest to rozwiązanie jedyne. Alternatywą dla
gospodarki naturalnej jest rynkowa gospodarka wymienna, w której każdy robi to, co umiem
najlepiej w ilościach większych niż mu są potrzebne i wymieni je na potrzebne mu dobra z
tymi, co je robią lepiej. W gospodarce tej każdy na własną rękę produkuje tyle ile potrafi, a
następnie dobrowolnie wymienimy się nadwyżkami.
Jeśli wyrazisz zgodę na zapłacenie za potrzebne ci dobra dostatecznie wysoką cenę,
zaraz znajdzie się ktoś, kto będzie je produkował i sprzedawał w potrzebnych tobie i innym
ilościach. Ty również musisz coś zaoferować w zamian. Jeśli dostarczane przez ciebie towary
są potrzebne innym, płacą ci za nie. Gdy chcą płacić dużo zarabiasz dobrze i konsumujesz
dużo. Jeśli nie umiesz dobrze trafić w potrzeby klientów, płacą źle, zarabiasz mało i
konsumujesz mało. Jeśli nie płacą wcale, nie zarabiasz nic i nie konsumujesz nic. Tak w kilku
słowach wygląda rynkowy sposób rozstrzygania, co jak i dla kogo zwany systemem
niewidzialnej ręki rynku.
Kiedy na ekranach kin pojawił się film Władca Pierścieni rozgłośnie radiowe nadawały
melodie z tego filmu. W księgarniach pojawiły się książki, na których oparty był ten film a w
sklepach pojawiły się dresy i koszulki z postaciami jego głównych bohaterów. Właściciele
sklepów zrobili wszystko, by zdobyć upragniony przez fanów filmu gadżet, by klienci nie
odeszli z kwitkiem. Producenci szybko dowiedzieli się o zapotrzebowaniu na te produktu i
natychmiast dostarczyli je do sklepów, bo im też zależało na zyskach.
Opisana powyżej sytuacja nie miałaby prawdopodobnie miejsca w gospodarce tradycyjnej
czy centralnie planowanej. Zmiany w ubiorze społeczeństwa tradycyjnego zachodzą bowiem
rzadko, mogły by się wydarzyć dopiero na przestrzenie wielu lat. Ludzie decydujący o tym
co produkować, w gospodarce planowanej centralnie być może ugięli by się pod naporem
potrzeb, poddali presji konsumentów, zaplanowali i nakazali drukowanie książek i produkcję
gadżetów, lecz nie trzeba być specjalnie przenikliwym, by dojść do wniosku, że czas na
podjęcia decyzji o uruchomienia produkcji i sprzedaży byłby tak długi, że w momencie
pojawienia się ich w sprzedaży, dzieci i rodzice poszukiwaliby już gadżetów z filmu
„Gwiezdne Wojny - Zemsta Sithów ”.
Jak producenci mogą dowiedzieć się, co i jakich ilościach i jak należy wytwarzać? Na
rynku i za pomocą cen. Jak więc ten system rozwiązuje problemy: co, jak i dla kogo? W
gospodarce rynkowej podmioty wymiany śledzą rynkowe ceny, sprawdzają, ile kosztują
interesujące ich produkty i na ich podstawie sami podejmują decyzje:, co ile, jak? Kieruje
nimi oparty na informacji cenowej mechanizm niewidzialnej ręki rynku.
System niewidzialnej ręki rynku A. Smith`a
Idea głosząca, że społecznie korzystne decyzje,: co, jak i dla kogo wytwarzać, mogą zapadać
samoczynnie leży u podstaw współczesnej ekonomii. Jej autorem jest jeden z twórców
ekonomii klasycznej Adam Smith* (1723–90) sławny szkocki filozof i ekonomista, zwany
ojcem nowożytnej ekonomii. Swoje poglądy o zasadach funkcjonowania gospodarki wyłożył
w dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776, wyd. pol.1954).
Poglądy A. Smith`a
Zalety prywatnej własności oraz wynikające z niej pobudki działania, zostały podsumowane
przez ojca nowoczesnej ekonomii A.Smitha we wspomnianej już książce. Zanim przyjrzymy
się bliżej niektórym zawartym w niej poglądom parę słów o samym autorze i epoce, w której
przyszło mu żyć.
A. Smith urodził się w Szkocji w 1723 r. W wieku lat 14, co w tamtych czasach nie było
niczym nadzwyczajnym rozpoczął studia na uniwersytecie w Glasgow. Po ich ukończeniu
wstąpił na uniwersytet oksfordzki gdzie przez 6 lat studiował różne przedmioty. W tym
czasie zainteresował się ekonomią. Choć jest uważany za ojca nowoczesnej ekonomi
prawdopodobnie nigdy nie używał tego słowa. Na uniwersytecie w Glasgow, gdzie wykładał,
był bowiem do 1751 profesorem logiki, a od 1755 filozofii moralnej a nie ekonomii.
Przez wiele lat obserwował świat i pracował nad swoimi przemyśleniami dotyczącymi
kwestii ekonomicznych. Efektem jego pracy było wykreowanie nowej dziedziny wiedzy
zawartej we wspomnianej wyżej opublikowanej w 1776 r. książce, która ze względu na jej
nowatorskie podejścia do kwestii ekonomicznych od ponad 200 lat kształtuje poglądy
kolejnych pokoleń ekonomistów.
Skąd bierze się bogactwo narodu
Zdaniem Smitha bogactwo narodu zależy od działalności produkcyjnej wszystkich działów
gospodarki a nie tylko rolnictwa czy handlu. Według niego poziom produkcji danego kraju
zależy od tego, w jaki sposób udaje się powiązać sił roboczą z innymi czynnikami produkcji.
Im bardziej wydajnie potrafiono łączyć czynniki produkcji, tym więcej można wytworzyć,
tym większe jest bogactwo danego narodu.
Niewidzialna ręka rynku
Traktując społeczeństwo jako zespół luźno ze sobą powiązanych jednostek, A Smith uważał,
że opis stosunków społecznych powinien być oparty na analizie jednostki ludzkiej, jej natury
i interesów. Uważa on, że gospodarką kapitalistyczną rządzą obiektywne niezależne do
człowieka prawa/ U podstaw działania praw ekonomicznych leży zasada kierowania się ludzi
chęcią maksymalizowanie korzyści materialnej z podejmowanych decyzji. Znalazła ona swój
teoretyczny wyraz w koncepcji człowiek ekonomicznego (homo oeconomicus).
Powszechne kierowanie się tą zasadą określa reakcje ludzki na bodźce gospodarcze. W
reakcjach tych przejawiają się obiektywne prawa ekonomii. Dzięki tym obiektywnym
prawom w gospodarce działa samoczynny i samoregulujący mechanizm alokacji zasobów,
który A. Smith nazwał niewidzialną ręką rynku.
O niewidzialnej ręce rynku J.Jankowiak „ NBPortal” 2004-11-05
Rozmiary nieszczęść, jakie wyrządził w świadomości ekonomicznej ludzi ten termin, ukuty nieostrożnie przez
Adama Smitha, da się porównać chyba tylko ze słynną grubą kreską" Tadeusza Mazowieckiego.
Niby miało być dobrze, a wyszło jak zawsze. Zgrabne określenie, które w zamyśle autora miało oddawać
funkcjonowanie w prywatnej gospodarce mechanizmu samoczynnie regulującego odchylenia od stanu
równowagi, stało się golemem ekonomii. Do dziś straszy przerośnięte dzieci, mało wyedukowane, ale za to
podatne na proste hasła
. Z niewidzialną ręką rynku i zaczął się kojarzyć krwiożerczy kapitalizm, prymitywny liberalizm, coś, czego
nie sposób tolerować bez kontrakcji ze strony państwa. W imieniu państwa zaczęli przy tym występować
wszyscy, którzy wiedzą lepiej, którzy są mądrzejsi, bardziej wrażliwi od bezdusznego i bezosobowego rynku.
Za czasów komunizmu sprawę załatwiono radykalnie: zadekretowano, że niewidzialną rękę należy obciąć. Ale
tej operacji nigdy nie udało się przeprowadzić di końca. Zdelegalizowana ręka rynku stała się tym razem
naprawdę niewidzialna. Działała nadal. Niestety, atmosfera nielegalności nie wyszła jej na zdrowie. Zwalczając
mechanizm rynkowej regulacji lub nadmiernie go korygując, doprowadzono do powstania dualnej gospodarki
ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami: szarą strefą, korupcją, przestępczością. Dosyć smutne
wydaje się, że jeszcze do dziś tak wielu ludzi w Polsce uważa, to rząd decyduje o tym, co w gospodarce
wytwarzać. Na pocieszenie można jednak dodać, że w wielu krajach "starej" Unii ze świadomością
ekonomiczną wcale jest lepiej.
Gdyby każdy dbał o własne interesy, to firmy wytwarzałyby wyłącznie te wyroby,
których pragną konsumenci. Jednocześnie z uwagi na konkurencję starałyby się robić to jak
najlepiej, czyli produkować po najniższym koszcie i sprzedawać po możliwie najniższych
cenach. Robiłyby to nie ze względu na dobro społeczeństwa, ale we własnym dobrze pojętym
interesie, by pozostawić konkurencję w tyle i zgarnąć największy zysk. Ale dbając o własny
interes działałyby jednocześnie na rzecz całego społeczeństwa, wytwarzając maksymalna z
danych zasobów ilość potrzebnych nam dóbr o wysokiej jakości i sprzedając je po możliwie
najniższych cenach.
„ …Cały czas każdy usiłuje znaleźć najlepszy sposób wykorzystania kapitału, który posiada.
Człowiek ma wtedy na uwadze własną korzyść a nie korzyść społeczeństwa (…) jednak
kieruje nim w tym przypadku oraz wszystkich innych niewidzialna ręka rynku, po to, aby
promować cel, który nie był częścią jego zamierzenia, bowiem dążenie do zaspokojenia
własnych interesów przez konieczność prowadzi go do wyboru takiego sposobu
wykorzystanie swojego kapitału, który przynosi największe korzyści społeczeństwu..”
W ten sposób mechanizm niewidzialnej ręki jest gwarantem optymalnego z punktu
widzenie dobrobytu społeczeństwa rozdysponowania zasobów. Działa on jednak tylko wtedy,
gdy jednostkom zapewniona jest całkowita swoboda działania, czyli w warunkach
liberalizmu gospodarczego. Liberalizm gospodarczy jest zatem fundamentem działania
gospodarki rynkowej Smitha.
Liberalizm gospodarczy
Ponieważ w koncepcji niewidzialnej ręki rynku każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści
materialnej, zatem by gospodarka funkcjonowała dobrze konieczne jest istnienia pełnej
swobody działalności podmiotów gospodarczych. Według doktryny liberalizmu
gospodarczego państwo nie powinno w zasadzie wykonywać funkcji gospodarczej, jedynie
chronić własność prywatną, czuwać nad przestrzeganiem zasad porządku publicznego, nad
stosowaniem przez jednostki gospodarujące „reguł uczciwej gry”.
LIBERALIZM GOSPODARCZY Hasło w Encyklopedii PWN
Doktryna ekonomiczna głosząca, że państwo i inne organizacje gosp. i polit. nie powinny ingerować w stosunki
gosp., lecz pozostawić wszystkim jednostkom gospodarującym pełną swobodę działania, zgodnie z ich
własnymi interesami; także polityka gosp. oparta na tych zasadach ( → laissez-faire). Doktryna liberalizmu
gospodarczego ukształtowała się w Anglii w XVII i XVIII w.; pierwszymi jej teoretykami byli: D. North, D.
Hume, P. Boisguillebert; opierali swe idee na tezie o istnieniu praw natury, które wywołują działanie
mechanizmów samoregulujących, utrzymujących gospodarkę w stanie równowagi; koncepcje te rozwinęli
przedstawiciele → fizjokratyzmu oraz ang. ekonomii klas.: A. Smith i D. Ricardo.
U podstaw doktryny liberalizmu gospodarczego leży zasada korzyści materialnej, która znalazła teoret.
wyraz w konstrukcji → homo oeconomicus: kierowanie się przez większość jednostek zasadą korzyści
materialnych nadaje masowy charakter reakcjom ludzkim na określone bodźce gosp.; w tych działaniach
przejawiają się obiektywne prawa ekon.; przesłanką funkcjonowania mechanizmów samoregulujących
zrodzonych przez te prawa jest całkowita swoboda działania jednostek gosp., czyli realizacja zasady wolnej →
konkurencji. Według doktryny liberalizmu gospodarczego państwo nie powinno w zasadzie wykonywać
funkcji gosp., jedynie chronić własność prywatną, czuwać nad przestrzeganiem zasad porządku publ., nad
stosowaniem przez jednostki gospodarujące „reguł uczciwej gry”. Zasady liberalizmu gospodarczego
zwyciężały w 2 poł. XVIII i w 1 poł. XIX w. w polityce gosp. ówczesnych rozwiniętych krajów kapitalist.;
polityka liberalizmu gospodarczego sprzyjała w tym okresie rozwojowi gosp.; walka konkurencyjna rodziła
szybką akumulację, zapewniającą szybki wzrost produkcji i dochodu nar.; okresem zwycięstwa liberalizmu
gospodarczego także w krajach, które z opóźnieniem wstępowały na drogę rozwoju kapitalist. (Niemcy, USA),
była 2 poł. XIX w. i lata do I wojny światowej.
Zasady liberalizmu gospodarczego zwyciężyły w teorii i praktyce gospodarczej
rozwiniętych krajów kapitalistycznych.
Rynek i mechanizm rynkowy
Terminem niewidzialna ręka rynku Smith określa grę siły ekonomiczne, które dziś
nazwalibyśmy mechanizmem rynkowym. Fundamentem tego mechanizmu, koordynatorem
decyzji ekonomicznych jest wolny od ingerencji państwa rynek, instytucja, dzięki której
komunikują się ze sobą ci, co mają coś do zaoferowania (podaż), z tymi, którzy na oferowane
dobra i usługi maja ochotę (popyt) i dogadują się co do ilości i cen po jakich dochodzi do
wymiany między nimi.
Rynek i wolna przedsiębiorczość to system ekonomiczny, w którym decyzje
podejmowanie są przez wiele niezależnie przez wielu kupujących i sprzedających. Zacznijmy
od wstępnego wyjaśnienia, co rozumiemy pod pojęciem rynku.
Co to jest rynek?
Co to jednak jest rynek? Otóż jest to pewien szczególny mechanizm koordynacji zamierzeń
(planów) i działań dostawców oraz odbiorców danego dobra, kiedy dochodzi do uzgodnień
między nimi przy braku odgórnego szczegółowego kierowania i tylko dzięki temu, że takiego
kierowania nie ma. Jest mechanizmem współdziałania wolnych ludzi.
W literaturze ekonomicznej spotkać można różne określenia rynku. Najczęściej stosowane
są dwie definicje.
Po pierwsze, rynkiem określa się miejsce, gdzie przy pełnej dobrowolności stron, co do
relacji wymiennych (cen), dokonują się transakcje kupna i sprzedaży.
Po drugie, rynkiem określa się proces, za pomocą którego kupujący i sprzedający
określają co i ile chcą sprzedać i kupić, i na jakich warunkach dochodzi do transakcji
wymiennych. Inaczej mówiąc, jest to proces pomagający sprzedającym i kupującym określić
ceny i ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane.
Dodać należy, że rynkowe transakcje kupna-sprzedaży obejmują wszelkie rzeczy lub
usługi waluta, praca, dzieła sztuki, przewożenie pasażerów, akcje przedsiębiorstw, obligacje
skarbu państwa itp.), które wystawione są na sprzedaż i są przedmiotem zainteresowania
zabiegów ze strony nabywców. Rynek nie jest zatem pojęciem jednorodnym. W zależności
od przyjętego kryterium można wyróżnić wiele rodzajów rynku.
Stosując kryterium przedmiotu wymiany, można wyróżnić: rynki produktów, usług,
pracy, kapitałowe (walut, papierów wartościowych, kredytów). Tego rodzaju rynki różnią się
nie tylko specyfiką konkretnego przedmiotu wymiany, lecz także zachodzącymi na nich
zjawiskami wymiany.
Przyjmując za kryterium podziału aspekt przestrzenny, zasięg rynku, wyróżnia się rynki o
znaczeniu lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym i światowym.
Biorąc pod uwagę ilości produktów będących przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży
możemy wyróżnić rynek hurtowy, półhurtowy i detaliczny.
Z kolei stopień zorganizowania rynku pozwala na wyodrębnienie rynków
sformalizowanych i nieformalnych.
W każdym przypadku istotą rynku oraz podstawowym warunkiem jego funkcjonowania
jest występowanie sprzedawców i nabywców, a więc takich podmiotów wymiany, które
zamierzają dokonać sprzedaży lub zakupu.
Geneza rynku
Genezę rynku należy ściśle wiązać z rozwojem społecznego podziału pracy. W
zamierzchłych czasach człowiek sam wytwarzał wszystkie niezbędne do życia przedmioty.
Uzyskiwanie coraz lepszych wyników pod względem ilości wytwarzanych dóbr oraz
stopniowo narastająca specjalizacja doprowadziły do konieczności wymiany produktów. Tak
powstał rynek i społeczny podział pracy, który powoduje, że podmioty życia gospodarczego
nie muszą zaspokajać swych potrzeb wytworami własnej produkcji, lecz mogą korzystać z
efektów pracy innych podmiotów. Dążenie do korzystania z cudzych wytworów pracy
wymaga nawiązywania między podmiotami stosunków wymiennych, tworzących rynek.
Społeczny podział pracy spowodował wyodrębnienie się sprzedawców i nabywców.
Sprzedawcy i nabywcy, a więc podaż i popyt tworzą splot współzależności, będących
podstawą istnienia rynku oraz funkcjonowania rynkowego mechanizmu alokacji zasobów
koordynującego poczynania sprzedających i kupujących.
Niewidzialna ręka rynku
Co kryje się za „niewidzialną ręką" rynku`? Aby na to pytanie odpowiedzieć, trzeba się
odwołać do trzech pojęć, bez których nie ma ekonomii: podaży, popytu i ceny.
Podaż to ilość towaru, jaką dostawcy chcą oferować nabywcom zależnie od
oczekiwanych korzyści, w tym zwłaszcza od ceny. Na ogół podaż rośnie wraz z ceną.
Popyt to ilość towaru, jaką nabywcy chcą kupić. Na ogół ilości te spadają wraz ze
wzrostem cen.
Cena to ilość pieniądza, jaką uczestnicy wymiany akceptują. Kupujący godzą się zapłacić,
sprzedający godzą się przyjąć.
Mechanizm rynkowy to sposób, w jaki uczestnicy rynku, czyli strona podażowa i
popytowa dogadują w sprawie: co, jak i dla kogo jest wytwarzane.
Rynek wolny
Mechanizm niewidzialnej ręki rynku działa dobrze na rynku - w pełnym sensie tego słowa
czyli o stanie, w którym wielkości popyt podaż i cena kształtują się swobodnie, jako efekt gry
siła rynkowych.
O rynku - w pełnym sensie tego słowa można mówić wtedy, gdy wszystkie trzy wielkości
kształtują się swobodnie, a jest to możliwe wtedy, gdy ludzie mają w gospodarce szeroki
zakres wolności..
Nabywcy nie mogą być ograniczani w swoich działaniach przez administracyjne
przydziały, a jedynie przez swoją zdolność nabywczą, określaną przez majątek i dochód.
Dostawcy nie mogą podlegać nakazom produkcyjnym i być skrępowani przez rozdzielniki.
Nabywcy nie mogą być ograniczani w swoich działaniach przez administracyjne przydziały,
a jedynie przez swoją zdolność nabywczą, określaną przez majątek i dochód. Wreszcie ceny
nie mogą być ustalane przez państwo, a powinny wynikać ze swobodnego współdziałania
uczestników rynku dokonujących samodzielnych wyborów w podejmowaniu wszelkich
decyzji gospodarczych i ponoszących za nie konsekwencje. Wymaga to oczywiście, aby
ludzie w gospodarce mieli szeroki zakres wolności, co nie zwalnia ich z pewnych
obowiązków. Podstawy gospodarki rynkowej to zespół praw oraz obowiązków. Oto
najważniejsze z nich:
 prawo do kierowania się własnym interesem podczas podejmowania decyzji
gospodarczych,
 prawo do posiadania kapitału i zakładania firm
 swoboda kształtowania cen.
 swoboda przepływu kapitału.
 swoboda przepływu siły roboczej
 swoboda obrotu środkami produkcji
 prywatna własność środków produkcji
 ograniczona do minimum ingerencja państwa w procesy gospodarcze.
 stabilne reguły gry
 odpowiedzialność za podejmowane wybory
 obowiązek przestrzegania reguł
Filary gospodarki rynkowej
System gospodarki wolnorynkowej nie jest oparty na tej czy innej ideologii. W gruncie
rzeczy jest on odzwierciedleniem pewnych naturalnych zachowań ludzie, które czerpię
źródło w wolności każdego człowieka, poszanowaniu prawa oraz naturalnym dla każdego
człowieka dążeniu do polepszania warunków jego życia. System wolnej przedsiębiorczości w
każdy kraju ma swój regionalny kolory wynikający z tradycji czy lokalnych -' społecznych,
niemniej pewne elementy gospodarki rynkowej są wspólne. Takimi filarami systemu
rynkowego są
• Własność prywatna
• Przedsiębiorczość
* Motywacja ekonomiczna
* System cen
* Konkurencja
Własność prywatna
Oprócz wielu sprzedających i kupujących ważnym elementem systemu jest własność
prywatna. Pod pojęciem tym rozumiemy prawo ludzi do posiadania na własność środków
konsumpcji i produkcji Nawet, jeśli w gospodarkach tradycyjnych i centralnie planowanych
istnieją rynki, to jednak podstawowe środki produkcji: fabryki, maszyny itp. są własnością
kolektywną ( publiczną). Oznacza to, że pozostają w posiadaniu grup, lub państwa.
Natomiast - w gospodarce rynkowej środki te są własnością indywidualną
W wielu krajach prawo do prywatnej własności jest zagwarantowane konstytucją
Najczęściej gwarantuje ona prawo do posiadania i dysponowania majątkiem. Jeśli - posiadasz
rower nagrywarkę DVD, czy samochód, to ty sam decydujesz o ich wykorzystaniu Rzeczy te
możesz pożyczyć koledze, sprzedać, podarować wyrzucić, a nawet zniszczyć Ty decydujesz
czy i jak dbać o nie i ponosisz tego konsekwencje
Prawo własności sprawia, że właściciel jest w zasadzie zainteresowany jak najefektywniejszym wykorzystaniem posiadanych środków konsumpcji i będących w jego
dyspozycji zasobów. Efektywne wykorzystanie zasobów jest szczególnie ważne w biznesie
W odróżnieniu od innych systemów w gospodarce rynkowej właściciele majątku służącego
prowadzeniu działalności gospodarczej są osoby prywatne
Prywatna własność zachęca właścicieli zasobów naturalnych i kapitału do
wykorzystywania ich najlepiej jak to jest możliwe. Dlaczego? Ponieważ właściciele wiedzą,
że wysokość możliwych z uzyskania dochodów zależy od tego czy będą potrafili wytwarzać
to, co przynosi wpływy finansowe (przychody, utargi ze sprzedaży) oraz czy będą
produkować potrzebne nam wyroby na tyle tanie, by przychody były większe od kosztów ich
uzyskania
W Polsce po kilkunastu latach zmian systemowych ponad 70% PKNB wytwarzane jest .w
sektorze prywatnym dla porównanie w USA odsetek ten wynosi 90 Prywatna własność
środków produkcji daje ludziom prawo, do produkowania tych wyrobów, które mogą z
korzyścią dla siebie sprzedać na rynku, czyli osiągnąć zysk liczony jako różnica między
przychodami a kosztami
Wolna przedsiębiorczość
Przedsiębiorczość polega na ciągłym poszukiwanie i realizowanie możliwości wprowadzenia
na rynek nowego ulepszonego produktu znalezienie nowej tańszej metody wytwarzanie
,nowych metod zarządzania i organizacji pracy znalezieniu nowych nabywców, itp.
Przedsiębiorcy podejmują ryzyko, inwestują swój czas i pieniądze w nadziei osiągnięcia
sukcesu rynkowego Starają się wprowadzić nowe metody zarządzanie i organizacji produkcji
-. w nadziei, że uda im się efektywniej niż konkurencji wykorzystać posiadana zasoby
Gospodarka rynkowa dostarcza im zachęt do działania. Jeśli przyjmiemy, że własność -'
prywatne, system cen i konkurencja są podstawowymi niezbywalnymi elementami gospodarki rynkowej, czyli wolnej przedsiębiorczości, to zyski i inne zachęty ekonomiczne
zwane bodźcami materialnego zainteresowania są spoiwem utrzymującym tę strukturę w
całości. Choć jak pokażemy dalej nie wszystkie nasze dziania da się wytłumaczyć
materialnym zainteresowaniem I tak pracownicy mogą zrezygnować z możliwości lepszych
zarobków z tej prostej przyczyny, że nie mogą zmienić miejsca zamieszkania
przedsiębiorstwa często wykazują mniejsze zyski, gdyż wspierają różnego rodzaju
organizacje charytatywne niekiedy same podejmują działania altruistyczne wielu rodziców
rezygnuje z kariery na rzecz wychowywania dzieci Przykłady można by mnożyć nie zmienia
to faktu, że zainteresowanie materialne jest w naszych analizach przyczyną numer jeden
rynkowego zachowanie ludzi .
Rola zachęt ekonomicznych
Zachęty ekonomiczne mają wpływ na nasze decyzje związane z ilością i miejsce
kupowanych przez nas towarów. Jako konsumenci często wybieramy tzw. molle, nawet gdy
leżą one na oddalonych od nas przedmieściach, jeśli oferują one lepszy wybór, niższe ceny, a
w dodatku można tam zjeść obiad, pograć w kręgle czy pójść do kina Opłaca się tam
dokonywać raz w tygodniu dużych zakupów, bo różnice w cenach pokrywają z nawiązką
koszt przejazdu. Pracodawcy, aby przyciągnąć lepiej wykwalifikowanych pracowników
oferują im lepsze wynagrodzenie i warunki pracy Osoby deponujące swoje oszczędności
wybierają banki oferujące im najkorzystniejsze warunki przechowywanie pieniędzy.
Przedsiębiorcy starają się prowadzić swoją działalność w taki sposób, by osiągnąć z niej jak
największy zysk
Nagrody i kary
Ekonomiści czasem porównują rynek do lokalu wyborczego Jednakże w odróżnieniu od
lokali wyborczych, w których ludzie głosują na polityków, rynki są lokalami wyborczymi dla
kupujących , którzy poprzez dokonywane zakupu oddają tu swe głosy na wytwarzane i
sprzedawane dobra i usługi
Wszechobecny motyw zysku
W zasadzie każdy chce mieć więcej niż dotychczas i więcej od innych. Każdy z nas marzył "
kiedyś, by zostać milionerem. Jak do tego dojść w uczciwy sposób? Można np wymyślić
nowy produkt, tak właśnie powstał telewizor, samochód cny kieszonkowy kalkulator. W
działaniu swym jesteś motywowany własnym interesem. Gdy uruchomisz zaakceptowaną
rzez rynek produkcję to zostaniesz bogatym człowiekiem a jednocześnie stworzysz nowe
miejsca pracy W rezultacie krzywa możliwości produkcyjnych przesunie się na wyższy
poziom na prawo Dzięki tobie będzie się wytwarzać więcej lepszych no i oczywiście "
potrzebnych społeczeństwu dóbr
Producentów, którzy prawidłowo interpretują wyniki głosowania produkują potrzebne na
rzeczy po odpowiednio niskiej cenie, tak że nabywcy są zadowoleni z ich działalności "
spotyka nagroda w postaci specjalnego dochodu zwanego zyskiem. Im lepiej firma spisuje się
na rynku, tym jest on większy Nie wnikając na razie w szczegóły, pod pojęciem zysku
będziemy rozumieć sumę pieniędzy, która pozostaje w firmie po odjęciu od uzyskanych ze
sprzedaży przychodów kosztów prowadzonej przez nią działalności
Ale gdy nabywcy nie są zadowoleni z wytwarzanego produktu musisz się do ich wymagań
dostosować i podjąć odpowiednie działania by ich zadowolić. Gdy tego nie zrobią spotka ich
kara w postaci starty a nawet bankructwa
Straty i bankructwo to kary
Ci, którzy głosowanie interpretują błędnie, produkują zbyt dużo lub zbyt mato w stosunku do
potrzeb kupujących lub, gdy żądają za swoje produkty zbyt wysokiej lub zbyt niskiej ceny w
porównaniu z konkurentami, zostają ukarania Ich zyski są mniejsze od konkurencji Glosy
konsumentów mogą być decydujące o ich pozostaniu firmy na rynku Gdy nie kupują
wystarczająco dużo, zyski mogą być ujemne, co oznacza że prowadzona przez nich
działalność przynosi starty Gdy straty są zbyt duże i trwają zbyt długo przychodzi kara w
postaci bankructwa
W ten sposób dochodzimy do wniosku, że pragnienie osiągnięcia jak największych
zysków (pogoń za zyskiem) w zamian za podniesiony wysiłek i unikanie strat jest w
gospodarce rynkowej główną siłą motoryczną napędzająca rynkowy mechanizm alokacji
zasobów, natomiast towarzyszący temu zróżnicowany zysk i inne nierówności oraz i możliwa
strata a nawet bankructwo, są typowymi wręcz niezbędnymi zjawiskami, bez których nie ma
może ona efektywnie funkcjonować
Ale gdy nabywcy nie są zadowoleni z wytwarzanego produktu musisz się do ich
wymagań dostosować i podjąć odpowiednie działania by ich zadowolić. Gdy tego nie zrobią
spotka ich kara w postaci starty a nawet bankructwa
Zysk a koszty produkcji
Motyw zysku dostarcza również produkujący i sprzedającym pobudek do utrzymywania
kosztów produkcji na niskim poziomie. Im bowiem niższe są koszty, tym wyższy jest zysk
liczony jako różnica między ceną sprzedaży a kosztami.
Motyw zysku wpływa również na rozmieszczanie i przesuwanie(alokację) zasobów pracy
kapitały i ziemi do najbardziej pożytecznych Ludzie biznesu kupują lub dzierżawią ziemię
czy kapitał oraz wynajmują pracę, a następnie wykorzystują te zasoby jeśli sądzą, że podjęta
za ich pomocą działalność przyniesie im zadawalające zyski. W ten sposób zyski wpływają
na alokację czynników zmuszając indywidualnych właścicieli środków produkcji do
produkowania tego, co jest potrzebne nabywcom.
Chęć osiągnięcia zysku motywuje producentów nie tylko do obniżanie kosztów, ale
również do obniżenie ceny a najczęściej do obu działań jednocześnie Sprzedając taniej mogą
sprzedawać więcej i osiągać zyski z dodatkowej sprzedaży
Rynkowa konkurencja miedzy nimi, jeśli tylko jest wystarczająco silna, zmusza ich do
sprzedawanie swoich wyrobów po najniższych z możliwych cenach. Jeśli koszty produkcji i
ceny są za wysokie w porównaniu z konkurencją, muszą znaleźć sposób na ich obniżenie np
ograniczyć zużycie zasobów rzadkich, bo te są drogie i zastąpić je obfitszymi, bo są tańszymi
Konkurencja na rynku zasobów i produktów
Model mechanizmu rynkowego stworzony przez Smith`a odwoływał się do nowego system
ekonomicznego powstający w uprzemysławiających się wówczas krajach Zachodu. Świadom
realiów współczesnego mu świata. Adam Smith faworyzował świat, w którym gospodarka
praktycznie sterowała sama sobą. Państwo odgrywało jedynie niewielką rolę.
Gloryfikując konkurencję, był przeciwny monopolom. Dopiero w gospodarce
konkurencyjnej bez ingerencji państwa niewidzialna ręka ma pełną swobodę w kierowaniu
gospodarką tak, by zasoby były wykorzystane w sposób maksymalny Smith sformułował
dwa warunki niezbędne do tego, aby system rynkowy mógł działać sprawnie:
1) rynki muszą być wolne od interwencji ze strony rządu;
2) egoistyczne zachowania producentów powinny być powściągane (dla wspólnego dobra)
jedynie przez konkurencję między dostawcami. Smith z największą niechęcią odnosił się do
monopoli, uważając je za wyraz konspiracyjnych działań przeciwko konsumentom.
Konkurencja to trzeci filar gospodarki rynkowej Z powodu ograniczonej ilości dóbr ludzi
we wszystkich społeczeństwach konkurują o nie
Kiedy wydajesz zarobione pieniądze , to konkurujesz z innymi kupującymi na rynku
gdzie są one sprzedawane. Gdy danego dobra jest zbyt mało i nie wszyscy mogą kupić
potrzebne ilości, niektórzy bardziej bogaci skłonni są płacić wyższe ceny i ceny rosną Ty
możesz ograniczyć swoje zakupy lub poszukać sobie tańszych substytutów. Nabywcy nie są
jednak jedynymi, którzy konkurują na rynku produktów Konkurują tu również sprzedawcy
starają się zaoferować swoje produktu na lepszych warunkach od konkurentów Po
akceptowany prze nabywców cenach Ci którym się nie udaje sprzedać swoich wyrobów
bankrutują i wypadają z rynku Rywalizacja miedzy konkurującymi ze sobą firmami przynosi
korzyści nam wszystkim
Daje nam ona dostawy na rynek poszukiwanych przez nas dobór i usług. Każdy producent
wie, że jak sam nie zaspokoi naszych potrzeb to udamy się do innego. Jest ona korzystna
również dlatego, że producenci muszą się ciągle starać, by ich działania były bardziej
efektywne. Ich staranie o coraz efektywniejszego działania chronią przed przedwczesnym
wyczerpaniem ograniczone zasoby zwiększają produkcję standard jakościowy Konkurencja
prowadzi do obniżenie kosztów, zmusza ich do
sprzedawania swoich wyrobów po
możliwie najniższych cenach.
System cen
Z własnością prywatną, rynkiem i konkurencją wiąże się problem cen. Zawierając
dobrowolne transakcje ludzie wyznaczają ceny dóbr i usług oraz zasobów. Jedną z
niezwykłych cech systemu rynkowego jest to, że działa on bez niczyjej pomocy.
Odpowiedź na pytanie, co?
Nie ma centrum gospodarczego, które ustalałoby, co, jak i dla kogo a pomimo to pytania te
nie pozostają bez odpowiedzi Ceny decydują o tym co chcielibyśmy oraz co możemy kupić
mają wpływ na nasze decyzje czy kontynuować edukację, czy raczej podjąć pracę, Ceny
pomagają określić kiedy i gdzie budować fabryki, które firmy osiągną sukces, a które
odnotują plajtę Ceny mogą mieć wpływ na kolor produkowanych ubrań Ceny czyli wartość
pieniężna dóbr i usług zawierają w sobie tyle informacji i w takim stopniu wpływają na
decyzje kupujących i sprzedających, że ekonomiści często określają gospodarkę rynkową
jako system sterowany cenami System cen dostarcza odpowiedzi na pytanie dotyczące
rodzajów dóbr i usług Jakie dobra mają być produkowane W jaki sposób są one produkowane
i dla kogo są one wytwarzane
Kiedy klienci chcą kupić więcej towaru wtedy są gotowi zapłacić za nie wyższe ceny
Wyższe ceny zachęcają producentów do zwiększenie produkcji. W miarę jak produkcja
rośnie , trzeba zatrudniać dodatkowych pracowników a to powoduje że place wytwarzających
te dobra ludzi rosną. Kiedy zapotrzebowanie maleje powstaje efekt odwrotny ceny spadają,
producenci, którzy nie są w stanie osiągnąć zysku , zamykają fabryki, lub przestawiają się na
produkcję innych wyrobów a produkcja spada do poziomu wystarczającego do zaspokojenia
aktualnego zapotrzebowania
Odpowiedź na pytanie, jak?
System cen zachęca do zwiększania produkcji w sposób minimalizujący koszty a
maksymalizujący zyski Weźmy taki to przykład. Jan Kowalski jest właścicielem firmy
rozwożącej mleko Do pewnego czasu korzystał z pomocy 10-15 studentów, którzy rozwozili
mleko ręcznymi wózkami przed zajęciami na uczelni Pewnego dnia Kowalski obliczył, że
będzie go kosztować taniej, jeśli zatrudni jedną osobę z samochodem Tak też uczynił, dzięki
temu jego zysk wzrósł i jest bogatszy
Odpowiedź na pytanie, kto?
Zawodowi sportowcy, biznesmeni czy słynne gwiazdy filmowe zarabiają wielokrotnie więcej
niż listonosze, sekretarki czy dozorcy Drogie samochody będą dostępne tylko dla tej
pierwszej grupy osób Wysokie ceny wraz z wysokimi zarobki określają, dla kogo
produkowane są dane dobra, kto będzie ich potencjalnym nabywcą System cne przy danych
dochodach wyznacza więc kto będzie beneficjentem kto i w jakich ilościach może kupować
poszczególne produkty
Zadanie systemu cen
„Niewidzialną rękę" rynku można ~ znacznej mierze sprowadzić do szczególnej roli wolnych
cen, abstrakcyjnie rozkładającej się na trzy funkcje: agregacyjną informacyjno bodźcową i
równoważącą rynek.
Funkcja agregacyjna
Ceny są uniwersalnym narzędziem, dzięki któremu można dodawać i porównywać ze sobą
nieporównywalne wielkości fizyczne Polega ona na tym, że cenach wyraża się wszystkie
mierniki wartościowe np. mikroekonomiczne: utargi, koszty, zyski itp. Oraz
makroekonomiczne takie np. jak: produkt krajowy brutto, krajowe inwestycje prywatne,
wydatki rządowe deficyt budżetowy, wartość eksportu, importu itd. Funkcja ta jest podstawą
wszelkiego rodzaju rachunku ekonomicznego
Agregacja niezbędna jest w procesie wyboru, który oparty jest na rachunku
ekonomicznym polegającym na zostawianiu korzyści i kosztów i wyborze wariantu
przynoszącego największą mierzoną jako różnica pomiędzy obiema wielkościami korzyść
netto Ponieważ jako producentki jak i konsumenci dokonujemy nieustannych wyborów a
mamy do czynienia z dużą ilości nieporównywalnych ze sobą dóbr i uslug, nieustannie
posługujemy się cenami jako narzędziem agregacji
Funkcja informacyjno- bodźcowa
Polega m.in. na tym, że ceny rosną wraz ze wzrostem popytu i w ten sposób sygnalizują
dostawcom, że zwiększają się możliwości sprzedaży. Podobną rolę odgrywa informacja o
spadku zapasów dostarczonych produktów. Zmiany cen sygnalizują również odbiorcom, że
pewne dobra, np. surowce, stają się obiektywnie droższe, bo pogarszają się warunki ich
wydobycia. W sumie zmiany cen mogą rejestrować rozmaite zdarzenia istotne dla
uczestników gospodarki. Aby jednak mogły odgrywać rolę takiego czułego barometru muszą
być wolne od kontroli państwa, od jego ociężałej „widzialnej ręki". Żaden państwowy aparat
nie jest bowiem w stanie tak kształtować milionów cen, jakie istnieją we współczesnej
gospodarce, by „nadążały" one za miliardami elementarnych zdarzeń istotnych dla jej
uczestników. Na dodatek ceny ustalone przez państwo stają się upolitycznione. Nabywcy
zaczynają je traktować tak, jak gdyby ich wysokość zależała tylko od dobrej lub złej woli
polityków, i sprzeciwiają się ich podwyższaniu niezależnie od rzeczywistych kosztów
określonych dóbr. Dostawcy wywierają presję w przeciwnym kierunku. Ceny upolitycznione
mogą więc wyrażać relacje politycznej siły nabywców i dostawców, a nie wymagania gospodarki.
Ceny pełnią funkcję bodźcową, jeśli ich zmiany są odczuwane przez dostawców i
odbiorców i dzięki temu wywołują ich odpowiednie reakcje. Można sobie teoretycznie
wyobrazić sytuację, w której ceny byłyby jedynie sygnalizatorem zdarzeń, ale nie źródłem
bodźców dla uczestników gospodarki. Tak byłoby np. wtedy, gdyby jakiś ośrodek ogłaszał
zmiany cen, lecz nie miałoby to wpływu na to, ile by płacili za towary odbiorcy i
otrzymywali dostawcy. Ich reakcje na te sygnały zależałyby jedynie od ich dobrej woli i
poczucia obywatelskiego obowiązku, że np. należy oszczędzać dobra, które - zgodnie z
komunikatem -- stały się dla społeczeństwa droższe. Trudno jednak oczekiwać, aby mogło to
wywołać wystarczające reakcje. Ceny pełnią więc funkcję bodźcowa jedynie wówczas, gdy
nabywcy je płacą, a dostawcy otrzymują, a zatem wtedy, gdy ich zmiany mają wpływ na
wielkość dochodu uczestników rynku.
Ale i przy spełnieniu tego warunku siła reakcji podaży i popytu na zmiany cen może być
różna, zależnie od typu nabywców i dostawców. W rolach tych występują dwa rodzaje
jednostek: osoby fizyczne oraz a organizacje. W tych drugich oczywiście również mamy
ludzi, nie reprezentują oni jednak samych siebie i nie działają na podstawie własnego
budżetu, a są przedstawicielami zorganizowanych grup, które mają własne, odrębne
ograniczenia finansowe.
Reakcje osób fizycznych w roli dostawców i nabywców są generalnie podobne w
rozmaitych krajach, systemach i kulturach. Wynika to z pewnych uniwersalnych cech ludzi,
definiujących naturę człowieka. Ludzie zwykle wolą mieć więcej pieniędzy niż mniej, a w
związku z tym w roli nabywców wolą za dany towar płacić mniej, a w roli dostawców otrzymywać więcej. Bardziej skomplikowana jest kwestia zachowań organizacji w życiu
gospodarczym - w tym wypadku wyraźnie dochodzą do głosu różnice w systemach
gospodarczych: przy danej naturze ludzkiej, ale różnych typach organizacji, różnie będzie
działać rynek i cala gospodarka. Na przykład organizacje budżetowe starają się wydać do
końca roku posiadane środki, by nie zmniejszono im budżetu w następnym roku. Ich
wrażliwość na płacone ceny, zwłaszcza w końcowych miesiącach roku, może więc być
niewielka. Taka tendencja nie występuje w przedsiębiorstwach, czyli organizacjach, które
pokrywają swoje wydatki z przychodów uzyskiwanych ze sprzedaży dostarczanych przez
siebie dóbr, a nie z przydzielonych budżetowych środków. Ale i wrażliwość przedsiębiorstw
na płacone ceny jest zróżnicowana, zależy nie od typu ich własności. W przedsiębiorstwie
prywatnym występuje silniejsze niż w innych rodzajach firm dążenie do powiększania zysku,
czyli różnicy między przychodami i wydatkami przedsiębiorstwa. Dlatego firmy prywatne
będą zazwyczaj silniej niż nie prywatne reagować na wzrost cen kupowanych przez siebie
dóbr, np. wprowadzając nakładooszczędne innowacje. Z tego samego powodu
przedsiębiorstwa prywatne w roli dostawców są skłonne silniej reagować na wzrost cen
sprzedawanych dóbr, zwiększając ich produkcję, a w związku z tym i zatrudnienie.
Ogólnie rzecz biorąc, siła bodźcowa cen, a szerzej: efektywność rynku i całej rynkowej
gospodarki, zależy od typu uczestniczących w nich organizacji. Efektywność ta jest tym
wyższa, im mniejszy jest udział jednostek budżetowych oraz im wyższy jest udział
prywatnych przedsiębiorstw. Ci, którzy opowiadają się za rynkiem, ale bez kapitalizmu,
opowiadają się za gorszym wydaniem rynkowej gospodarki. Ze zmianą cen wiąże się trzecia
ich funkcja równoważenie rynku
Funkcja równoważenia rynków
Rynek zrównoważony to taki, na którym nie występują braki towarów - plaga systemów
nierynkowych.
Taki stan osiąga się dzięki działaniu prawo popytu i podaży - podstawowej tendencji w
wolnorynkowych systemach gospodarczych. Wzrost popytu prowadzi do wzrostu cen, ten zaś
ogranicza dalszą ekspansję zakupów, a zarazem pobudza producentów do zwiększenia
dostaw. Popyt i podaż są więc doprowadzone do zgodności na nowym poziomie ilościowym.
Zgodność tę uzyskuje się też niekiedy bez zmiany cen. Jest tak najczęściej wtedy, gdy
dostawcy nie chcą przez podwyżki cen, a przez to i marży zysku - przyciągnąć do danej
gałęzi nowych konkurentów. Sygnałem są wtedy informacje o zmianach zapasów: wzrost
popytu prowadzi do ich spadku, a ten z kolei pobudza dostawców do zwiększenia dostaw.
Bodźce cenowe są jednak - w skali gospodarki - niezbędne dla efektywności i równowagi
rynku. Usztywnienie cen musi więc prowadzić do rosnącej niegospodarności i kolejek.
Co odróżnia gospodarkę rynkową od centralnie kierowanej?
Dzięki tym czterem filarom jednostki gospodarujące kierujące się swoimi własnym
korzyściami jednostki podejmują decyzje nie uciekając się do pomocy czy ochrony ze strony
państw.
To właśnie dzięki temu, motywowane własnym interesem jednostki mogą współtworzyć
spójne społeczeństwo gospodarujące, zdolne do podejmowania racjonalnych i efektywnych.,
to znaczy służących nie tylko jednostkom, ale również społeczeństwu jako całości decyzji
alokacyjnych To właśnie dzięki temu jednostki gospodarujące kierujące się swoimi własnym
korzyściami jednostki podejmują decyzje nie uciekając się do pomocy czy ochrony ze strony
państw.
Żaden z tych warunków nie był spełniony w systemie komercyjno-rozdzielczym. Dlatego
był to system nierynkowy, wykazujący wspomniane już ułomności. Rynek ograniczał się w
nim głównie do czarnego rynku, który był społeczną odpowiedzią na owe słabości, wynikłe z
wyeliminowania wolności gospodarczej.
Gospodarkę rynkową od centralnie planowanej odróżnia przede wszystkim rola państwa
oraz własności środków produkcji. Dowiedzieliśmy się, że w gospodarce centralnie
planowanej fabryki gospodarstwa rolne, sklepy oraz inne zasoby produkcyjne są własnością
państwa. Zauważyliśmy również, że na pytanie:, co jak i dla kogo odpowiadają rządowi
planiści. Natomiast w gospodarce rynkowej rozstrzygają o tym indywidualni nabywcy i
prywatni producenci Jest tak, dlatego, bo środki produkcji są prywatną własnością. W
systemie tym rząd odrywa rolę drugorzędną..
Gospodarka mieszana (ang mixed economy)
Liberałowie niezmiennie głoszą chwałę niewidzialnej ręki rynku W ich opinii mechanizm
rynkowy, pozbawiony jakiejkolwiek ingerencji zewnętrznej (np. państwa), tak steruje
decyzjami jednostek, że ich ostateczny rezultat okazuje się zawsze korzystny nie tylko dla
nich samych, lecz także dla społeczeństwa jako całości.
Czy jest jakiś powód, dla którego warto jest ograniczać innych w produkowaniu
dostarczaniu dóbr dla ciebie, a ciebie w produkowaniu i dostarczaniu dóbr potrzebnych
innym? Okazuje się, że tak i to wiele
Krytycy niewidzialnej ręki twierdzą, że jeśli w ogóle, to zapewnia, co najwyżej realizację
celów indywidualnych (nie wszystkich zresztą jednostek), a dla realizacji celów
ogólnospołecznych niezbędna jest interwencja państwa. Spór trwa, a oto najczęściej
przytaczane argumenty stron
Istnieje dość powszechne przekonania, że rozwiązania skrajne mogą dobrze służyć
jednostkom lub co najwyżej poszczególnym grupom społecznym, ale na długą metę źle służą
społeczeństwu jako całości. Dlatego w teorii i praktyce ekonomii dominuje trzeci nurt, nie
przyznający całkowitej racji ani logice nakazów, ani logice rynku. Rzeczywisty system ma
zawsze ma charakter mieszany. Nurt ten odrzuca rozwiązania skrajne na rzecz rozwiązania,
które łączyłoby w sobie zalety rynku i planu. Lokując się między dwoma skrajnymi
przypadkami proponuje hybrydę zwaną gospodarką mieszaną. Jest to podejście
pragmatyczne, bo jego fundamentem jest rzeczywisty a nie wydumany modelowy świat. W
praktyce gospodarczej nie występują, bowiem ani czysta modelowo gospodarka centralna, a
ni czysta gospodarka wolnorynkowa.
W realnym świecie w każdym systemie ekonomicznym występują jednocześnie
wszystkie każdy z poznane wyżej sposoby podejmowania decyzji ekonomicznych. Część
decyzji podejmowana jest pod wpływem tradycji, część z nich ma charakter polityczny i
dlatego występuje w formie nakazów, jeszcze inna część jest rezultatem istnienia rynku,
nawet, jeśli jest on ograniczony tylko do dóbr konsumpcyjnych.
Wszystkie występujące dziś systemy gospodarcze, czyli „kapitalizm”, „socjalizm" i
„komunizm” funkcjonują w oparciu poznane wyżej trzy sposoby „podejmowania decyzji.
Jaka jest, więc różnica pomiędzy tymi systemami?
Różnica polega na tym, które i ile z tych decyzji jest w danej gospodarce wyborem
politycznym, a ile podejmowanych jest w oparciu o mechanizm rynkowy. Niektóre systemy
cechuje przewaga własności prywatnej i samoregulacji taki system nazwiemy mieszanym
systemem rynkowym. W innych dominuje własności kolektywna i regulacja centralna. Taki
system nazwiemy gospodarką mieszaną gospodarką nakazową centralnie kierowaną.
Nakazowa gospodarka mieszana
Zauważmy, że systemy ekonomiczne byłego Związku Radzieckiego, Chińskiej Republiki
Ludowej, czyli mówiąc ogólniej komunistyczne, przy podejmowanie decyzji opierały się
głównie, ale nie jedynie oparciu o kryteria polityczne. Takie planowanie było bowiem
zadaniem w zasadzenie niewykonalnym i gospodarka nakazowa, gdzie wszystkie bez
wyjątku decyzje podejmowane są przez państwo, praktycznie nigdzie nie występuje w czystej
postaci.
W krajach komunistycznych takich jak Chiny, Wietnam czy w dawnych krajach Bloku
Wschodniego oraz na Kubie, zakres centralnego zarządzania i planowania był bardzo
znaczny. Państwo, będące właścicielem fabryk i ziemi, decydowało o tym, co ludzie powinni
konsumować, jak wytwarzać i ile pracować. W systemie tym prawie wszystkie, (ale nie
wszystkie) decyzje związane z produkcją i podziałem były podejmowane i realizowane przez
władze państwowe. Ale nawet w systemach komunistycznych istniały pewne wpływy
tradycji na podejmowane centralnie decyzje. Ponadto na decyzje oddziaływał również, (choć
w bardzo ograniczonej postaci) rynek i mechanizm cenowy.
W krajach tych stosowano oparty na własności państwowej centralny nakazoworozdzielczy system kierowania gospodarką, w sferze środków produkcji. Ich produkcja i
podziale były całkowicie podporządkowane woli władzy centralnej, były sterowany przez
państwo. Nie zlikwidowano natomiast całkowicie własności prywatnej środków konsumpcji.
Pozostawione również rynek dóbr i usług. Dzięki temu konsumenci dysponowali pewną
swobodą dokonywania zakupów i mogli w pewnym przynajmniej, choć niewielkim zakresie,
oddziaływać na decyzje i procesy gospodarcze. Niewielkim, bo rynek ten był w dużym
stopniu sterowany przez państwo, które arbitralnie decydowało o ich podaży, cenach,
a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych).
Nie ma czystej gospodarki centralnie planowanej, ale nie ma również czystej gospodarki
rynkowej.
Rynkowa gospodarka mieszana
Polityka liberalizmu gospodarczego sprzyjała w tym okresie rozwojowi gospodarczego.
Walka konkurencyjna rodziła szybką akumulację, zapewniającą szybki wzrost produkcji
i dochodu narodowego. Okresem zwycięstwa liberalizmu gospodarczego także w krajach,
które z opóźnieniem wstępowały na drogę rozwoju kapitalistycznego (Niemcy, USA), była 2
połowa XIX wieku i lata do I wojny światowej. W praktyce była realizowana do końca lat 20.
XX wieku,
Niemal od początku swego istnienia liberalizm miał również przeciwników, zwłaszcza
wśród ideologów drobnomieszczańskich i klasy robotniczej (socjalizm utopijny, marksizm).
Jej popularność została znacznie ograniczona zwłaszcza po wybuchu Wielkiego Kryzysu
Gospodarczego (1929–33). Był on dla ekonomii w krajach kapitalistycznych bodźcem do
szukania środków przeciwdziałających załamaniom koniunktury. Efektem tych poszukiwań
była stworzona przez Anglika Polaka Michała Kaleckiego i J. M. Keynes popytowa teoria
dochodu narodowego oraz teoria głosząca konieczność interwencjonizmu państwowego.
J. M. Keynesa (1883–1946)
J.M. Keynesa przedstawił swoją teorię w dziele Ogólna teoria zatrudnienia, procentu
i pieniądza (1936, wyd. pol. 1956). Jej przesłanką jest teza, że laisseferestyczną gospodarkę
kapitalistyczną cechuje trwała tendencja do niepełnego zatrudnienia czynników produkcji,
zwłaszcza siły roboczej (praca The End of Laissez-Faire 1926). Tym samym Keynes dokonał
rewolucyjnego zamachu na utrwaloną przez neoklasyków wiarę w przyrodzone i samoczynne
siły mechanizmu rynkowego. Według niego gospodarka rynkowa nie jest w stanie o
własnych siłach samoczynnie utrzymywać osiągnięty poziom produkcji i zatrudnienie i
nieustannie rozwijać się.
Interwencjonizm państwowy,
Nie może zatem rozwiązać najważniejszych problemów zapieniających jej stabilizację i
trwanie, czyli równowagę funkcjonalną.
Nie jest jednak jak to głosili marksiści skazana na zagładę, bo w rozwiązywaniu tych
problemów może dopomóc państwo, interweniując w procesy gospodarcze. Tak oto Keynes
stał się ojcem doktryna interwencjonizmu państwowego.
Jest to polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych..
Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele:
* ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla
gospodarki,
* pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną
z przyczyn wahań koniunkturalnych
* zapewnienie odpowiednio wysokiego tempa wzrostu gospodarczego.
Czego jeszcze oczekujemy od państwa?
Czy w czystym systemie rynkowym dokonuje się zawsze „dobrych" wyborów? Czy zawsze
produkuje się „najlepsze" wyroby, stosując „najlepsze" kombinacje nakładów? Czy podział
produktu jest zawsze taki, że każdy ma w niej najlepszy" i najbardziej, „społecznie
pożądany" udział? Nie! Nie zawsze tak się dzieje. Nie trzeba być specjalnie
spostrzegawczym by zauważyć, że mechanizm rynkowy w czystej postaci często zawodzi i
nie jest w stania spełnić życzeń społeczeństwa.
Gospodarka rynkowa różnicuje społeczeństwo pod względem materialnym. Nawet jeśli
w wyniku ogólnego postępu w kulturze materialnej wszystkie warstwy społeczne uzyskują
poprawę swojej sytuacji życiowej, to nadal utrzymują się znaczne rozpiętości w dochodach.
Mimo coraz wyższego poziomu rozwoju i wzrostu dobrobytu bezrobotni nędzarze i
narkomani wyciągają rękę po jałmużnę. Nasze rzeki są coraz bardziej zanieczyszczone, ulice
miast coraz bardziej zatłoczone, a często także zaśmiecone. Życie ludzi zostaje
podporządkowane interesom wielkiego biznesu, jakość wielu nabywanych przez nas dóbr i
usług np. jest bardzo niska, a narzucane przez monopol (np. usług TP S.A.) ceny niekiedy
bardzo wysokie. Są to źródła konfliktów społecznych od początków istnienia tego systemu
W sprawach tych i wielu innych dziedzinach społeczeństwo ma „władzę nadrzędną" nad
procesem rynkowym. Znalazło to odzwierciedlenie w koncepcji państwa opiekuńczego,
zakładającej konieczność zaspokajania przez rządy podstawowych potrzeb społecznych
(oświata, opieka lekarska, tanie budownictwo mieszkaniowe oraz świadczenia dla
bezrobotnych, ubogich, inwalidów itp.). Od państwa oczekuje się budowy i utrzymywania w
należytym stanie dróg, regulacji działalności gospodarczej, tworzenia przepisów chroniących
prawa jednostki, zapewnienia przestrzegania prawa i porządku. Dlatego sprawy te przejmuje
państwo i stara się
Skutecznym sposobem realizacji tych oczekiwań ma być wyposażenie państwa w prawa
do ingerencja w gospodarkę, czyli rozwiązywać je tak, jak uważa społeczeństwo w ramach
decyzji politycznych.
Władze państwowe dokonują wielu wyborów
We wszystkich krajach liczne wybory ekonomiczne są dokonywane w procesie politycznym.
W Stanach Zjednoczonych decyzje władz państwowych odgrywają bardzo ważną rolę w
regulowanie procesów produkcji konsumpcji wymiany i podziału. Kontroluje też zakres, w
jakim jednostki mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem ograniczając
poprzez system prawa swobodę ich działania.
Wszędzie można zaobserwować wpływ władzy na produkcję - na ulicach i autostradach,
na poczcie i w budynkach publicznych, w parkach i na terenach, rekreacyjnych, w szkołach i
więzieniach, w samolotach wojskowych latających nad naszymi głowami.
Państwo ingeruje również w procesy podziału. Rząd wymaga od ludzi, żeby rezygnowali
z pewnych dóbr i zamiast tego, żeby płacili podatki. Przez to, że ludzie płacą podatki, ich
„udział w podziale" ulega zmniejszeniu. Rząd płaci zasiłki bezrobotnym, biednym rodzinom
z dziećmi, weteranom-inwalidom, osobom w podeszłym wieku, studentom. To zwiększa ich
„udział w podziale".
Powyższe przykłady wpływu władz państwowych (a jest ich o wiele więcej)
uwidaczniają, że nawet w „wolnej gospodarce rynkowej, kryteria polityczne mają wpływ na
wybory dotyczące produkcji i podziału. Posługiwanie się kryteriami politycznymi przy
rozstrzyganiu ekonomicznych problemów:, co jak i dla kogo, nie jest we współczesnej
gospodarce rynkowej czymś wyjątkowym, a raczej stałym fragmentem gry.
Choć zatem w krajach tzw kapitalistycznych rynek steruje większością decyzji
ekonomicznych, to jednak państwo, gdy chce osiągnąć swoje własne cele, których samoistna
realizacja przez rynek jest niepożądana społecznie niemożliwa, zbyt kosztowna lub
długotrwała często ingeruje w wolną grą rynkową.
We współczesnym świecie mamy zatem do czynienia z systemami mieszanymi. W
większym lub mniejszym zakresie podstawowy parametr - cena, czy ilości wymiany mogą
być kształtowany przez państwo lub inne podmioty. Mamy wtedy do czynienia z tzw.
ograniczonym mechanizmem rynkowym. Stosowanie rozwiązań hybrydowych (mieszanych)
przyczyniło się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat do osłabienia napięć społecznych.
Nauki polityczne i historia wyjaśniają cele i mechanizmy wyborów politycznych
Co roku wydaje się ogromne sumy na działalność wojskową, edukację, służbę zdrowia i
wiele, wiele innych nie prywatnych celów. Rozbudowuje się sieć autostrad. Rozbudowuje się
służby specjalne, a na zagładę skazuje się Instytut Pamięci Narodowej. Budowane są nowe
ratusze, powołuje się nikomu niepotrzebne agencje rządowe a jednocześnie zamyka szpitale i
domy opieki społecznej. Kto o tym decyduje rynek? Nie! Zadecydowało o tym za nas na
poszczególnych szczeblach władzy państwo a właściwie jego urzędnicy.
Czym kierują się oni w swych decyzjach?. Czy będące w ich dyspozycji środki
wydawana są najlepiej? Na te pytania nie ma łatwych odpowiedzi.
Aby zrozumieć, w jaki sposób państwo dokonuje wyboru ekonomicznego, musisz
zrozumieć procesy polityczne zachodzące w społeczeństwie - jak funkcjonują władze
państwowe. Kto, na jakiej podstawie, jak podejmują decyzje i czym się w tym w swym
postępowaniu kieruje.
W krajach demokratycznych decyzje takie leżą w gestii wybranych przez społeczeństwo
przedstawicieli i mianowanych przez nich urzędników, administracji rządowej i lokalnej. W
krajach praworządnych zapadają one pod wpływem opinii publicznej, bo urzędnicy są pod jej
stałą kontrolą i jeśli chcą zachować pracę muszą się z nią liczyć.
W krajach demokratycznych, ale nie praworządnych politycy i urzędnicy w mniejszym
stopniu lub wcale reagują na opinie ludzi. Politykom wystarczy sprawować władzę nad
prokuraturą i można uniemożliwić doprowadzanie jakiejkolwiek bulwersującej opinię
publiczną sprawy do końca. Jednakże nawet w krajach bardzo demokratycznych wydawałoby
się bardzo praworządnych sposób podejmowania decyzji politycznych , które związane są z
gospodarką jest dalekie od doskonałości.
Jak w gospodarce rynkowej państwo zapewnia sobie realizacje swoich decyzji?
W gospodarce rynkowej decyzje ekonomiczne państwa mogą być realizowane w postaci
bezpośrednich nakazów i zakazów, jednak na ogół są one realizowane przez przy pomocy
narzędzi oddziaływania pośredniego za pomocą bodźców z dziedziny plac, cen i zysków.
Oddziaływanie pośrednie
Władza zamawia wykonanie jakiś zadań, czy też stosuje różnego rodzaju bodźce np., oferują
atrakcyjne ceny za zrealizowanie celów, które uważa za właściwe. Prywatne
przedsiębiorstwa budują budynki państwowe, ponieważ oferuje się im za to zapłatę.
Inżynierowie budują zapory wodne, przedsiębiorstwa przemysłu lotniczego produkują promy
kosmiczne, a policjanci starają się wszędzie utrzymać spokój, ponieważ państwo im za to
płaci.
Mówiąc ogólnie namawia i zachęca ludzi, zamiast im rozkazywać, żeby zastosowali się do
decyzji państwowych a wykorzystuje do tego szereg innych instrumentów.
• kontroluje część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych ( subsydia ) oraz
dostarczania dóbr i usług publicznych, takich jak np. obrona narodowa,
• reguluje ceny produktów i czynników produkcji za pomocą podatków lub subsydiów bądź
też przez bezpośrednią kontrolę cen;
• wpływa na kształtowanie się dochodów poprzez podatki dochodowe, świadczenia społeczne
lub bezpośrednią kontrolę płac, zysków, czynszów i innych dochodów;
• państwo kształtuje strukturę produkcji oraz spożycia poprzez regulacje prawne (np. zakaz
produkcji towarów niebezpiecznych),
• pańsytwo zaopatruje nas bezpośrednie w dobra i usługi (np. oświata, obrona narodowa),
• prowadzi makroekonomiczną politykę zmierzającą do łagodzenia problemów bezrobocia,
inflacji, stagnacji gospodarczej, deficytu bilansu płatniczego itp., wykorzystującą do tych
celów politykę podatkową, wydatki państwowe, kontrolę działalności kredytowej banków i
stóp procentowych, bezpośrednią kontrolę cen i dochodów subsydia oraz regulowanie kursu
walutowego.
W gospodarce rynkowej stosowane są również nakazy
Jednak nawet w gospodarce rynkowej władza często odwołuje się do przysługującego jej
prawa do wydawania rozkazów, które w ekonomii nazywamy nakazami.
Zauważ, że w demokracji słowo „nakaz" nie oznacza, że decyzję podejmuje dyktator.
Tego typu decyzje podejmowane są na każdym kroku. Robi to władza lokalna, czyli różnego
rodzaju samorządy i centralne, czyli organa władzy państwowej.
Często celem nakazów jest to, co nazywamy alokacją zasobów. W ramach planu
zagospodarowanie przestrzennego władza postanawia o wykorzystaniu gruntów. „Ten
kawałek gruntu będzie przeznaczony na bazę wojskową, ten zaś na tereny rekreacyjne, a ten
na nowe lotnisko Ta osoba będzie służyła w wojsku a zatem nie będzie uczestniczyć
bezpośredni w procesach gospodarczych „.
Kiedy władza postanawia, że nowa autostrada będzie przebiegać przez twoje podwórko,
to z pewnością tak się stanie? (Dostaniesz oczywiście pieniądze za grunt, lecz nie masz i w
tej sprawie większego wyboru). Gdy rząd ustanawia podatek, ludzie go płacą, bo nie ma tu
wyboru.
Współzależności między popytem, podażą a ceną przebiegają wtedy tylko w pewnych
granicach. Ceny wpływają na podaż, lecz wzrost podaży może spowodować spadek ceny
tylko do poziomu ceny minimalnej. Ceny również wpływają na popyt, jednakże wzrost
popytu może wpływać na wzrost ceny tylko do poziomu ceny maksymalnej.
Odmiany rynkowej gospodarki mieszanej
Na podstawie zdobytej wiedzy możemy powiedzieć, że współczesna gospodarka rynkowa,
to system ekonomiczny oparty na własności prywatnej i pracy najemnej, w którym decyzje
w przeważającej mierze, ale nie zawsze i wszędzie, podejmowane są za pośrednictwem
rynku. W systemie tym podejmujące decyzje podmioty w dalszym ciągu, choć w
ograniczonym zakresie posługują się siłą i tradycją. W systemach tych rządy pozwalają, by
proces rynkowy grał wiodącą rolę. Jednakże przy podejmowaniu decyzji często dochodzi
do głosu kryterium polityczne, który modyfikuje decyzje dotyczące produkcji i podziału.
Demokracja polityczna
W systemach tych dużą rolę odgrywa wprowadzony w drodze demokratycznych wyborów
element polityczny. Oparty na demokracji rynkowy system ekonomiczny, w którym w
procesach decyzyjnych ważną rolę odgrywają uwzględniające cele społeczne kryteria
polityczne, można nazwać socjo-kapitalizmem, lub socjaldemokracja. W zasadzie oba te
terminy pasują do większości systemów ekonomicznych rzeczywiście istniejących we
współczesnym świecie. Wszystkie one zawierają pewną dozę interwencji państwa, ale
systemy mieszane mogą być różne.
Niektóre z nich, jak np. dawne kraje Bloku Wschodniego w tym Polska, bliższe są
gospodarkom nakazowym. Nie zmienia to faktu, że nie jest to już sterowana poprzez
dyrektywy państwa gospodarka nakazowa, lecz w wyniku połączenia wyboru publicznego
(zbiorowego) z przewagą mechanizmu rynkowego . Inne z kolei jak np. niektóre kraje
Europy Zachodniej czy Ameryki bliższe są gospodarce wolnorynkowej.. Niemniej nawet
najbardziej urynkowione kraje, nie mogą obejść się bez wytwarzanych przez państwo dóbr i
usług publicznych, bez redystrybucji dochodów za pomocą podatków, subwencji ulg i
transferów rządowych oraz bez regulacji niektórych procesów rynkowych.
Porównajmy system socjaldemokracji szwedzkiej z klasycznym liberalnym systemem
kapitalistycznym, jaki bez wątpienia panuje w Stanach Zjednoczonych.
Szwecja to kraj, w który partie polityczne wyrosłe z ruchu robotniczego i na długie lata
zdobyły władzę polityczną. Nie została ona jednak użyta do obalenia kapitalizmu i
zbudowania na jego gruzach nowego systemu. W rezultacie ukształtował się specyficzny
model mieszanej gospodarki rynkowej z bardzo aktywnym państwem.
Filarem politycznym jest zakorzeniona bardzo głęboko demokracja, wolność słowa, wolne
wybory pluralizm Jest zatem bardzo podobna do USA. Szwecja podobnie jak i USA posiada
opartą na własności prywatnej gospodarkę kapitalistyczną. W kraju tym ponad 90 %
przemysłu znajduje się w prywatnych rękach. Innymi słowy w Szwecji o produkcji dóbr i
rozmieszczeniu zasobów decyduje rynek on też reguluje, co, ile i dla kogo?
W odróżnieniu jednak od kapitalistycznej gospodarki, jaką mają USA, w której udział
państwa jest mocno ograniczony, rząd szwedzki odgrywa w niej dużo większą rolę.
W Stanach Zjednoczonych, organizacja służba zdrowia, opieka nad dziećmi i
niemowlętami, szkolnictwo czy system emerytalny pozostawiona jest osobom prywatnym i
rodzinom. W Szwecji państwo zdobywa i rozdziela środki praktycznie dla całego systemu
szkolnictwa i służb opieki społecznej. Wprowadzone tam opiekę dla matek jeszcze przed
urodzeniem dziecka. Na koszt państwa zapewnia się każdemu opiekę medyczną. Taki system
można by nazwać od kołyski do grobu. W obu krajach bezrobotni dostają zasiłki, ale w
Szwecji są one dużo wyższe niż w USA.
Jaki rodzaj gospodarki mieszanej?
Prezentowana w dalszych wykładach teoria ekonomii odnosi się w zasadzie do opartej na
rynku gospodarki kapitalistycznej, która stosunkowo od niedawna (najwyżej od paruset lat)
panuje w Europie Zachodniej i w Ameryce Północnej, w części Azji, w Australii. a także,
choć nieco inaczej (i z pewnymi zastrzeżeniami), w Europie Środkowej i Ameryce
Południowej oraz ma swoje enklawy w Afryce. Dlaczego koncentrujemy się na teoretycznej
analizie tego systemu gospodarczego, a w zasadzie ograniczamy się tylko do niego? Dlatego,
że w XXI wieku, na naszych oczach, ustępują mu miejsca inne ustroje. Zakres gospodarki
naturalnej gwałtownie się kurczy, resztki form pierwotnych, pół niewolniczych czy
postfeudalnych nikną, totalitarne reżimy cofają się i załamują. Zatem nie ulega raczej
wątpliwości, że to zbudowany na bazie ustroju kapitalistycznego system rynkowy decyduje
obecnie i będzie decydował w wyobrażalnej przyszłości o zasadach funkcjonowania
gospodarki światowej. Jest to powód, dla którego w dalszych wykładach omówimy
dokładniej zasady działania,,niewidzialnej ręki” ze wskazaniem okoliczności, w których
przynosi ona pozytywne efekty. Pokażemy również, że w pewnych okolicznościach, kiedy,
niewidzialna ręka” zawodzi, konieczna jest interwencja państwa. Wiedza ta pozwoli nam
również wyrobić sobie pogląd na temat roli państwa w gospodarce i uświadomić wagę
pytania, ile tego państwa może i powinno być a ile jest? Czy interwencja państwa w
gospodarce powinna być większa, czy mniejsza?
Wybór polityczny to również wybór systemu ekonomicznego
Ogólna zasada jest taka, że współczesna gospodarka rynkowa, to gospodarka mieszana, ale
stopień ingerencji państwa może bardzo różny. Od czego to zależy? W krajach
demokratycznych o tym ile rynku, czyli dóbr prywatnych a ile państwa, czyli dóbr
publicznych w gospodarce decydują wyborcy. W zależności od oceny sytuacji i oczekiwań w
czasie kolejnych wyborów oddają oni swoje głosy na partie polityczne i proponowane przez
nie programy między innymi. W wyborach odpowiadamy na pytanie o zakres wolności
politycznej, czyli systemu politycznego, w którym chcemy żyć, a nasze uczestnictwo w
wyborach świadczy o naszej woli współokreślania fundamentów tego systemu
Uczestnicząc wyborach rozstrzygamy, kto i jak podejmować będzie decyzje
ekonomiczne: co jak i dla kogo. Inaczej mówiąc decydujemy, w jakim systemie
ekonomicznych chcemy żyć, a co zatem i w jaki stopniu chcemy dokonywać tych wyborów
samodzielnie. Wybierając odpowiadamy na pytania dotyczące niezbędnego nam do życia
zakresu naszej wolność odpowiedzialności za siebie oraz zapewnieniu sobie poczucia
bezpieczeństwo
Wolność i bezpieczeństwo
Można sądzić, że dla wyborców rynek jest synonimem wolności natomiast państwo
synonimem bezpieczeństwa.. Każda z tych kategorii ma dla wyborców swoje plusy i minusy.
Wolność to dla gospodarstwa domowego niczym nie skrępowana swoboda decydowania:
gdzie mieszkać (np., w jakim kraju), z czego żyć, czyli jak zdobywać środki utrzymania, jaką
część stojących do dyspozycji dochodów oszczędzać a jaka część wydać na zakup dóbr
konsumpcyjnych, ile, czego konsumować.
Bezpieczeństwo to gwarancja nietykalności osobistej, gwarancja stabilnych
zapewniających godziwy poziom życia dochodów, gwarancja trwania z perspektywami
poprawy dotychczasowej sytuacji itp.
Z doświadczeń gospodarki rynkowej wynika, że nadmiar wolności może zagrażać
poczuciu bezpieczeństwa, natomiast nadmiar bezpieczeństwa stanowić może zagrożenia dla
wolności i związanych z nią możliwości rozwoju.
Sprowadzając to do analizy zjawisk mikroekonomicznych zauważamy, że współczesna
oparta o struktury monopolistyczne lub quasi-monopolistyczne gospodarka rynkowa
niekoniecznie oznaczać musi pełne, czyli efektywne wykorzystanie stojących do dyspozycji
społeczeństwa zasobów. Patrząc na gospodarkę w kategoriach makroekonomicznych
zauważamy, że wszystkie gospodarki rynkowe przeżywają, co jakiś czas stany załamanie.
Wyrazem tego są okresowe spadki produkcji i zatrudnienia, czemu towarzyszy niepełne
wykorzystanie posiadanych zasobów. Fabryki nie pracują” pełna parą” w efekcie nasila się
bezrobocie, pogarsza się sytuacja materialna coraz większej ilości osób.
Jak wykażemy w wykładach z makroekonomii, jedną z przyczyn tego stanu rzeczy może
być gwarantowana w gospodarce rynkowej swoboda decyzji ekonomicznych? W tym
miejscu warto odwołać się do przykładu z makroekonomii W gospodarce rynkowej
gospodarstwa domowe autonomicznie rozstrzygają, jaką część zarobionych dochodów wydać
na zakup dóbr konsumpcyjnych, a jaką zaoszczędzać, czyli wycofać z obiegu. Czy i ile z tych
środków powróci ponownie do obiegu, zależy w gospodarce rynkowej w dużym stopniu od
autonomicznych, dobrowolnych decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstw? To właśnie
wynikający ze swobody brak zgodności decyzji gospodarstw domowych, co do oszczędności
i przedsiębiorstw, co do inwestycji wpływa destabilizująco na gospodarkę. Ta immanentna
dla gospodarki rynkowej okresowa destabilizacja jest nieuniknionym, podważającym
bezpieczeństwo, kosztem wolności ekonomicznych. Im więcej wolności ekonomicznych tym
większe ryzyko załamanie i bezrobocia, tym mniejsza gwarancja bezpieczeństwa.
Panuje dość powszechne, choć nie w pełni słuszne przekonanie, że stabilizacje i
bezpieczeństwo może zapewnić tylko państwo. Im więcej państwa w gospodarce tym mniej
ryzyka, tym większa stabilizacja i bezpieczeństwo. Z drugiej jednak strony musimy pamiętać,
że im więcej państwa w gospodarce tym więcej ograniczających naszą wolność paragrafów.
Tym więcej ograniczonych zasobów trzeba przeznaczać na wytwarzanie dóbr publicznych, a
tym samym mniej zasobów przeznaczyć można do produkcji dóbr prywatnych. Wskutek tego
mniej zasobów przeznaczyć można na powiększenie (akumulację) zasobów kapitału
rzeczowego tworzenie, czyli na nowych miejsc pracy. Nadmiar gwarantującego
bezpieczeństwo państwa stanowić może z kolei zagrożenie dla wolności ekonomicznej i
korzyści bieżących i przyszłych osiąganych z wytwarzania dóbr prywatnych.
Jednocześnie z rozbudową funkcji opiekuńczych rządów przed kapitalizmem staje inne
wyzwanie: szybko rośnie udział wydatków rządu w dochodzie narodowym, przy czym
najszybciej rosną wydatki socjalne. Wydatki te są finansowane przez wzrost podatków bądź
za pośrednictwem powiększania długu publicznego. Oba sposoby finansowania wpływają
niekorzystnie na wzrost gospodarczy. Rosnące wydatki ograniczają fundusz akumulacji
sektora prywatnego i tempo tworzenia potencjału wytwórczego. Natomiast zaciąganie
pożyczek przez rządy uszczupla kapitał potrzebny do finansowania inwestycji. Wzrost
wydatków państwa wpływa również na ogólny wzrost cen, rosnące podatki skłaniają
przedsiębiorców do podwyższania cen. Kredytowanie wydatków rządowych przez bank
centralny zwiększa natomiast nadmiernie podaż pieniądza zwiększając popyt i poziom cen.
Jakie rozwiązanie wybierać?
Nie ma teorii ekonomicznych, które by w sposób jednoznaczny pozwoliły odpowiedzieć na
fundamentalne pytanie ile w gospodarce powinno być państwa, czyli inaczej mówiąc jak
część społecznych zasobów powinna być skierowana do produkcji dóbr publicznych, a jaka
do wytwarzania dóbr prywatnych? Jest tak dlatego, bo nie ma takiego typu gospodarki
mieszanej, który by zawsze i wszędzie wykazywały wyższość nad innymi typami pod
każdym względem. Względne zalety różnych sposobów łączenia interwencji państwa i
działania rynku zależą od wagi przypisywanej różnym celom politycznym i ekonomicznym,
takim jak: wolność, równość, efektywność produkcji, zaspokajanie potrzeb konsumentów,
wzrost gospodarczy i pełne zatrudnienie. Ruch w kierunku „wolnych rynków" - zamiast
państwowej kontroli produkcji i podziału - istniał i istnieje na całym świecie. W dzisiejszym
świcie ścierają się ze sobą dwa nurty określające zasady, na jakich funkcjonować powinna
rynkowa gospodarka mieszana
Liberałowie
Dla liberała państwo jest tylko pożytecznym dodatkiem do społeczeństwa. W niektórych
dziedzinach niezbędnym w innych zbytecznym, a jeszcze w innych wręcz szkodliwym dla
rozwoju dobrowolnych i korzystnych dla ludzi kontaktów. Program gospodarki liberalnej
oparty na niezbędnym, czyli minimalnym udziale państwa w gospodarce. Każdy sam
powinien troszczyć się o swój los i walczyć o swoja pomyślność i dobrobyt, zaś dobrobyt
społeczeństwa jest sumą dobrobytów indywidualnych. W koncepcji tej ważni są wolni ludzie,
Ich wolność ma służyć, bogaceniu się. Państwo ma im w tym pomagać, jest zatem czymś
wtórnym w stosunku do jednostki
Socjaldemokraci
Drugi alternatywny system opiera się na koncepcjach socjaldemokratycznych. W modelu tym
nie eliminuje się rynku, ale w dużo większym stopniu, w imię idei równości, sprawiedliwości
i solidaryzmu społecznego ogranicza jego regulującą. Dużo większa część decyzje, co jak i
dla kogo role oddaje w ręce państwa. W koncepcji państwo produkuje znacznie większej
ilość dóbr publicznych niż w modelu liberalnym.
Cechą doktryn socjaldemokratycznych jest dążenie do sprawiedliwości społecznej
poprzez m.in.: systemy podatkowe, ubezpieczenia społeczne, interwencjonizm państwowy.
Najsilniejszy nurt socjalizmu reprezentują partie socjaldemokratyczne działające w Europie
Zachodniej i Północnej, np. w Szwecji.
Wyniki wyborów zależą od aktualnej i przewidywanej sytuacji gospodarczej oraz do
pewnego stopnia od tradycji cywilizacyjno – kulturowych dokonującego wyboru
społeczeństwa. Tam gdzie silnie zakorzenione są tradycje samodzielnego decydowania o
swoim losie i odpowiadania za rezultaty podejmowanych samodzielnie wyborów, tam gdzie
podejmowania ryzyka jest traktowane jako coś w naturalny sposób towarzyszącego wszelkim
decyzjom, dominować będzie model liberalny W modelu tym rolę państwa i produkcje dóbr
publicznych ograniczona jest do minimum. Z kolei tam gdzie dominuje solidaryzm społeczny
i wynikająca z preferowania zasady bezpieczeństwa tendencja do unikania ryzyka i
rozkładania odpowiedzialności za podejmowanie decyzje na wszystkich, dominować będzie
model socjaldemokratyczny.
Jakie są aktualne tendencje w świecie?
Historyczne doświadczenie i obecne realia dowodzą, że warunkiem sukcesu jest ustrój oparty
na wolności i na gospodarce rynkowej. XX wiek dowiódł klęski prób przymusowego
uszczęśliwiania ludzkości. Ustroje obiecujące sprawiedliwość społeczną zawsze prowadziły
do totalitaryzmu i katastrofy gospodarczej.
Historia dowiodła, że osiągnięcie rzeczywistego sukcesu ekonomicznego,
przekładającego się ostatecznie na korzyść społeczną, możliwe jest tylko w opartej na
własności prywatnej gospodarce rynkowej. Okazało się bowiem, że państwo rzadko kiedy
zdaje egzamin jako właściciel, a przegrywa z kretesem jako dyrektor zarządca.
Społeczeństwo rozwija się w dłuższym okresie tylko tam, gdzie jest wolność
gospodarcza, panuje prywatna własność, gdzie mechanizm rynkowy jest główną formą
funkcjonowania gospodarki, gdzie jest dobry pieniądz.
Historia dowiodła również, że rozwój gospodarczy nie jest możliwy bez społecznej
akceptacji nierówności materialnej. Równość zawsze prowadzi do nędzy, gdyż zniechęca
zdolnych i aktywnych do wysiłku, do wyzwolenia sił twórczych.
Historia dowiodła wreszcie, że tylko liberalizm umożliwia rzeczywistą wolność
jednostki. Socjalistyczne hasło "wolność bez rynku" okazało się oszukańczą utopią.
Prawdziwe jest natomiast twierdzenie, że "nie ma wolności bez rynku". Wysuwany wobec
gospodarki rynkowej zarzut bezduszności jest źle skierowany. To zarzut wobec człowieka,
jego charakteru. Dlaczego krytycy gospodarki rynkowej nie przypominają, że
niedemokratyczne ustroje przedkapitalistyczne były stokroć bardziej okrutne i nieetyczne?
Wspomnijmy chociażby niewolnictwo i pańszczyznę.
Nikt bardziej niż Adam Smith, twórca ekonomii klasycznej, nie troszczył się o etyczny
charakter gospodarki rynkowej. Jemu zawdzięczamy teorię uczuć moralnych i twierdzenie,
że najkorzystniejszym społecznie ujściem dla naturalnej troski człowieka o własny interes
jest poddanie go regułom gospodarki rynkowej. To ona wymusza na każdym racjonalne
działania i zachowania i pozwala osiągnąć sukces bez liczenia na ochłapy spadające ze stołu
dyktatora.
Te argumenty oczywiście nie przemawiają do naszych "wrażliwców społecznych". Nie
przyjmują oni do wiadomości fatalnych konsekwencji zbyt wysokiej stopy redystrybucji
PKB dla gospodarki potrzebującej inwestycji, a nie świadczeń socjalnych. Zapominają, że
polityka świadczeń socjalnych, nie licząc się z realnymi proporcjami gospodarczymi,
utrudnia wzrost zatrudnienia i walkę z bezrobociem, że wysokie koszty zatrudnienia i
obciążenia socjalne zniechęcają do nas inwestorów zagranicznych.
Do świadomości "wrażliwców społecznych" nie dochodzą konsekwencje życia na kredyt,
niebezpieczeństwa związane ze wzrostem długu publicznego i kosztów jego obsługi. Ciągle
wołają, że "trzeba ludziom coś dać", jakbyśmy żyli jeszcze w państwie totalitarnym, które
daje i odbiera, a nie w społeczeństwie odwołującym się do aktywności i świadomości
obywateli. Na szczęście ekonomii nie da się ominąć. Czas więc powiedzieć: właśnie dlatego,
że jesteśmy wrażliwi na ludzką nędzę, na bezrobocie, że chcemy wolności - jesteśmy
liberałami.
Zawodność państwa, jego niesprawności w regulowaniu gospodarki, ujawniła się ze
szczególną siłą po szoku podażowy wywołanym kryzysem energetycznym 1973. i w latach
późniejszych . W efekcie trzeźwej oceny jego miejsca i roli we współczesnej gospodarce,
jego wpływy na wybory ekonomiczne zaczęły się zmniejszać.
Kraj
Australia
Francja
Grecja
Holandia
Japonia
Niemcy
Szwecja
USA
W. Brytania
Włochy
Źródło NBPortal
Udział podatków wraz ze składakami na ubezpieczenie w PKB
1998
1999
2000
29.9
30,7
31,5
45,2
45,7
45,3
b.d.
36,6
36,8
41,0
41,2
41,4
28,4
26,1
27,1
37,0
37,8
37,9
62,0
52,0
63,6
28,9
28,9
29,6
37,2
36,4
37,4
42,7
43,3
42,0
2001
b.d.
45,4
40,8
39,9
b.d.
36,4
50,8
b.d.
37,4
41.8
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych uznano, że znaczny wzrost
wydatków rządowych w latach 80 stanowi zagrożenie dla stabilności systemu
kapitalistycznego i zapoczątkowano ich ograniczanie. Przedsięwzięcie to jest trudne, gdyż
wokół wydatków państwa tworzą się wpływowe grup beneficjentów zainteresowanych w ich
utrzymaniu na niezmienionym poziomie np. emerytów i rencistów, czy producentów
żywności, lekarstw, broni itp.
Wróćmy na moment do przytaczanej wyżej Szwecji. Świadczenie społeczne w Szwecji
nie były i nie są tak naprawdę bezpłatne. Szwedzi płacili najwyższe w świecie podatki. Na
przykład w roku 1986, kiedy Produkt Krajowy Brutto na osobę Szwecji stanowił 70%
amerykańskiego podatki w Szwecji na osobę wynosiły 8300 dolarów rocznie, podczas gdy w
USA tylko 4900 dolarów. Wysokie podatki jednej strony i wysokie wydatki budżetowe
załamały gospodarkę Szwecji koszty produkcji szwedzkich wyrobów rosły w stosunku do
kosztów wyrobów zagranicznych, szwedzki eksport zaczął spadać rosło natomiast
bezrobocie. Skłoniło to rządzących i społeczeństwo szwedzkie do zweryfikowania swoich
poglądów na stopień ingerencji państwa.
W roku 1989 rządząca w Szwecji partia ogłosiła, ze podatki osiągnęły już maksymalny
poziom i należy dążyć do ich obniżenie. Mimo wielu prób podejmowanych w latach 90 nie
udało się w znacznym stopniu zredukować podatków. I tak w roku 2000 stanowiły one wraz
ze składkami na ubezpieczenie ponad 53 % PKB. Wysoki procent redystrybucji wpływa na
tempo wzrostu gospodarczego, które w ciągu ostatnich trzydziestu lat było średni o jeden
procent niższe niż w innych krajach państwa w gospodarkę
Polityka „pozostawiania coraz większej ilości rozstrzygnięć gospodarczych rynkowi jest
powszechnie akceptowana i prowadzona nie tylko przez rządy o zabarwieniu
konserwatywnym (USA), ale także przez koalicje centrowe, a nawet centrolewicowe (
Niemcy, Francja, Szwecja, czy Dania).
W końcu wieku XX niestabilny system gospodarki mieszanej został stopniowo zastąpiony
nowym ładem, który umownie można nazwać "waszyngtońskim konsensusem". Polega on na
dobrowolnym przestrzeganiu przez większość krajów świata wspólnych standardów polityki
gospodarczej, takich jak: liberalna polityka handlowa, pełna wymienialność walut, swoboda
przepływów kapitałowych, prywatyzacja, utrzymywanie niskich deficytów budżetowych i
niskiej inflacji, umacnianie praw własności.
Nowy ład nie jest bynajmniej prostym powrotem do świata XIX-wiecznego, który
zresztą nie zawsze przestrzegał zasad lesseferyzmu, ale nawiązuje do wartości sprzed ponad
stu lat. Wiek XXI podaje rękę XIX, odsuwając na bok złudzenia wieku XX. Nowy bardziej
liberalny ład światowy nie jest wolny od wewnętrznych sprzeczności, ale na razie działa,
choć nie znaczy to, że będzie wieczny.
Zakończenie
Ekonomia została zdefiniowana jako nauka o ograniczoności i wyborze. Ograniczoność
występuje, ponieważ pragnienia ludzkie są nieograniczone a zasoby potrzebne do produkcji
dóbr je zaspakajających są niestety ograniczone. Zasoby to praca, kapitał, ziemia i
przedsiębiorczość. Za ich użytkowanie ich właściciele otrzymują wynagrodzenie w postaci:
płacy, czynszu dzierżawnego, procentu i zysku.
Ograniczoność zasobów sprawia, że w danym momencie ograniczona jest ilość dóbr i
usług, jaki można z nich wytworzyć. Z tego powodu wszyscy: konsumenci, firmy i rządy
muszą nieustannie dokonywać wyborów. Wybierając w ramach istniejących ograniczeń
staramy się uzyskiwać jak największe korzyści. Przekroczenie możliwości produkcyjny
wymaga pomocy z zewnątrz. Dokonując wyboru każde społeczeństwo musi rozstrzygnąć
trzy fundamentalne kwestie
* Które dobra i usługi i w jakich ilościach należy wytwarzać?
* W jaki sposób mają być one wytwarzana
* Dla kogo mają być one wytwarzane
Które dobra i usługi oraz w jakich ilościach należy wytwarzać?
Ludzie i społeczeństwa mogą uzyskiwać dobra i usługi produkując je we własnym zakresie i
następnie je wymieniać na inne. Społeczeństwa nie mogą posiadać wszystkiego jednocześnie,
dlatego muszą zdecydować, które dobra i usługi będą miały teraz, a na które muszą poczekać,
bądź z których muszą całkowicie zrezygnować. Na przykład w Polsce są ludzi, którzy
mówią, ze kraj nasz powinien przeznaczyć więcej środków na ochronę środowiska inni z
kolei uważają, ze Polska jest zbyt biedna, by stać ją było na duże wydatki na ten cel.
Czasami wybór jest bardzo trudny na przykład w krajach słabo rozwiniętych większość
zasobów jest wykorzystywania do produkcji żywności i innych dóbr pierwszej potrzeby.
Podniesienie poziomu życia wymaga wzrostu oszczędności kosztem ograniczenie bieżącej
konsumpcji, tak, aby zaoszczędzone środki można było przeznaczyć na inwestycje. Jednak
ograniczenie konsumpcji w wielu przypadkach nie jest możliwe, bo jest ona bardzo niska. W
takiej sytuacji niezbędna jest pomoc instytucji międzynarodowych np. Banku Światowego,
który na dogodnych warunkach pożycza środki na inwestycje, ponieważ środki przeznaczone
na pomoc są ograniczone pojawia się dylemat czy przeznaczyć je głownie na zakup żywności
za granicą, czy też na budowę dróg i mostów meliorację, czyli mówiąc ogólnie na zakup dóbr
inwestycyjnych czy może przeznaczyć je na edukację.
W jaki sposób mają być produkowane dobra i usługi?
Istnieje więcej niż jeden sposób zbudowania szkoły lub domu, wyprodukowania samochodu,
lub uprawiania kawałka ziemi. Czy szkołę wybudują tradycyjni murarze, czy będzie
montowana z gotowych elementów? Czy w linii montażowej w fabryce samochodów zostaną
wprowadzone roboty, czy czynności te będą wykonywać ludzie. Czy pole orać sochą czy
pługiem? Czy wódkę pędzić ze zboża czy z kartofli?
W gospodarce rynkowej większości tych problemów zostanie rozwiązana przez
prywatnych wytwórców dóbr i usług. Jednak w niektórych częściach świata sposób, w jaki
ma być produkowany np. samochód, może w pewnym stopniu zależeć od decyzji
podejmowanych przez rząd. W rolnictwie o sposobach produkcji decydują najczęściej
rolnicy. W swych decyzjach opierają się na swej wiedzy i sygnałach z rynku lub też, jak to
ma miejsce w krajach zacofanych, na tradycji. Pewien w niektórych krajach nawet bardzo
duży wpływ na te decyzje wywiera prowadzona przez państwo polityka rolna.
Kto ma korzystać z wytwarzanych dóbr i usług?
Nigdy nie da się wytworzyć tyle dóbr, aby spełnić pragnienia wszystkich w pełni zaspokoić
ich potrzeby. Trzeba więc znaleźć sposób podziału tego, co zostaje wytworzone. A więc
należy odpowiedzieć na pytania, kto będzie jeździł limuzyną, a kto będzie korzystała z
tramwaju, a kto będzie musiał chodzić piechotą. W różnych krajach znajdujemy odmienne
odpowiedzi na te pytania. W jednych o podziale decyduje pochodzenie społeczne. W innych
fakt posiadania, jeszcze w innych, na szczęście coraz mniej licznych, przynależność do elit
politycznych. W Polsce o tym, kto jest i będzie biednym a kto bogatym, rozstrzyga głównie,
choć nie jedynie, rynek.
Jaki system?
Ze sposoby, w jaki rozwiązywane są te problemy wynika rodzaj systemu ekonomicznego.
Systemy te można podzielić na: tradycyjne, centralnie planowanie i rynkowe. Jak sugerują
nazwy w gospodarce tradycyjnej zasoby i wytwarzane z nich dobra dzielone są zgodnie z
tradycją. W gospodarce centralnie planowanej zgodnie z woła rządowego planisty. W
gospodarce rynkowej o ich podziale decyduje rynek, na którym ujawniają się i ścierają się ze
sobą siły popytu i podaży. We współczesnym świecie nie ma rozwiązań czystych.
W modelowej postaci alokacja czynników wytwórczych pomiędzy różne zastosowania
może dokonywać się w oparciu o mechanizm rynkowy (czysty kapitalizm) lub system
nakazowo-rozdzielczy system gospodarki centralnie planowanej.
W postaci modelowej gospodarka centralnie planowana charakteryzuje się publiczną
własnością czynników produkcji, centralnym planowaniem celów ekonomicznych oraz
nakazowym sposobem przekazywania informacji. Przedsiębiorstwa należą do państwa i ono
decyduje o tym, co ma być produkowane, dla kogo, w jakiej ilości i w jaki sposób. Wszystkie
decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji leżą w gestii państwowego urzędu planowania.
Czynniki wytwórcze są alokowane wg nakazów i rozdzielnika wynikających z centralnego
planu produkcji dóbr i usług.
W modelowej gospodarce wolnorynkowej państwo nie interweniuje w procesy
gospodarcze, pozostawiając pełną swobodę działania jednostkom. Oparte na własności
prywatnej decyzje o alokacja zasobów dokonuje się za pośrednictwem mechanizmu
rynkowego, w którym główną rolę odgrywają ceny równowagi rynkowej.
Mimo iż o racjonalność wyborów można mówić w kontekście każdego z wyżej
wymienionych mechanizmów wyboru, wydarzenie z ostatnich lat wskazują, że rynkowy
system mieszany jest zdecydowanie lepszy od systemu nakazowego. Z tego to właśnie
powodu nasze studia nad zasadami mikroekonomii będą dotyczyły przeważnie
mechanizmu rynkowego i jego potężnego nośnika: mechanizmu cenowego jako
najefektywniejszego spośród dotychczas poznanych mechanizmów alokacji czynników
wytwórczych W następnym wykładzie zajmiemy się bliżej pojęciem rynku. Wyjaśnimy, co
to jest rynek. Przedstawimy jego elementy składowe. Wyjaśnimy, co to są siły rynkowe.
Pokażemy jak działa rynkowy mechanizm alokacji zasobów.
Posumowanie i synteza całości
1. W modelowej postaci alokacja czynników wytwórczych pomiędzy różne zastosowania
może dokonywać się w oparciu o mechanizm rynkowy (czysty kapitalizm) lub system
nakazowo-rozdzielczy czysty system gospodarki centralnie planowanej.
2. W postaci modelowej gospodarka centralnie planowana charakteryzuje się publiczną
własnością czynników produkcji, centralnym planowaniem celów ekonomicznych oraz
nakazowym sposobem przekazywania informacji. Przedsiębiorstwa należą do państwa i to
ono decyduje o tym, co ma być produkowane, dla kogo, w jakiej ilości i w jaki sposób.
3 W czystym modelu wszystkie decyzje podejmuje państwo, zatem całkowicie zostaje
wyeliminowane oddziaływanie indywidualnych jednostek na decyzje lokacyjne.
4. Istotą centralnego planowania było zastąpienie rynku w jego podstawowych funkcjach.
Mówiąc prostszym językiem, nie mechanizm rynkowy, ale centralni planiści określali, co ma
być produkowane, w jaki sposób oraz kto otrzyma wytworzone produkty.
5. Centralnie kierowana, planowa, gospodarka nakazowo-rozdzielcza w ujęciu czysto
modelowym jest systemem, w którym jedynym regulatorem produkcji i podziału jest system
wzajemnie
powiązanych
planów
gospodarczych
(rocznych,
wieloletnich
i perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące
i przyszłościowe decyzje gospodarcze.
6. Roczne narodowe plany gospodarcze, są przygotowywane przez powołane do tego agendy
rządowe i zatwierdzane przez podporządkowany państwu organ ustawodawczy. Plany roczne
są uszczegółowieniem planów wieloletnich, a te - perspektywicznych, wyznaczających
długofalowe kierunki rozwoju. Określone w planach zadania, wraz z przyznanymi środkami
na ich realizację są adresowane do konkretnych podmiotów gospodarczych.
7. Plany te mają obowiązujących wykonawców. Dyrektywność planowania i zarządzania jest
możliwa dzięki wyłączności państwowej własności materialnych czynników wytwórczych.
Będąc przedmiotem własności państwowej organizacje wykonawcze są z mocy prawa
własności są zobowiązane do ich realizacji.
8. Gospodarka centralnie planowana charakteryzuje się, zatem tym, że wszystkie decyzje
dotyczące produkcji i konsumpcji podejmowane są odgórnie przez państwo. Państwowy
urząd planowania decydował o tym:, co?, Jak i dla kogo będzie wytwarzane? Podejmowane
przez władze państwowe decyzje dotyczące produkcji i podziału (wybory polityczne) dotyczą
całego społeczeństwa, dlatego mają charakter one nadrzędny w stosunku do wszystkich
innych.
9. W modelowej gospodarce wolnorynkowej państwo nie interweniuje w procesy
gospodarcze, pozostawiając pełną swobodę działania jednostkom. Oparte na własności
prywatnej decyzje o alokacja zasobów dokonuje się za pośrednictwem mechanizmu
rynkowego, w którym główną rolę odgrywają ceny równowagi rynkowej.
10 Czyste modele są tworami teoretycznymi i nie występują w rzeczywistym świecie. W
praktyce współczesna gospodarka jest oparta na trzecim systemie – mieszanym, w którym
decyzje związane z produkcją, a także wykorzystaniem i własnością czynników produkcji są
podzielone między państwo a prywatnych przedsiębiorców. Cechą charakterystyczną
systemów mieszanych jest to, że o problemach ekonomicznych:, co jak i dla kogo rozstrzyga
interakcja decyzji indywidualnych i administracyjnych.
11. Mimo iż o racjonalności wyborów można mówić w kontekście każdego z wyżej
wymienionych mechanizmów, w niniejszym podręczniku analiza racjonalnych wyborów
będzie prowadzona z perspektywy mechanizmu rynkowego, jako najefektywniejszego
spośród dotychczas poznanych mechanizmów alokacji czynników wytwórczych.
Wykorzystana literatura
Begg D. i inni :Ekonomia .PWE 1993 t 1 , roz. 1
Beksiak J. ( red) i inni Ekonomia PWN 2000 roz.1 ,2 ,3
Bowden E ,Bowden J. Ekonomia. Nauka zdrowego rozsądku Warszawa Fundacja
Innowacyjne roz, 4
Czarny B. i inni:Podstawy ekonomii. PWE 2002 roz. 1
Encyklopedia Internetowa „Wiem ”Portal ONET
Encyklopedia Internetowa „Interia” Portal Interna
Encyklopedia Internetowa PWN Portal Wirtualna Polska
NBPortal Ekonomia wokół nas Roz.2 System gospodarczy Polski
Kamerschen D.i inni :Ekonomia .Fundacja Gospodarcza NSZZ ”Solidarność „ Gdańsk 1991
roz 2
Leksykon Buisnessu Portal G.W.
Matkowski Z. Podstawy ekonomii. Mikroekonomia. WSZiP im. B. Jańskiego 1999 roz. 1
Nasiłowski M. System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii Key Txt 2000 roz. 1
Podstawy ekonomii (red.. R.Milewski). PWN 1998 roz. 1
Próchnicki: Zrozumieć gospodarkę – Makroekonomia Zachodniopomorska Szkoła Biznesu
Szczecin 1999 wyd. IV roz. 1
Rekowski M: Wprowadzenie do mikroekonomii Polsoft- Akademia Poznań 1993 roz. 1.
Samuelson P ,Nordhaus W.: Ekonomia PWN 1995 t.1 roz.. 2
Stanlake F. G. Podstawy ekonomii WSiP 1992 roz.1
Wilczyński W. „Wrażliwość społeczna ”Tygodnik "Wprost", Nr 1113 (28 marca 2004)
Woś J Wprowadzenie do ekonomii roz.
ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA
Alokacja (allocation) (przydział) - rozmieszczenie, przydział zasobów czynników produkcji lub (i) pieniądza
do innych niż uprzednio zastosowań. Alokacja jako proces rozwinęła się w gospodarce wolnokonkurencyjnej
dzięki konkurencji międzygałęziowej polegającej na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych, a w pewnym
stopniu i czynników produkcji z gałęzi o niższej do gałęzi o wyższej stopie zysku. Zgodnie z koncepcją J.
Schumpetera alokacja polegająca na "przesuwaniu czynników istniejących ze starych do nowych zastosowań"
oznacza wprowadzanie innowacji.
Alokacja, przemieszczenie, inny niż dotychczas rozdział czynników produkcji lub/i pieniędzy pomiędzy
możliwe zastosowania. Alokacja ma charakter ciągły, jest skutkiem zmian struktury popytu umożliwia
dostosowanie do niego podaży dóbr i usług.
Alokacja Pojęcie to odnosi się do sposobu, w jaki dostępne czynniki wytwórcze są rozmieszczane dla różnych
rodzajów zastosowań. Problemem ekonomicznym dla gospodarki narodowej i dla każdego przedsiębiorstwa jest
określenie jak alokować, czyli rozmieszczać zasoby i środki produkcji, w poszczególnych działach i dziedzinach
produkcyjnych i handlowych, aby wytwarzać właściwe produkty, w takich ilościach, czasie i po takich
kosztach, które zapewnią najwyższą efektywność. Najlepsza alokacja następuje wówczas, gdy jej zastosowanie
w długim okresie - przy braku monopolu - daje największy efekt. Cechą dobrego przedsiębiorcy i menedżera
jest zdolność przemieszczania zasobów do najwyższego poziomu ich efektywnego wykorzystywania. W
gospodarce rynkowej alokacja czynników wytwórczych jest następstwem milionów, podejmowanych na rynku,
niezależnych decyzji konsumentów, producentów, hurtowników i detalistów
ALOKACJA [łac.], ekon. przyporządkowanie rzadkich zasobów czynników produkcji (ziemi, pracy
i kapitału) do poszczególnych gałęzi produkcji; alokacja może być dokonywana przez rynek (gospodarka
rynkowa) lub państwo (gospodarka centralnie kierowana), albo też przez rynek regulowany przez państwo
(gospodarka mieszana); efektywność alokacji jest mierzona rozmiarami Produktu Krajowego Brutto (PKB);
współcześnie szacuje się, że straty w PKB spowodowane błędną alokacją w krajach wysoko rozwiniętych
wynoszą mniej niż 2% PKB, a więc mieszczą się w granicach błędu statyst., natomiast w krajach postkomunist.,
w których dokonuje się transformacja systemu ekon., nieefektywność alokacji jest wysoka i wg niektórych
szacunków sięga 30% PKB; jest to spowodowane błędnymi decyzjami inwestycyjnymi, podejmowanymi
wcześniej wg kryteriów polit. a nie ekonomicznych. Alokacja kapitału pojawiła się dopiero w gospodarce
towarowo-pieniężnej, przyjmując na etapie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego formę alokacji kapitału
pieniężnego, polegającą na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych z gałęzi o niższej stopie zysku do gałęzi
o wyższej stopie zysku; współcześnie alokacja kapitału przybrała formę eksportu kapitału.
ANTONOWSZCZYZNA, antybolszewicki ruch chłopski 1920–21 w guberni tambowskiej (Rosja); nazwa od
przywódcy, eserowca A.S. Antonowa; antonowszczyzna nawiązywała do tradycji rewolucji 1905–07; tworzono
np. związki chłopstwa pracującego (na wzór eserowskich związków chłopskich) i formowano lokalne oddziały
samoobrony; żądano wolnego handlu, usunięcia bolszewików z rad delegatów, zniesienia systemu rekwizycji
zboża; do stłumienia antonowszczyzny władze sowieckie skierowały znaczne siły wojsk. (regularne
i bezpieczeństwa wewn.), pod dowództwem M.N. Tuchaczewskiego; zastosowany przez niego system
izolowania Tambowszczyzny oraz bezwzględny terror (rozstrzeliwanie powstańców i doszczętne palenie
sprzyjających im wsi) doprowadziły do upadku powstania pod koniec 1921 (Antonow zginął 1922).
BABEUF FRANÇOIS NOËL, zw. Gracchus (1760–97), fr. prekursor komunizmu; podczas rewolucji fr. 1789
zorganizował Sprzysiężenie Równych; 1797 aresztowany i zgilotynowany; wyłożona w „manifeście
plebejskim”, egalitarystyczna i utopijna doktryna B. i jego towarzyszy, zw. babuwizmem, miała we Francji
do 1848 wielu zwolenników, wywarła wpływ m.in. na Związek Sprawiedliwych i Związek
Komunistów
BAKUNIN MICHAIŁ A. (1814–76), rewolucjonista ros.; jeden z twórców anarchizmu. Od 1840 za granicą;
jako zwolennik utworzenia ogólnosłow. federacji był jednym z gł. organizatorów Zjazdu Słowiańskiego
1848; 1849 brał udział w powstaniu w Dreźnie, za co został skazany przez władze saskie na karę śmierci
(zamienioną na dożywocie); po ułaskawieniu 1851 wydany Rosji; zesłany na Syberię, 1861 zbiegł do W.
Brytanii. Popierał powstanie styczniowe w Polsce, wiążąc z nim nadzieje na powstanie ogólnosłow.; 1864 zał.
tajną organizację spiskową Bractwo Międzynar., a 1868 — Międzynar. Alians Demokracji Socjalist., który
przyłączył się do I Międzynarodówki; konflikt personalny z K. Marksem oraz różnice o charakterze teoret.programowym sprawiły, że na kongresie w Hadze (1872) został usunięty z I Międzynarodówki; utworzył
Międzynarodówkę anarchistyczną, która działała do 1878 i miała duże wpływy gł. w Szwajcarii, Włoszech,
Hiszpanii i Francji. Głoszona przez Bakunina taktyka walki spiskowo-terrorystycznej wywarła również wpływ
na ruch narodników w Rosji; w poglądach filoz. i społ.-polit. ewoluował od heglizmu do anarchistycznego
radykalizmu, w którym anarchistyczną ideę wolności jednostki połączył z ideą kolektywnej własności; rozwijał
anarchistyczną krytykę państwa, był zwolennikiem rewolucji społ., której celem bezpośrednim byłaby jego
likwidacja i urzeczywistnienie ideału społeczeństwa bezpaństw.; uważał, że rewolucja powinna być
przygotowana przez tajną organizację spiskową; autor prac: Dieu et l'état (1871), L'état et anarchie (1873),
w tłum. pol. Pisma wybrane (1965).
A. LEŚNIEWSKI Bakunin a sprawa polska, Łódź 1962;
H. TEMKINOWA Bakunin i antynomie wolności, Warszawa 1964;
W. RYDZEWSKI Powrót Bakunina. Szkice o „rosyjskiej idei” i mitach lewicy, Kraków 1993.
Bodin, Bodinus Jean (1530-1596), francuski teoretyk państwa, prawnik, humanista, twórca ideologii
absolutyzmu francuskiego. Przeciwnik średniowiecznego ustroju feudalnego. W miejsce hierarchii: król,
seniorowie, wasale i chłopi przywiązani do ziemi proponuje układ monarchiczno-centralistyczny, do którego
należą: król, urzędnicy i poddani.
Bodinus wprowadził do teorii państwa pojęcie władzy publicznej. Bardzo silnie podkreślał istotę własności
prywatnej i potrzebę wolności handlu krajowego i międzynarodowego oraz konieczność tolerancji religijnej.
Zwolennik merkantylizmu.
W teorii Bodinusa najbardziej znacząca jest idea suwerenności – zjawisko obiektywne, towarzyszące każdemu
państwu – głównym jej przejawem jest moc stanowienia prawa, zgodnie z zasadami prawa boskiego oraz
naturalnego (prawo natury). Twierdził, że wszyscy są poddanymi władcy i winni są mu bezwzględne
posłuszeństwo. Bierny opór poddanych jest możliwy, gdy król narusza wolność i gwałci własność prywatną,
która stanowi o bogactwie państwa. Główna praca: Sześć ksiąg o Rzeczyposoplitej (1576).
Jean Bodin (1530-1596) Merkantylista. Był wysokim urzędnikiem państwowym, miał szerokie zainteresowania
- filozofia, polityka, ekonomia. Bodin zasłynął tym, że w jednym ze swoich pism podał rewolucyjną
interpretację inflacji - uznał, że w centrum problemów, które stanowią o inflacji jest nadmiar złota i srebra, a
tym samym stał się prekursorem teorii pieniądza. Był zwolennikiem handlu, ale stanowczo wskazywał na
konieczność silnego wspierania produkcji rodzimej, dlatego żądał wysokich ceł na towary z zagranicy, których
produkcja może odbywać się w kraju.
BODIN, Bodinus, JEAN (1530–96), wybitny fr. teoretyk państwa XVI w., z zawodu prawnik; twórca ideologii
fr. absolutyzmu, w swym gł. dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576, wyd. pol. 1958) sprecyzował
nowoż. pojęcie suwerenności jako absolutnej, niepodzielnej i nieograniczonej władzy państwa, która wg
Bodina najpełniej jest wyrażana przez monarchię absolutną; Bodin odrzucił dotychczasowy schemat ustroju
feud. o strukturze lennej i wysunął schemat monarchiczno-centralistyczny, wg którego wszyscy są poddanymi
władcy; władza suwerenna jest ograniczona tylko wymogiem zgodności z prawem boskim i prawem natury,
niezgodność jej jednak z tymi prawami nie upoważnia poddanych do oporu przeciw władcy; w ujawnionym po
śmierci dziele Bodin głosił potrzebę tolerancji rel. (Heptaplomeres 1587); zajmował się też ekonomią,
zwolennik merkantylizmu (Malestroit 1568), własność prywatną uznawał za nietykalną; w swych pracach
wykorzystywał studia historyczno-porównawcze.
Z. IZDEBSKI Poglądy Jana Bodinusa na państwo i prawo, w: J. BODIN Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej,
Warszawa 1958.
Boisguillebert Pierre (1646-1714), ekonomista francuski. Jego poglądy ekonomiczne w części odnoszącej się
do rolnictwa (uznawanie dobrej koniunktury w rolnictwie za warunek pomyślności kraju, obrona rolnictwa
przed nadmiernym opodatkowaniem) zaliczane są do fizjokratyzmu, natomiast rozważania dotyczące
wartości towarów, której źródłem jest praca, warunków rozwoju produkcji, zależności między konsumpcją
(popytem) a dochodami (produkcją) oraz poparcie dla idei liberalizmu gospodarczego pozwalają uznawać
go także za prekursora klasycznej szkoły angielskiej.
Główna praca: Rozprawa o naturze bogactw, pieniądza i danin (1698, wydanie polskie w: Merkantylizm i
początki szkoły klasycznej. Wybór pism ekonomicznych XVI i XVII w., 1958
BOISGUILLEBERT PIERRE (1646–1714), ekonomista fr.; prekursor fizjokratyzmu, twórca ekonomii klas.
we Francji, zwolennik liberalizmu gosp.; wykazywał, że źródłem wartości jest praca, a stan równowagi
w gospodarce zależy od prawidłowej alokacji zasobów pracy społ. w poszczególnych gałęziach produkcji; dążył
do polepszenia sytuacji we fr. rolnictwie przez przeprowadzenie reformy fiskalnej (zmniejszenie opodatkowania
chłopów) oraz gospodarczej.
Bulionizm,
1) nurt poglądów ekonomicznych wczesnego merkantylizmu, utożsamiający bogactwo kraju z zasobami
kruszców szlachetnych (złota i srebra), a pomijający znaczenie rozwoju produkcji krajowej. Rozwinął się w
Europie, głównie w Anglii, Francji, Hiszpanii i Włoszech, w XV i XVI w., gdy w wyniku odkryć
geograficznych nastąpił napływ kruszców z Nowego Świata. Myśl ekonomiczna zawdzięcza bulionizmowi
stworzenie zrębów teorii pieniądza, handlu zagranicznego i bilansu płatniczego. Głównymi
przedstwicielami bulionizmu byli B. Davanzati, G. Scaruffi, J. Hales, G. De Malynes,
2) polityka monetarna, polegająca na regulacji przez państwo (głównie poprzez zakaz wywozu kruszców)
transakcji międzynarodowych dokonywanych w walutach obcych i metalach szlachetnych. Jej celem miało być
utrzymanie dodatniego bilansu płatniczego i wzrost zamożności kraju.
CAMPANELLA Tommaso (1568-1639) dominikanin, przedstawiciel komunizmu utopijnego;
twierdził, że wszystkie religie stanowią formy "religii naturalnej"; oskarżany o różne herezje spędził 27 lat w
więzieniach; zwolniony za wstawiennictwem papieża Urbana VII wyjechał do Francji, gdzie został doradcą
kardynała Richelieu; wśród 82 jego dzieł najważniejsze jest Miasto Słońca, obraz utopijnego idealnego
społeczeństwa rządzonego przez mędrców.
Centralne planowanie gospodarki system kierowania gospodarką polegający na centralnym podejmowaniu
decyzji gospodarczych.
COASE RONALD (ur. 1910), ekonomista amer., pochodzenia ang.; od 1964 prof. uniw. w Chicago; badania
nad kosztami transakcji oraz ekon. znaczeniem praw własności; twórca twierdzenia zw. teorematem C., zgodnie
z którym można przezwyciężyć negatywne efekty zewnętrzne towarzyszące produkcji lub konsumpcji przez
dobrowolne negocjacje, a warunkiem efektywności tych negocjacji są ich niskie koszty i dobrze określone
prawa własności; The Nature of Firm (1937), The Problem of Social Cost (1960); 1991 otrzymał Nagrodę
Nobla.
COASE'A TWIERDZENIE, teoremat Coase'a, ekon. twierdzenie sformułowane przez R. Coase'a, zgodnie
z którym można przezwyciężyć negatywne zewn. efekty towarzyszące produkcji lub konsumpcji za pomocą
dobrowolnych negocjacji między zainteresowanymi stronami; warunkiem efektywności tych negocjacji są ich
niskie koszty i precyzyjnie określone prawa własności.
COLBERT JEAN BAPTISTE (1619–83), fr. mąż stanu; min. Ludwika XIV, reformator polit. i gosp.,
przedstawiciel merkantylizmu (fr. merkantylizm określany jest jako kolbertyzm); od 1665 generalny
kontroler finansów, od 1669 min. marynarki; kierował całą administracją fr. z wyjątkiem spraw zagr. i wojny;
C., jako zwolennik władzy absolutnej, dążył do scentralizowania organizacji państwa, zniósł przywileje
prowincji oraz miast i podporządkował je jednolitemu prawodawstwu; doprowadził do uproszczenia miar i wag,
zreformował system podatkowy, zniósł cła wewn.; celem jego działalności gosp. było zwiększenie bogactwa
Francji przez jej uprzemysłowienie. Powołał, pod patronatem król., akademie nauk., których zadaniem było
kierowanie nauką oraz sztukami pięknymi.
CZYNNIKI PRODUKCJI, praca, środki produkcji oraz ziemia uczestniczące w procesie wytwarzania;
najbardziej aktywnym czynnikiem produkcji jest praca, gdyż wytwarza wszystkie pozostałe rzeczowe czynniki
produkcji, tzn. narzędzia pracy oraz przedmioty pracy; naturalne warunki produkcji obejmują ziemię
o różnym stopniu urodzajności i zawartości zasobów miner., wody nadającej się do spożycia i celów przem.
oraz różnej ilości opadów i średniej temperatury powietrza; mogą one sprzyjać rozwojowi produkcji lub
wywierać na nią niekorzystny wpływ; wpływają w sposób istotny na produkcję i jej wzrost oraz efektywność
w rolnictwie, leśnictwie, przemyśle wydobywczym i transporcie.
W historii ekonomii toczył się długotrwały spór o rolę poszczególnych czynników produkcji w procesie
tworzenia dochodu nar.; na podstawie teoret. dorobku ekonomii klas. XVIII w. i pocz. XIX w. K. Marks starał
się wykazać, że jedynym czynnikiem wartościotwórczym jest praca ludzka; pozostałe zaś czynniki rzeczowe są
niezbędne w każdym procesie produkcyjnym, zużywają się w nim stopniowo (środki trwałe) lub całkowicie
(przedmioty pracy) i przenoszą swoją wartość na gotowy produkt, ale jej nie powiększają. Od czasów J.B. Saya
w ekonomii zach. dominuje teoria 3 czynników produkcji: pracy, kapitału i ziemi; każdy jest niezbędny, gdyż
bez któregokolwiek z nich niemożliwa jest produkcja; każdy więc świadczy określone usługi i na tej zasadzie
uczestniczy w sposób uprawniony w podziale wytworzonego dochodu; praca uczestniczy w postaci płacy,
kapitał — w postaci zysku, procentu lub dywidendy, zaś ziemia w postaci renty. Pod koniec XIX w. rozwinęła
się i stopniowo była doskonalona, teoria produkcyjności krańcowej 3 czynników produkcji; stała się ona
fundamentem neoklasycznej ekonomii. Na podstawie teorii 3 czynników produkcji została opracowana
koncepcja liczenia dochodu narodowego wg czynników wytwórczych; zgodnie z nią stanowi on sumę
wynagrodzeń pracy, kapitału i ziemi w postaci wszelkiego rodzaju wynagrodzeń za wykonaną pracę, zysków,
procentów, dywidend i rent. Pod koniec lat 20. na podstawie teorii 3 czynników wytwórczych Cobb-Douglas
sformułował ekonometryczną funkcję produkcji, w której wykładniki potęgowe miały wyrażać i mierzyć wkład
każdego z czynników produkcji w proces tworzenia dochodu nar.; po II wojnie świat. J. Tinbergen wprowadził
do tej funkcji parametr wyrażający efekty ekon., wynikające z postępu techn.; rozwinięta wieloczłonowa
funkcja produkcji zyskała dużą popularność wśród ekonometryków i stała się podstawą budowania różnych
neoklas. modeli wzrostu. System centr. zarządzania nie był w stanie zapewnić, za pośrednictwem planu
nakazowo-rozdzielczego, ani racjonalnego wykorzystania wszystkich czynników produkcji, ani sprawiedliwego
podziału dochodu nar., wytwarzanego przez ludzką pracę.
Davanzati Bernardo (1529-1606). włoski kupiec i pisarz W wydanym w 1582 roku Wykładzie o pieniądzach
(Lezione delle monete) streścił historię pieniądza kruszcowego i wyjaśnił jego rolę jako środka wymiany.
Według jego wyliczeń napływ amerykańskiego srebra i złota spowodował trzykrotny wzrost cen europejskich
towarów.
DECJUSZ Just Ludwik , Decjus Justus L., właśc. Ludwig Jodok Dietz (ok. 1485-1549) spolszczony
Alzatczyk, od 1508 w Polsce; pisarz, historyk, ekonomista, początkowo sekretarz Jana Bonera, od 1520
Zygmunta I Starego; usprawnił system monetarny w Polsce (na podstawie jego projektu wprowadzono
monetę złotą i 1528 zawarto umowę monetarną między Polską i Prusami); kierował mennicami koronnymi i
pruskimi, uruchomił mennicę w Toruniu, zajmował się górnictwem miedzi; autor dzieł ekonomicznych i
historycznych, także wydawca. Jako sekretarz króla wysyłany był do innych krajów z misjami politycznymi.
Utrzymywał kontakty i przyjaźnił się z humanistami europejskimi (m.in. z Erazmem z Rotterdamu). 153040 wzniósł pod Krakowem na Woli Chełmskiej (ob. Wola Justowska) renesansową rezydencję, zwaną Willą
Decjusza, która była miejscem przyciągającym ówczesną elitę intelektualną i artystów.
Decyzja polityczna, świadomy akt wyboru jednego działania politycznego spośród wielu możliwych. Decyzje
polityczne podejmowane są przez organizacje (np. ONZ, NATO) i gremia międzynarodowe (np. zjazdy
polityków), władze państwowe (np. rząd, parlament), lokalne (samorząd) oraz partyjne. O wartości decyzji
politycznej przesądza ostateczny rezultat. Stąd też decyzja polityczna powinna określać: cele, które należy
osiągnąć; metody wskazujące sposoby ich realizacji; środki pozostające w dyspozycji decydenta. Każda
decyzja polityczna musi być poprzedzona analizą: sytuacji zewnętrznej, która warunkuje realizację
przedsięwzięcia, zasięgu jej poparcia ze strony wykonawców oraz posiadanych środków materialnych
i organizacyjnych. Jakość decyzji politycznych zależy też od warunków: optymalne (znane są okoliczności
działania) – rezultat jest łatwy do przewidzenia; ryzyka (informacje są niepełne) – prawdopodobieństwo
zamierzonego efektu wynosi 50%; niepewności (brak informacji o kierunkach zachodzących zmian
w otoczeniu) – rezultatu skutków własnych działań nie można w ogóle przewidzieć. Podejmowanie decyzji
politycznych składa się z kilku etapów: sformułowania problemu do rozwiązania; projektowania celów
i sposobów ich realizowania; wyboru najlepszego wariantu postępowania; podjęcia decyzji oraz kontroli jej
wykonania. Proces decyzyjny i wybór działania uzależnione są od: stopnia współpracy w obrębie grupy
decyzyjnej, zaangażowania jej członków w realizację zaplanowanych celów, środków finansowych
pozostających w ich gestii, możliwości organizacyjnych, a także ilości wiarygodnych
DEMBOWSKI, Dębowski, JAN (1773–1823), działacz polit., generał; sekr. I. Potockiego, związany
z Kuźnicą Kołłątajowską; uczestnik powstania kościuszkowskiego, czł. Klubu Jakobinów; na emigracji czł.
Deputacji Polskiej, oficer Legionów pol., adiutant J.H. Dąbrowskiego; od 1802 w służbie wł.; uczestnik
kampanii 1808–10 w Hiszpanii i 1812 kampanii moskiewskiej; 1811 awansował na gen. brygady; Tajna
korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794 (1961).
Dupont de Nemours Pierre Samuel (1739-1817), francuski ekonomista i polityk, przedstawiciel
fizjokratyzmu, uczeń i kontynuator myśli ekonomicznej F. Quesnaya. W swoich pracach przedstawił
genezę myśli fizjokratycznej i wprowadził do literatury nazwę fizjokraci. Zwolennik porządku naturalnego,
wolności gospodarczej i osobistej, prywatnej własności. Podkreślał znaczenie rolnictwa w gospodarce. Zwalczał
przeżytki merkantylizmu we Francji. Inicjator reform skarbowych w 1780, doradca A.R.J. Turgota
domagał się powszechnej oświaty.
Opracował projekty edukacyjne, oparte na filozofii fizjokratów, m.in. dla Turgota we Francji w 1775 i Th.
Geffersona w Stanach Zjednoczonych w 1800, także dla Komisji Edukacji Narodowej w Polsce (1774),
będąc krótko jej sekretarzem. Podkreślał wzorowe podejście do reform oświatowych w Polsce. W 1789
wybrany do Zgromadzenia Narodowego.
Główne prace: Physiocratie, ou Constitution essentielle du gouvernement le plus avantageux au genre humain
(1761), De l’origine et des progrés d’une nouvelle science (1767).
Egoizm Uważany często za motor działalności gospodarczej przedsiębiorców i menedżerów, którego
eksponowanie przypisywane bywa A. Smithowi. Jednakże odnosił on ten motyw do wymiany, a nie do
wszystkich zagadnień gospodarczych. Smith, profesor filozofii etyki na uniwersytecie w Glasgow twierdził, że
egoizm jest istotnym bodźcem do wymiany, lecz nie przesądzał o zbędności etyki ani w wymianie, ani w żadnej
innej dziedzinie gospodarowania. W pracy "Teoria uczuć moralnych", opublikowanej w 1759 roku stwierdzał,
że: "poczucie ludzkości, sprawiedliwość, wspaniałomyślność, poczucie obywatelskie są cechami najbardziej
użytecznymi dla innych". Smith nie gloryfikował egoizmu, lecz wskazywał, że stosunki gospodarcze nie mogą
polegać na dobroczynności czy dobroci jednych dla zaspokajania potrzeb innych ludzi: pojedynczy człowiek
cały czas potrzebuje współpracy i pomocy wielkiej liczby ludzi, podczas gdy całe jego życie wystarcza dla
zdobycia przyjaźni kilkudziesięciu (...). Z tym większym prawdopodobieństwem uda mu się osiągnąć sukces
jeśli pobudzi ich osobisty interes i przekona ich, że robienie tego, na czym mu zależy, jest w ich własnym,
osobistym interesie".
Ekonomia nauka społeczna, która opisuje i analizuje, w jaki sposób społeczeństwo dokonuje wyborów spośród
ograniczonych zasobów, aby zaspokoić swoje potrzeby, czyli w jaki sposób ludzie zarabiają i wydają pieniądze.
ENGELS FRYDERYK, 1820–95, niem. filozof, działacz polit. i ekonomista; najbliższy współpracownik K.
Marksa; jeden z organizatorów i przywódców I i II Międzynarodówki; stosował metodę dialektyczną
wzorowaną na logice G.W.F. Hegla do badań nad przyrodą; jego Dialektyka przyrody stała się podstawą
ideologii materializmu dialektycznego.
Engels Fryderyk (1820-1895), filozof, niemiecki działacz ruchu robotniczego, twórca i teoretyk komunizmu,
pochodził z Nadrenii z bogatej rodziny kupieckiej. W 1841 odbył służbę wojskową w Berlinie, tamże próbował
studiować.
Był jednym z założycieli Związku Komunistów, powstałego w 1847. Brał udział w walkach rewolucyjnych w
Niemczech w 1848. W 1864 wraz z K. Marksem zorganizował i stanął na czele I Międzynarodówki. Głosił
idee obrony interesów proletariatu i obalenia kapitalizmu.
Współautor teorii materializmu dialektycznego i materializmu historycznego. Od 1870 członek Rady
Generalnej I Międzynarodówki. W 1889 uczestniczył w organizacji II Międzynarodówki. Wspólnie z K.
Marksem napisał Manifest Komunistyczny.
Główne prace: Położenie klasy robotniczej w Anglii, Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, po śmierci Marksa
wydał II i III tom Kapitału.
ENGELS FRYDERYK (1820–95), niem. myśliciel i działacz polit.; jeden ze współorganizatorów
i przywódców I i II Międzynarodówki, od 1844 przyjaciel i współpracownik K. Marksa, współtwórca
marksizmu i tzw. socjalizmu naukowego. Pochodził z rodziny przemysłowców i poza działalnością pisarską
oraz polit. prowadził interesy w firmie swego ojca. Wczesne poglądy filoz. Engelsa kształtowały się w kręgu
młodoheglistów (heglizm), następnie rozwijały się we współpracy z Marksem, by w ostatniej fazie ulec
wpływom pozytywistycznego scjentyzmu. Zainteresowania Engelsa koncentrowały się wokół problematyki
ekonomii, socjologii i nauk przyr.; przyczynił się wydatnie do popularyzacji marksizmu, a zarazem do
powstania licznych jego uproszczeń i stereotypów. Późne poglądy Engelsa stały się podstawą do ukształtowania
się scjentystycznej, naturalist. interpretacji idei filoz. Marksa. Był współautorem (wraz z Marksem) m.in. prac:
Święta rodzina (1845, wyd. pol. 1957), Ideologia niemiecka (1845–46, 1 wyd. 1932, wyd. pol. 1961), Manifest
komunistyczny (1848, wyd. pol. 1883); najbardziej znane własne prace Engelsa to: Położenie klasy robotniczej
w Anglii (1845, wyd. pol. 1961), Rozwój socjalizmu od utopii do nauki (1877, wyd. pol. 1882), Anty-Dühring
(1877–78, wyd. pol. 1948), Dialektyka przyrody (1925, wyd. pol. 1953), Pochodzenie rodziny, własności
prywatnej i państwa (1884, wyd. pol. 1885). Po śmierci Marksa Engels opracował i wydał 2 i 3 tom Kapitału;
Dzieła (t. 1–24, 26–39 1960–81, t. 25 1983).
S. AMSTERDAMSKI Engels, Warszawa 1964;
Z. KUDEROWICZ Marks–Engels wobec alternatywy jednostka–społeczeństwo, Warszawa 1969;
W. KRAJEWSKI Engels o ruchu materii, Warszawa 1973.
FIZJOKRATYZM [gr.], szkoła ekon., która powstała i rozwinęła się we Francji w 2 poł. XVIII w.; twórcą jej
był F. Quesnay, gł. przedstawicielami: P.S. Dupont de Nemours, V.R. Mirabeau, N. Baudeau, G.F. Le Trosne
oraz A. Turgot; fizjokraci nazywali siebie ekonomistami. Filozoficzną podstawą fizjokratyzmu [gr. physis
'natura', kratos 'władza'] była idea, porządku naturalnego opartego na prawie natury, założeniem — wolność
osobista, swoboda działania, prawo własności, interes własny jako gł. bodziec działań gosp. i niezbędny
warunek ich efektywności. Zdaniem fizjokratów państwo powinno ograniczyć swą akcję regulującą do
zarządzeń zgodnych z prawami naturalnymi ochrony prawa własności, zapewnienia obywatelom
bezpieczeństwa i swobody; za najlepszą formę rządów uważali monarchię dziedziczną. Aby możliwy był
rozwój, gospodarka musi, zdaniem fizjokratów, dawać nadwyżki, które będą przeznaczane na rozszerzanie
działalności gosp., na utrzymanie państwa oraz grup ludności nie produkujących bezpośrednio. Za pracę
produkcyjną fizjokraci uznawali wyłącznie pracę w rolnictwie wielkim, stosującym kapitał; drobni rolnicy, wg
nich, to jedynie konsumenci wytworzonych przez siebie płodów, a przemysł, rzemiosło itp. tylko przerabiają
płody rolnictwa; w wyniku tych założeń za klasę produkcyjną uznawali klasę rolników — przedsiębiorców
rolnych dysponujących kapitałem, uprawiających ziemię sposobem wielkiej uprawy i wysoce efektywnie.
Celem analizy wg fizjokratów było badanie organizmu gosp.; w tym celu Quesnay oprac. swe podstawowe
dzieło Tableau économique (1758). Fizjokraci stworzyli pierwszą zwartą szkolę ekon.; zbudowali wewnętrznie
spoisty i log. system, którego poszczególne człony łączyły koncepcje czystego produktu i porządku naturalnego.
Idee fizjokratyzmu wywarły wpływ na późniejszych przedstawicieli ekonomii klas., m.in. A. Smitha i D.
Ricarda. W Polsce gł. przedstawicielami fizjokratyzmu byli: A. Popławski, H. Stroynowski, J.S. Dembowski, H.
Kołłątaj, W. Stroynowski.
FOURIER Charles (1772-1837) ekonomista i filozof franc., twórca jednej z gł. odmian utopijnego
socjalizmu (furieryzm); po upadku swojego przedsiębiorstwa poświęcił się 1793 projektowi nowego systemu
społecznego, który miały realizować zrzeszenia wytwórców (falangi), łączące ludzi na podstawie więzów
sympatii i przyjaźni (prawo atrakcji społecznej) w falansterach. W utopii społecznej F. krytykował rodzinę
monogamiczną, ponieważ związek małżeński sankcjonuje jako cnotę obopólne prostytuowanie się: mąż i żona
sprzedają się sobie wzajemnie. Dzieci, od piątego roku życia, miały być oddzielone od rodziców oraz
wychowywane na koszt wspólnoty i przystąpić do wykonywania społecznie niezbędnych funkcji
zapewniających im prawo do samowystarczalności. Drobiazgowo opracowany bezpaństwowy ustrój, wolny od
przymusu inspirował założycieli falansterów we Francji i USA. Gł. dzieła: Théorie des quatre mouvements et
des destinées générales, Le nouveau monde industriel et sociétaire
FOURIER Charles (1772-1837) ekonomista i filozof franc., twórca jednej z gł. odmian utopijnego
socjalizmu (furieryzm); po upadku swojego przedsiębiorstwa poświęcił się 1793 projektowi nowego systemu
społecznego, który miały realizować zrzeszenia wytwórców (falangi), łączące ludzi na podstawie więzów
sympatii i przyjaźni (prawo atrakcji społecznej) w falansterach. W utopii społecznej F. krytykował rodzinę
monogamiczną, ponieważ związek małżeński sankcjonuje jako cnotę obopólne prostytuowanie się: mąż i żona
sprzedają się sobie wzajemnie. Dzieci, od piątego roku życia, miały być oddzielone od rodziców oraz
wychowywane na koszt wspólnoty i przystąpić do wykonywania społecznie niezbędnych funkcji
zapewniających im prawo do samowystarczalności. Drobiazgowo opracowany bezpaństwowy ustrój, wolny od
przymusu inspirował założycieli falansterów we Francji i USA. Gł. dzieła: Théorie des quatre mouvements et
des destinées générales, Le nouveau monde industriel et sociétaire
Fourier Charles (1772-1837), francuski myśliciel, twórca jednej z głównych odmian socjalizmu
utopijnego, zwanego furieryzmem. W swoich pracach (Théorie de quatremouvements 1808, Nouveau monde
industrial 1829 i innych) Fourier przeprowadził krytykę kapitalizmu, w której głównym przedmiotem była
anarchia produkcji. Uważał ją za źródło kryzysów ekonomicznych, politycznych i społecznych. Inną przyczyną
wg Fouriera było rozdrobnienie własności i pasożytnictwo handlu.
Ustrojowi kapitalistycznemu Fourier przeciwstawiał koncepcję idealnego ustroju pozbawionego przymusu, w
którym istnienie państwa z jego środkami przymusu utraciłoby rację bytu, gdyż panowałaby w nim harmonia a
każdy żyłby w zgodzie ze swoimi namiętnościami.
Fourier marzył o stworzeniu warunków społecznych, w których "mniejszość nie będzie okradała większości",
człowiek stanie się równy człowiekowi i powstanie cywilizacja, w której nędza przestanie wynikać z nadmiaru
bogactwa. Poglądy Fouriera znalazły propagatora w osobie W. Considéranta, który próbował je realizować
w Teksasie.
Gospodarka mieszana (mixed economy) Gospodarka opierająca się głównie na systemie cen, ale stosująca
różne rodzaje interwencji państwa w celu przezwyciężenia niestabilności makroekonomicznej i ułomności
rynku. Nie jest to gospodarka nakazowa, sterowana poprzez dyrektywy państwa, lecz połączenie wyboru
publicznego (zbiorowego) z mechanizmem rynkowym, czyli świadome działanie państwa za pośrednictwem
rynku.
W większości krajów gospodarczo rozwiniętych występuje gospodarka mieszana. Organa państwowe śledzą
występujące procesy rynkowe i kontrolują tendencje oraz równowagę (podatki, kredyty, ulgi, subwencje itp.).
Gospodarka naturalna, typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest
zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym
znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił
się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społecznogospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych
lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków
pańszczyźnianych (feudalizm).
Gospodarka planowa, gospodarka nakazowa, gospodarka nakazowo-rozdzielcza, charakterystyczny dla
socjalizmu model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i
podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i
perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje
gospodarcze.
Roczne narodowe plany gospodarcze, przygotowywane przez powołane do tego agendy rządowe i zatwierdzane
przez parlament, mają charakter dyrektywny - określone w nich zadania, wraz z przyznanymi środkami na ich
realizację są adresowane do konkretnych podmiotów gospodarczych, które też odpowiadają za ich realizację.
Dyrektywne planowanie gospodarcze w skali makroekonomicznej jest możliwe dzięki wyłączności lub
dominacji społecznej (państwowej lub spółdzielczej) własności materialnych czynników wytwórczych. Plany
roczne są uszczegółowieniem planów wieloletnich, a te - perspektywicznych, wyznaczających długofalowe
kierunki rozwoju.
Gospodarka planowa eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze: dokonuje się na nim obrót tylko
dobrami konsumpcyjnymi (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest on
sterowany przez państwo, które decyduje o ich podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja
dochodów gospodarstw domowych).
Kilkudziesięcioletnia historia istnienia gospodarki planowej w kilku krajach na świecie wykazała jej
nieefektywność w porównaniu z alternatywnym regulatorem, jakim jest rynek.
Gospodarka rynkowa system gospodarczy, w którym decyzje dotyczące gospodarki podejmowane są przez
niezależne podmioty gospodarcze (ludzi, firmy i rząd).
Gospodarka rynkowa, system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy,
ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne
produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za
pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa.
W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób,
tzn. przy użyciu, jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii),
podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące
zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania.
Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników
wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz
oczekiwania podmiotów gospodarczych, co do ich kształtowania się w przyszłości.
Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np.
stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen,
minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu
opieki socjalnej itp.
Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu
państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność
czynników wytwórczych.
Gospodarka rynkowa System gospodarowania, którego podstawą jest specjalizacja rozmaitych czynności
wytwórczych i handlowych oraz zaspokajanie większości potrzeb materialnych przez dobrowolną wymianę,
której warunki są uzgadniane przez dostawców i nabywców w zawieranych aktach i transakcjach kupna i
sprzedaży. W gospodarce rynkowej większość produkcji i sprzedaży pochodzi z sektora rynkowego, wszystkie
rynki są wolne od bezpośredniej ingerencji państwa i jego organów, a procesy gospodarcze są wyznaczane
głównie przez samodzielne przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe konsumentów. Cechą gospodarki
rynkowej jest dominujący udział prywatnych przedsiębiorstw, będących własnością znacznej liczby
indywidualnych właścicieli, tworzących dynamiczną klasę średnią, w której szczególną rolę odgrywają ludzie
przedsiębiorczy oraz ludzie mający talent, wiedzę i umiejętność działania na rynku i kierowania
przedsiębiorstwami. Gospodarka rynkowa opiera się na rynkowym mechanizmie samoregulacji wymuszającym
stały wzrost produkcji, sprzedaży i zaspokajania potrzeb na wysokim poziomie jakości produktów i usług oraz
efektywności gospodarowania. Konkurencja wśród przedsiębiorców o nabywców, najlepiej służy zaspokajaniu
ich potrzeb, a troska o zysk sprzyja najbardziej ekonomicznemu wykorzystywaniu zasobów. Podstawową
zasadą gospodarki rynkowej jest swoboda zawierania transakcji kupna i sprzedaży, po wzajemnie uzgodnionych
cenach, przez każdego uczestnika rynku.
Gospodarka tradycyjna system gospodarczy, w którym zasoby rozdzielane są na podstawie zwyczaju; zmiany
i rozwój następują bardzo wolno; ludzie postępują tak, jak ich przodkowie, a większość wyrobów jest
produkowana i konsumowana w obrębie lokalnej społeczności.
GOSPODARKA WOLNORYNKOWA gospodarka, w której jednostki gospodarujące kierują się swoimi
własnymi celami i starają się osiągać maksymalne korzyści, nie uciekając się do pomocy czy ochrony ze strony
państwa; to, co, jak i dla kogo wytwarzać, wynika z działania "niewidzialnej ręki rynku" (jako jedynego
regulatora), która sprawia, że gospodarcze działania jednostki służą w swej masie celom społeczeństwa jako
całości. Przekonanie to, jedno z podstawowych zagadnień ekonomicznych, wywodzi się z poglądów klasyka
ekonomii A. Smitha.
Grupa interesu, zbiorowość społeczna składająca się z osób o podobnych przekonaniach i celach, których
realizacja jest uzależniona od decyzji oraz działalności instytucji państwowych. Grupa interesu próbująca
wywierac wpływ na politykę tych instytucji nabiera charakteru grupy nacisku.
Grupa nacisku, grupa społeczna posiadająca wyraźnie określone cele i interesy. Dąży do realizacji swoich
zamierzeń poprzez wywieranie nacisku na ośrodki władzy. Nie dąży do zdobycia samej władzy i działa poza
jej strukturami. Przykładem jest lobby.
HAYEK FRIEDRICH AUGUST von *(1899–1992), ekonomista austr., 1950–62 prof. uniw. w Chicago,
1962–68 — uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim; kontynuator wielu koncepcji austriackiej szkoły w ekonomii,
przedstawiciel tzw. nowej szkoły wiedeńskiej; zwolennik liberalizmu, przeciwnik interwencji państwa
w gospodarkę; The Pure Theory of Capital (1941), Droga do niewolnictwa (1944, wyd. pol. 1974),
Individualism and Economic Order (1948), Konstytucja wolności (1960, wyd. pol. poza cenzurą 1987), The
Fatal Conceit (1988); 1974 otrzymał (wraz z G. Myrdalem) Nagrodę Nobla.
HOMO OECONOMICUS powstałe w poł. XVIII w. pojęcie ekon. mające charakteryzować "człowieka
gospodarującego", który kieruje się w swym postępowaniu jedynie dążeniem do maksymalizacji zysku. A.
Smith, któremu przypisuje się autorstwo tego pojęcia (pisał o tym także J.S. Mill), przedstawił w Bogactwie
narodów obraz skrajnie racjonalnego, kapitalistycznego przedsiębiorcy działającego w warunkach wolnej
konkurencji; ma on szansę przetrwać i funkcjonować na rynku tylko dlatego, że wyzbywa się wszelkich ocen
moralnych swego postępowania wobec innych uczestników rynku, szacuje jedynie korzyści (zyski) płynące z
podejmowanych działań. Krytykę tego poglądu przedstawili w XIX w. ekonomiści niemieckiej szkoły
historycznej i marksiści
HUME DAVID (1711–76), szkoc. filozof, historyk i ekonomista; sceptycyzm i agnostycyzm religijny Hume'a
zamknęły mu drogę do kariery uniwersyteckiej, pracował m.in. w dyplomacji; nawiązywał do ang.
empiryzmu i utrzymywał, że jedynym źródłem poznania są wrażenia (impresje), na których podstawie
powstają w umyśle ludzkim idee, występujące w określonym porządku i we wzajemnych związkach
asocjacyjnych; przeprowadził słynną krytykę związku przyczynowego, wg której poszukiwanie przyczyn
i skutków wykracza poza fakty, a stwierdzenie ich jest wynikiem nawyku przenoszenia dawnego doświadczenia
w przyszłość; swoisty sceptycyzm poznawczy doprowadził Hume'a do agnostycyzmu, a subiektywne
pojmowanie doświadczenia do fenomenalizmu; w etyce głosił pogląd, iż właściwe człowiekowi „uczucie
sympatii” jest gł. czynnikiem moralnego postępowania i więzi społ.; zapoczątkował psychol. i hist. badania
religii, którą uważał za konieczny wytwór psychiki ludzkiej; w ekonomii występował przeciwko
merkantylizmowi, był zwolennikiem wolnego handlu; do koncepcji filozoficznych Hume'a nawiązywał
pozytywizm, a zwł. empiriokrytycyzm; Traktat o naturze ludzkiej (t. 1–3 1739–40, 2 wyd. pol. t. 1–2
1963), Essays Moral and Political (t. 1–2 1741–47, pol. wybór: Eseje z dziedziny moralności i literatury 1955),
Badania dotyczące rozumu ludzkiego (1748, wyd. pol. 1919, nowe 1977), History of England (t. 1–6 1754–62),
Dialogi o religii naturalnej (1779, wyd. pol. 1962).
S. JEDYNAK Hume, Warszawa 1974;
J. SZEWCZYK Krytyka teorii przyczynowości Dawida Hume'a, Kraków 1980.
INDUSTRIALIZACJA [łac.], uprzemysłowienie, proces polegający na szybszym rozwoju przemysłu od
innych działów gospodarki, nar. — rolnictwa i usług. Industrializacja przejawia się wzrostem wolumenu
produkcji przem., zwiększaniem udziału przemysłu w wytwarzaniu produktu krajowego brutto oraz odsetka
pracowników zatrudnionych w przemyśle w ogólnej liczbie zatrudnionych. Industrializacja została
zapoczątkowana w W. Brytanii w końcu XVIII w. i wraz z rozwojem kapitalizmu objęła inne kraje, gł. eur.
oraz niektóre ich kolonie. Dla współcz. krajów wysoko rozwiniętych industrializacja stanowiła etap przejściowy
na drodze do społeczeństwa postindustrialnego, w którym przeważająca część produktu krajowego brutto jest
wytwarzana w sferze usług. W krajach obozu komunistycznego industrializację forsowano kosztem rozwoju
innych działów gospodarki i dobrobytu społeczeństwa; mimo wysokich kosztów społ. w większości eur. krajów
tego obozu proces industrializacji trwał stosunkowo krótko i szybko osiągnęły one status państw
uprzemysłowionych, w których przemysł ma większy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto niż inne
działy gospodarki. Spośród krajów rozwijających się, które rozpoczęły industrializację po II wojnie świat.,
status państw uprzemysłowionych osiągnęły: Hongkong, Korea Pd., Singapur i Tajwan, zw. również państwami
nowo uprzemysłowionymi lub „azjat. tygrysami”. Brak sukcesów w uprzemysławianiu innych krajów, mimo
wysiłków ich rządów i pomocy międzynar., dowodzi, iż jest to proces trudny do zrealizowania. Niektórzy
teoretycy sądzą, że jest możliwe dokonanie „żabiego skoku” od społeczeństwa roln. do postprzem.
z pominięciem etapu industrializacji; jak dotychczas nie znajduje to potwierdzenia w faktach.
P. MANTOUX Rewolucja przemysłowa w XVIII w., Warszawa 1957;
S. KUZNETS Wzrost gospodarczy narodów. Produkt i struktura produkcji, Warszawa 1976.
Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów
gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na
trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla
gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn
wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi
pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:
1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez
wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);
2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;
3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;
4) polityka monetarna;
5) polityka fiskalna.
Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia
jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie
inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej
finansowania jest najczęściej dług publiczny.
Kapitalizm, system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość.
Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój
umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych
krajach Europy i świata.
Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest
dominującym systemem ekonomicznym w świecie.
Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej
Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu
zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy.
W kapitalizmie mieszanym własność prywatna i rynkowa alokacja zasobów są modyfikowane przez przepisy
wydawane przez państwo (rząd) i fakt posiadania przezeń części majątku produkcyjnego kraju
(interwencjonizm państwowy).
KEYNES JOHN MAYNARD, baron of Tilton (1883–1946), ekonomista ang.; wybitny teoretyk
makroekonomii, działacz polit. i publicysta; od 1909 wykładowca ekonomii na uniw. w Cambridge; 1911–45
red. „Economic Journal”; od 1921 prezes wielkiego towarzystwa ubezpieczeniowego; prowadził też własne
przedsiębiorstwo finansowe; w uporządkowany sposób przedstawił popytową teorię dochodu nar. ( Keynesa
teoria); w czasie II wojny świat. odgrywał ważną rolę w kierowaniu gospodarką wojenną W. Brytanii; jeden
z twórców Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Międzynarodowego Banku Odbudowy
i Rozwoju; gł. prace: A Treatise on Money (t. 1 The Pure Theory of Money 1930, t. 2 The Applied Theory of
Money 1930); Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936, wyd. pol. 1956).
The Collected Writings, t. 1–29, 1971–79.
KOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA, proces likwidacji indywidualnych gospodarstw chłopskich
i organizowania form zbiorowego gospodarowania realizowany w państwach komunistycznych. Kolektywizacja
rolnictwa była środkiem całkowitej likwidacji własności prywatnej i zapewnienia pełnej kontroli partii
komunist. nad gospodarką i życiem społ. wsi, oraz uzyskania środków materialnych i siły roboczej do budowy
przemysłu. Podczas kolektywizacji rolnictwa stosowano środki przymusu ekon. (zwiększone obciążenia
podatkowe, szczególnie dużych gospodarstw indywidualnych, obowiązkowe dostawy produktów rolnych),
nacisk adm.-policyjny i propagandowy oraz przemoc fiz., przeradzające się w terror — w ZSRR w masowej
skali (pacyfikacje, aresztowania, deportacje w inne regiony kraju, niszczenie gospodarstw). Spółdzielnie roln.
uzyskiwały pomoc kredytową i techn. od władz państw. (niewystarczającą ze względu na zbyt małe możliwości
finansowe państwa i masowy charakter kolektywizacji). W sowieckiej Rosji początkowo powstawały
dobrowolne komuny rolne i artele — formy zbiorowego gospodarowania w rolnictwie, nawiązujące do
tradycyjnych ros. wspólnot wiejskich (obszczina); 1925–28 podczas odchodzenia od wprowadzonej 1921
Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) stopniowo wzmacniano ekon. i adm. nacisk wymuszający
organizowanie kołchozów. Pod koniec lat 20. ideę szybkiej i bezwzględnej kolektywizacji rolnictwa w ZSRR,
mimo sprzeciwu części czł. Biura Polit. KC WKP(b) — tzw. prawicowej opozycji (N.I. Bucharin i A.K.
Rykow), zaczął forsować Stalin. W I 1930 gwałtownie przyspieszono jej realizację, zwł. w gł. rejonach
zbożowych, stosując masowy terror; bogatych chłopów (kułaków), później również średnio- i małorolnych
wywożono z rodzinami do łagrów lub deportowano na Syberię. Terror wywołał zbrojny opór wsi w całym
ZSRR, m.in. na pn. Kaukazie; podczas pacyfikacji oddziały bezpieczeństwa wewn. ( OGPU) i Armii
Czerwonej spowodowały śmierć ok. 1 mln osób. Na Ukrainie oddziały OGPU przełamując bojkot kołchozów
podjęty przez chłopów niszczyły gospodarstwa i zbiory, blokowały dostawy żywności na wieś, co wywołało
klęskę głodu (na pocz. lat 30. spowodowała śmierć co najmniej 4,5 mln osób). Na pocz. 1929 było 4%
skolektywizowanych gospodarstw chłopskich, na pocz. 1930 ok. 20%, 1932 ponad 60%, a 1936 — 90%.
Kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do śmierci ok. 14,5 mln osób, załamania produkcji rolnej, spadku
pogłowia zwierząt hod. (1929–33 koni i trzody chlewnej o połowę), racjonowania żywności, obniżenia stopy
życiowej ludności (co najmniej o 40%). Rolnictwo sowieckie dopiero pod koniec lat 50. osiągnęło przedrewol.
poziom produkcji, jednak bez poprawy wydajności. W 1940–41 kolektywizację rolnictwa przeprowadzono na
włączonych do ZSRR obszarach Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i części Mołdawii. Po zdobyciu władzy przez
komunistów w państwach Europy Środk., 1944–45 przeprowadzono reformę rolną (parcelacja wielkiej
własności ziemskiej i podział ziemi wśród chłopów). VI 1948 Biuro Informacyjne Partii
Komunistycznych i Robotniczych (Kominform) przyjęło rezolucję w sprawie kolektywizacji rolnictwa
we wszystkich państwach komunist.; od 1948–49 prowadzono ją stosując wszelkie środki nacisku; od 1953
ograniczono tempo kolektywizacji rolnictwa i zrezygnowano z najostrzejszych metod przymusu, jednak do
pocz. lat 60. zrealizowano ją we wszystkich krajach (z wyjątkiem Polski).
W Polsce VI 1948 KC PPR podjął decyzję o przeprowadzeniu kolektywizacji rolnictwa.Do 1951, mimo
stosowania środków przymusu, powstało ok. 2,2 tys. spółdzielni, zajmujących ok. 0,8% użytków rolnych
i liczących ok. 23 tys. członków. Zorganizowano 4 typy spółdzielni roln., m.in. zrzeszenia uprawy ziemi (ZUZ)
— obejmujące wspólne użytkowanie gruntów rolnych przy zachowaniu prywatnej własności pozostałych części
gospodarstwa, roln. zespoły spółdz. (RZS) — tworzone z przejętych do wspólnego użytkowania: ziemi
i inwentarza. Do spółdzielni przystępowali gł. słabsi ekonomicznie chłopi, którzy ziemię często otrzymali 1944–
45 podczas parcelacji i osadnictwa na ziemiach przyłączonych do Polski. Od VI 1952, gdy wprowadzono
przywileje dla spółdzielni i zaostrzono represje wobec opornych (m.in. bezprawne domiary podatkowe, rewizje,
niszczenie dobytku, liczne aresztowania), liczba spółdzielni zaczęła szybko wzrastać: 1953 było ich ok. 7,8 tys.,
z 1207 tys. ha użytków rolnych (6,7% użytków rolnych w kraju) i z ok. 160 tys. członków; 1955 — 9,8 tys.
z uprawianym obszarem 1638 tys. ha (9,2%) i liczących ok. 205 tys. członków. Przeciętna spółdzielnia
zrzeszała ok. 20 czł., dysponujących ok. 80 ha gruntów i ok. 65 sztukami bydła i trzody chlewnej; osiągała
niższą od gospodarstw indywidualnych produkcję z 1 ha. Stosowane podczas kolektywizacji rolnictwa środki
przymusu i obciążenia gospodarstw prywatnych spowodowały spadek produkcji rolnej po 1950 i zagroziły ruiną
rolnictwa; KC PZPR odpowiedzialnością za skutki swojej polityki obciążył bezpośrednich jej wykonawców,
publ. potępiono metody kolektywizacji rolnictwaw Gryficach (1950), Drawsku Pomorskim (1951) i na
Lubelszczyźnie (1953). W 1955–56 władze PZPR stopniowo rezygnowały z forsownej kolektywizacji
rolnictwa, ograniczono obciążenia finansowe gospodarstw indywidualnych; nastąpiło żywiołowe
rozwiązywanie spółdzielni, po 1956 ich liczba wahała się w granicach 1,8 tysiąca.
Kolektywizm, pogląd głoszący prymat dobra zbiorowości nad interesami i potrzebami indywidualnymi.
Pierwszym rzecznikiem kolektywizm był czołowy XIX-wieczny ideolog anarchizmu M. Bakunin. Wizję
przyszłego społeczeństwa wolnych jednostek upatrywał w możliwościach życia kolektywnego
i bezpaństwowego. Postulował całkowite odrzucenie własności prywatnej i zastąpienie ją własnością
kolektywną, zorganizowaną w formie wolnych zrzeszeń jednostek, w równym stopniu korzystających
z wykonanych dóbr materialnych.Idea kolektywizmu została następnie przyjęta przez systemy totalitarne
(totalitaryzm), które głosiły m.in. nadrzędność interesów państwa i narodu nad interesem jednostkowym.
O ile jednak faszyzm akceptował całkowicie własność prywatną, o tyle komunizm odrzucał ją, uznając, że
podstawą funkcjonowania państwa jest społeczna własność środków produkcji, społeczne wytwarzanie
i korzystanie z wytworzonych dóbr.
KOŁŁĄTAJ HUGO (1750–1812), polityk, pisarz i filozof, ksiądz; czołowy przedstawiciel pol. oświecenia; od
1775 czł. Tow. do Ksiąg Elementarnych, współpracownik Komisji Edukacji Nar.; 1783–86 rektor Akad. Krak.;
1787–91 referendarz litew.; podczas Sejmu Czteroletniego 1788–92 wybitny działacz stronnictwa
patriotycznego, w listach Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka (cz. 1–3 1788–89) i w Prawie
politycznym narodu polskiego (1790) nakreślił program szerokich przemian w duchu kompromisu między
szlachtą a mieszczaństwem (właścicielami ziemskimi a miejskimi); protektor i jeden z organizatorów ruchu
mieszczańskiego, zjazdu przedstawicieli miast w Warszawie (XI 1789), autor memoriału miast; zwolennik
wprowadzenia posłów mieszczańskich do sejmu; skupił w Kuźnicy Kołłątajowskiej grono publicystów
i działaczy wspierających stronnictwo patriotyczne; współautor Konstytucji 3 maja; 1791–1793/94
podkanclerzy koronny; współtwórca i jeden z przywódców Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji
Rządowej; po obaleniu przez Rosję dzieła Sejmu Czteroletniego (wojna polsko-rosyjska) emigrował do
Saksonii, zostawiając warunkowy (utrzymanie przynajmniej części reform) akces do konfederacji targowickiej;
współautor O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 maja (1793), jeden z gł. działaczy przygotowujących
powstanie zbrojne; w powstaniu kościuszkowskim autor lub współautor podstawowych aktów insurekcji, m.in.
aktu powstania i Uniwersału połanieckiego, czł. kierownictwa powstańczego, od VI 1794 kier. Wydziału
Skarbu Rady Najwyższej Nar., duchowy przywódca lewicy powstańczej (jakobini polscy); po upadku
powstania więziony przez Austriaków w Ołomuńcu i twierdzy Josephstadt (obecnie Josefov, część m. Jaroměř,
w Czechach) do 1802; w tym czasie przystąpił do Tow. Republikanów Pol.; odsunięty od spraw publ., od 1804
inwigilowany przez policję, 1805 współpracował z T. Czackim w organizowaniu liceum w Krzemieńcu na
Wołyniu; I 1807 aresztowany przez Rosjan i do V 1808 internowany w Moskwie; w Księstwie Warsz. nie
dopuszczony do działalności publ., bezskutecznie przedstawiał program odbudowy i rozwoju Polski (Uwagi nad
teraźniejszym położeniem tej części ziemi polskiej, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto zwać Księstwem
Warszawskim 1809). Nawiązując do fizjokratycznej idei „porządku fizyczno-moralnego”, Kołłątaj stworzył
system etyki i filozofii społ., akcentujący naturalną współzależność uprawnień i obowiązków człowieka
(Porządek fizyczno-moralny 1810); po raz pierwszy w nauce pol. podjął próbę przedstawienia koncepcji
ewolucyjnych rozwoju społ. (Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego... 1842);
zapoczątkował pol. badania nad historią oświaty i kultury (Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach
panowania Augusta III 1841).
H. HINZ Filozofia Hugona Kołłątaja, Warszawa 1973
KOMUNIZM WOJENNY, nazwa programu gosp.-społ. realizowanego przez bolszewików 1918–21
w sowieckiej Rosji, gdzie w warunkach tzw. czerwonego terroru trwała wojna domowa. Komunizm wojenny
miał umożliwić pełne zaopatrzenie Armii Czerwonej i nie dopuścić do głodu cyw. ludności pracującej (w
miastach); w tym celu w poł. 1918 wprowadzono pełną centralizację podziału i wymiany dóbr; obowiązywał
państw. monopol zbożowy i zakaz prywatnego handlu (likwidacja rynku uniemożliwiała normalną wymianę
między miastem a wsią); państwo koncentrowało w swych rękach wszystkie nadwyżki zbożowe dostarczane
przez chłopów w formie obowiązkowych kontyngentów (w praktyce zabierano wsi całą żywność);
wprowadzono powszechny obowiązek pracy oraz ścisłą reglamentację zaopatrzenia w żywność ludności
pracującej. Wobec katastrofalnych następstw gosp. i objawów sprzeciwu społ. (antonowszczyzna,
kronsztadzkie powstanie) komunizm wojenny zastąpiono 1921 podatkiem żywnościowym i Nową
Ekonomiczną Polityką.
KONCENTRACJA [łac.], ekon. proces zwiększania siły ekon. podmiotów gosp., występuje w postaci
koncentracji produkcji, koncentracji kapitału, koncentracji siły świata pracy. Koncentracja produkcji przem.
może przybierać 2 formy: poziomą — gdy przedsiębiorstwo zwiększa swój udział w danym rynku, oraz
pionową — gdy przędsiębiorstwo obejmuje coraz więcej faz wytwarzania danego produktu, od wydobycia
surowców poprzez ich przetwarzanie w półfabrykaty po wytwarzanie dóbr finalnych. Proces koncentracji
produkcji został zapoczątkowany w latach 70. XIX w. i był związany z II rewolucją przemysłową. Zwiększenie
rozmiarów przedsiębiorstwa umożliwiało osiąganie znaczących korzyści skali. Proces koncentracji produkcji
wystąpił w dziedzinach, w których dokonał się istotny postęp techn., a wprowadzające go firmy szybko
osiągnęły ogromne rozmiary w: stalownictwie i kolejnictwie (Carnegie Steel Company A. Carnegie
przekształcona 1901 w United States Steel Corporation), przetwórstwie ropy naft. (Standart Oil Trust J.D.
Rockefellera), wytwarzaniu i stosowaniu elektryczności (The General Electric Company T. Edisona oraz
Westinghouse Electric Company G. Westinghouse). Koncentracja produkcji prowadziła do ograniczenia
konkurencji i powstania monopoli, a po przyjęciu ustawodawstwa przeciwmonopolowego do
ukształtowania oligopolu jako dominującej struktury rynku. Występowała ona w 2 fazach; pierwsza
zakończona 1900, obejmowała koncentrację poziomą, druga, przypadająca na 1914–29, kincentrację pionową.
Koncentracja zbiegła się w czasie z rozwojem imperializmu — rozszerzeniem panowania kolonialnego, zwł.
na obszarze Afryki i Azji. Koncentracja kapitału dokonywała się w 2 formach: przez rozwój spółek akcyjnych
— kumulowanie w jednym przedsiębiorstwie rozproszonych kapitałów, przez fuzje — proces łączenia
przedsiębiorstw, dobrowolny lub wymuszony w przypadku przejmowania przedsiębiorstw zagrożonych
upadłością. Koncentracja kapitału umożliwiała osiąganie wyższych stóp zysku, ograniczenie niepewności
i ryzyka. Występowała ona również poza przemysłem, w bankowości, ubezpieczeniach, handlu i usługach.
Koncentracja siły świata pracy to proces łączenia lokalnych związków zaw., miejskich zrzeszeń zaw.,
federacji zaw. w związki branżowe i ogólnonar.; dokonał się wraz z pierwszą falą fuzji i doprowadził do
wzrostu płac realnych, ograniczenia czasu pracy, poprawy warunków pracy.
Koncentracja produkcji, kapitału i siły świata pracy występowały jednocześnie, wpływały na siebie wzajemnie
i się stymulowały. Doprowadziły one do przekształcenia dziewiętnastowiecznego kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego we współcz. kapitalizm państw.-monopolistyczny.
KONKURENCJA, ekon. proces, w którym uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują
przedstawić oferty korzystniejsze od innych ze względu na cenę, jakość, warunki dostawy i in. charakterystyki,
wpływające na decyzję zawarcia transakcji.; Formy konkurecji oraz jej nasilenie zależą od struktur
rynkowych, w których działają konkurenci. Ulegały one zmianom w trakcie procesu rozwoju kapitalizmu.
Pierwszą z nich była wolna konkurencja, która powstawała w miarę odchodzenia od merkantylizmu
i dominowała do ok. 1880. Jej odzwierciedleniem w teorii ekonomii jest model konkurencji doskonałej opiera
się on na założeniach: podaż jest rozdrobniona tak, iż żaden z producentów nie ma wpływu na wysokość ceny;
popyt jest rozdrobniony tak, iż żaden z konsumentów nie ma wpływu na wysokość ceny; nie występują bariery
wejścia i wyjścia z gałęzi; istnieje doskonały przepływ informacji, dzięki któremu producenci mogą
podejmować optymalne decyzje. W konkurencji doskonałej każdy przedsiębiorca stoi przed doskonale
elastyczną krzywą popytu, co oznacza, że zmiany rozmiarów jego produkcji nie mają wpływu na wysokość
ceny. Po 1880, wraz z procesem koncentracji produkcji i kapitału, powstały różne formy konkurencji
niedoskonałej, w której producenci stoją przed ujemnie nachyloną krzywą popytu, co oznacza, że zmiany
rozmiarów ich produkcji mają wpływ na poziom ceny. Konkurencja monopolistyczna występuje między
dostawcami wytwarzającymi zróżnicowane produkty i stojącymi przed wysoce elastycznymi krzywymi popytu
(przykładem jest duży sklep na rogu ulicy, któremu korzystne usytuowanie pozwala na pobieranie nieznacznie
wyższych cen niż np. w położonych na peryferiach supermarketach). Specyficzna odmiana konkurencji
występuje w oligopolu — jest to konkurencja niecenowa; polega ona na stosowaniu różnych metod
popierania sprzedaży przy utrzymywaniu stabilnych cen: promowaniu produktu i znaku firmowego,
zapewnieniu szerokiej dostępności produktu i dogodnych warunków zakupu (np. sprzedaż ratalna, kredyt
handl.), sprawnego serwisu. Współcześnie występują wszystkie wykształcone hist. formy konkurencji.
Wymuszają one racjonalne zachowania podmiotów gosp.: obniżanie koszów, wprowadzanie innowacji, przez co
przyczyniają się do rozwoju gospodarczego. Ze względu na swe szczególne walory konkurencja jest chroniona
przez prawo we wszystkich krajach rozwiniętych (ustawodawstwo przeciwmonopolowe).
KOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA, proces likwidacji indywidualnych gospodarstw chłopskich
i organizowania form zbiorowego gospodarowania realizowany w państwach komunistycznych. Kolektywizacja
rolnictwa była środkiem całkowitej likwidacji własności prywatnej i zapewnienia pełnej kontroli partii
komunist. nad gospodarką i życiem społ. wsi, oraz uzyskania środków materialnych i siły roboczej do budowy
przemysłu. Podczas kolektywizacji rolnictwa stosowano środki przymusu ekon. (zwiększone obciążenia
podatkowe, szczególnie dużych gospodarstw indywidualnych, obowiązkowe dostawy produktów rolnych),
nacisk adm.-policyjny i propagandowy oraz przemoc fiz., przeradzające się w terror — w ZSRR w masowej
skali (pacyfikacje, aresztowania, deportacje w inne regiony kraju, niszczenie gospodarstw). Spółdzielnie roln.
uzyskiwały pomoc kredytową i techn. od władz państw. (niewystarczającą ze względu na zbyt małe możliwości
finansowe państwa i masowy charakter kolektywizacji). W sowieckiej Rosji początkowo powstawały
dobrowolne komuny rolne i artele — formy zbiorowego gospodarowania w rolnictwie, nawiązujące do
tradycyjnych ros. wspólnot wiejskich (obszczina); 1925–28 podczas odchodzenia od wprowadzonej 1921
Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) stopniowo wzmacniano ekon. i adm. nacisk wymuszający
organizowanie kołchozów. Pod koniec lat 20. ideę szybkiej i bezwzględnej kolektywizacji rolnictwa w ZSRR,
mimo sprzeciwu części czł. Biura Polit. KC WKP(b) — tzw. prawicowej opozycji (N.I. Bucharin i A.K.
Rykow), zaczął forsować Stalin. W I 1930 gwałtownie przyspieszono jej realizację, zwł. w gł. rejonach
zbożowych, stosując masowy terror; bogatych chłopów ( kułaków), później również średnio- i małorolnych
wywożono z rodzinami do łagrów lub deportowano na Syberię. Terror wywołał zbrojny opór wsi w całym
ZSRR, m.in. na pn. Kaukazie; podczas pacyfikacji oddziały bezpieczeństwa wewn. ( OGPU) i Armii
Czerwonej spowodowały śmierć ok. 1 mln osób. Na Ukrainie oddziały OGPU przełamując bojkot kołchozów
podjęty przez chłopów niszczyły gospodarstwa i zbiory, blokowały dostawy żywności na wieś, co wywołało
klęskę głodu (na pocz. lat 30. spowodowała śmierć co najmniej 4,5 mln osób). Na pocz. 1929 było 4%
skolektywizowanych gospodarstw chłopskich, na pocz. 1930 ok. 20%, 1932 ponad 60%, a 1936 — 90%.
Kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do śmierci ok. 14,5 mln osób, załamania produkcji rolnej, spadku
pogłowia zwierząt hod. (1929–33 koni i trzody chlewnej o połowę), racjonowania żywności, obniżenia stopy
życiowej ludności (co najmniej o 40%). Rolnictwo sowieckie dopiero pod koniec lat 50. osiągnęło przedrewol.
poziom produkcji, jednak bez poprawy wydajności. W 1940–41 kolektywizację rolnictwa przeprowadzono na
włączonych do ZSRR obszarach Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i części Mołdawii. Po zdobyciu władzy przez
komunistów w państwach Europy Środk., 1944–45 przeprowadzono reformę rolną (parcelacja wielkiej
własności ziemskiej i podział ziemi wśród chłopów). VI 1948 Biuro Informacyjne Partii
Komunistycznych i Robotniczych (Kominform) przyjęło rezolucję w sprawie kolektywizacji rolnictwa
we wszystkich państwach komunist.; od 1948–49 prowadzono ją stosując wszelkie środki nacisku; od 1953
ograniczono tempo kolektywizacji rolnictwa i zrezygnowano z najostrzejszych metod przymusu, jednak do
pocz. lat 60. zrealizowano ją we wszystkich krajach (z wyjątkiem Polski).
W Polsce VI 1948 KC PPR podjął decyzję o przeprowadzeniu kolektywizacji rolnictwa.Do 1951, mimo
stosowania środków przymusu, powstało ok. 2,2 tys. spółdzielni, zajmujących ok. 0,8% użytków rolnych
i liczących ok. 23 tys. członków. Zorganizowano 4 typy spółdzielni roln., m.in. zrzeszenia uprawy ziemi (ZUZ)
— obejmujące wspólne użytkowanie gruntów rolnych przy zachowaniu prywatnej własności pozostałych części
gospodarstwa, roln. zespoły spółdz. (RZS) — tworzone z przejętych do wspólnego użytkowania: ziemi
i inwentarza. Do spółdzielni przystępowali gł. słabsi ekonomicznie chłopi, którzy ziemię często otrzymali 1944–
45 podczas parcelacji i osadnictwa na ziemiach przyłączonych do Polski. Od VI 1952, gdy wprowadzono
przywileje dla spółdzielni i zaostrzono represje wobec opornych (m.in. bezprawne domiary podatkowe, rewizje,
niszczenie dobytku, liczne aresztowania), liczba spółdzielni zaczęła szybko wzrastać: 1953 było ich ok. 7,8 tys.,
z 1207 tys. ha użytków rolnych (6,7% użytków rolnych w kraju) i z ok. 160 tys. członków; 1955 — 9,8 tys.
z uprawianym obszarem 1638 tys. ha (9,2%) i liczących ok. 205 tys. członków. Przeciętna spółdzielnia
zrzeszała ok. 20 czł., dysponujących ok. 80 ha gruntów i ok. 65 sztukami bydła i trzody chlewnej; osiągała
niższą od gospodarstw indywidualnych produkcję z 1 ha. Stosowane podczas kolektywizacji rolnictwa środki
przymusu i obciążenia gospodarstw prywatnych spowodowały spadek produkcji rolnej po 1950 i zagroziły ruiną
rolnictwa; KC PZPR odpowiedzialnością za skutki swojej polityki obciążył bezpośrednich jej wykonawców,
publ. potępiono metody kolektywizacji rolnictwaw Gryficach (1950), Drawsku Pomorskim (1951) i na
Lubelszczyźnie (1953). W 1955–56 władze PZPR stopniowo rezygnowały z forsownej kolektywizacji
rolnictwa, ograniczono obciążenia finansowe gospodarstw indywidualnych; nastąpiło żywiołowe
rozwiązywanie spółdzielni, po 1956 ich liczba wahała się w granicach 1,8 tysiąca.
KOPERNIK MIKOŁAJ (1473–1543), astronom, matematyk, ekonomista, lekarz, duchowny; wprowadził do
nauki nowożytnej teorię heliocentryczną. Studiował w Akad. Krak., następnie od 1496 w Bolonii (astronomię)
i od 1501 w Padwie (prawo i medycynę); 1503 uzyskał doktorat z prawa kanonicznego w Ferrarze; w końcu
1503 wrócił do Polski (na Warmię). W 1504–10 był sekr. i lekarzem przybocznym wuja, biskupa warmińskiego
Ł. Watzenrodego i przebywał gł. w Lidzbarku Warmińskim; 1509 ogłosił drukiem w Krakowie swój łac.
przekład gr. listów Teofilakta Symokatty; 1510 jako kanonik osiedlił się we Fromborku, tu prowadził
obserwacje astr. i pisał gł. dzieło; 1516–19 i w poł. 1521 był administratorem dóbr kapitularnych w Olsztynie;
podczas wojny pol.-krzyżackiej 1520–21 bronił zamku olszt. przed Krzyżakami. Interesował się zagadnieniami
ekon., czego wynikiem był jego projekt reformy walutowej (1517); memoriał w tej sprawie przedłożony przez
Kopernika na sejmiku w Toruniu (1519), został poszerzony (1526) i ujęty w formę traktatu pt. Monetae
cudendae ratio; sformułował w nim Kopernik zasady reformy monetarnej oparte na projekcie poprawy
pieniądza i ujednolicenia monety prus. i pol.; sformułował prawo ekon., zgodnie z którym pieniądz gorszy
wypiera pieniądz lepszy; prawo to nazwano później prawem Greshama, któremu przypisywano jego odkrycie.
Około 1510 Kopernik podał zarys teorii heliocentrycznej w rozprawie znanej pt. Commentariolus; nie była ona
drukowana, lecz krążyła w odpisach, z których 2 znaleziono dopiero w XIX w.
Główne dzieło Kopernika, zawierające wykład astronomii ujęty w aspekcie obrotu Ziemi dookoła osi oraz
obiegu razem z innymi planetami dookoła Słońca, powstało 1515–30. Mimo że Kopernik nie zdecydował się na
ogłoszenie wyników swych dociekań nauk., a jedynie (1535) z inicjatywy B. Wapowskiego oprac. almanach
(zaginiony) oparty na tablicach astr. z De revolutionibus..., wiadomość o tej teorii budowy świata szerzyła się
w Europie; 1539 przybył do Fromborka G.J. von Lauchen, zw. Retykiem (Rheticus), aby się z nią zapoznać;
skłonił on Koprenika do wydania dzieła; wyciąg z niego, znany pod skróconym tytułem Narratio Prima,
sporządzony przez Retyka, ukazał się drukiem w Gdańsku 1540; 1541 Retyk oddał dzieło Kopernika do druku
w Norymberdze; nad drukiem czuwał A. Osiander; wycofał on bez wiedzy Kopernika jego przedmowę,
a umieścił na jej miejscu własną, nie podpisaną, przedstawiającą teorię Kopernika jako hipotezę ułatwiającą
obliczenia; było to niezgodne ze stanowiskiem Kopernika, wyraźnie sformułowanym w Liście dedykacyjnym do
papieża Pawła III, wydrukowanym na początku tej samej książki; dzieło ukazało się 1543 pt. De
revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Dzieło Kopernika, godzące w ustalone
poglądy na budowę świata, nie od razu spotkało się z pozytywnym przyjęciem zarówno wśród uczonych, jak
i władz duchownych. Od przeł. XVI i XVII w. teoria Kopernika zyskiwała coraz więcej zwolenników, a do jej
ugruntowania najbardziej przyczynili się G. Bruno, J. Kepler i Galileusz. Jeszcze za życia kopernika jego teoria
spotkała się z ostrym sprzeciwem M. Lutra, Ph. Melanchtona i J. Kalwina, jako sprzeczna z tekstem Biblii.
Kościół katol. początkowo nie zajmował oficjalnie stanowiska wobec teorii Kopernika, jednak później, po
soborze trydenckim uznał ją za przeciwną światopoglądowi rel.; Kongregacja Indeksu wydała (1616) dekret
potępiający De revolutionibus...; z Index librorum prohibitorum dzieło Kopernika zostało usunięte 1758.
Rewolucja Kopernikańska (jak później nazwano wystąpienie i dzieło Kopernika) polegała na przezwyciężeniu
poglądu uznawanego przez wieki, na podjęciu dawnej idei układu heliocentrycznego (wprowadzonego do
astronomii przez Arystarcha z Samos) i stworzeniu dla tej koncepcji pełnej i ścisłej, jak to było możliwe
w ramach ówczesnej wiedzy, podbudowy naukowej.
H. KESTEN Kopernik i jego czasy, Warszawa 1961;
M. BISKUP, J. DOBRZYCKI Mikołaj Kopernik. Uczony i obywatel, Warszawa 1972;
K. GÓRSKI Dom i środowisko Mikołaja Kopernika, wyd. 2 Poznań 1972;
E. RYBKA, P. RYBKA Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972;
J. OLKIEWICZ A jednak się porusza, Warszawa 1987
KORPORACJONIZM [łac.], doktryna społ. głosząca, że podstawą państwa powinny być korporacje zaw.
zrzeszające pracodawców i pracobiorców; k. nawiązuje do średniow. korporacji jako organizacji zaw.,
rozciągających kontrolę nie tylko nad aktywnością wytwórczą swych członków, ale również nad innymi
dziedzinami ich życia; opiera się na solidaryzmie; idea państwa korporacyjnego była częściowo
wprowadzana w życie w faszyst. Włoszech, frankistowskiej Hiszpanii, w Portugalii (do V 1974), w Argentynie
za rządów J.D. Perona (tzw. peronizm); powoływano tam do życia korporacje jako organizacje grupujące
pracodawców i pracowników poszczególnych branż, widząc w nich lepszą reprezentację społeczeństwa niż np.
związki zaw. lub, wyłaniane w demokr. wyborach, samorządy terytorialne; w latach 30. idea odrodzenia
korporacji i solidarystyczne aspekty k. były przedmiotem refleksji społecznej nauki Kościoła;
zagadnieniami k. zajmowali się m.in. O. Spann, A. Rocco, G. Gentile.
KRĘPOWIECKI TADEUSZ (1798–1847), działacz polit., publicysta; współpracownik „Gazety Polskiej”;
w powstaniu listopadowym 1830–31 wiceprezes Tow. Patriotycznego, reprezentował jego lewicę; zwalczał
dyktaturę J. Chłopickiego, domagał się uwłaszczenia chłopów; ranny w walce w obronie Warszawy; na
emigracji współzałożyciel TDP oraz współautor Aktu Założenia TDP (Małego Manifestu); 1833–35 kierował
karbonarskim Namiotem Nar. Polskim. Obwiniał szlachtę za upadek powstania i wyzysk chłopów, łączył
wyzwolenie nar. z rewolucją agrarną; wszedł w konflikt z czł. Kompletu Paryskiego i I 1833 został usunięty
z TDP; w W. Brytanii był współtwórcą i czołowym ideologiem Gromad Ludu Polskiego; czł. Zjednoczenia
Emigracji Pol.; ok. 1845 związał się z socjalist.-chrześc. Stow. Demokracji Pol. XIX w., 1846 wraz z nim
wstąpił ponownie do TDP.
KRONSZTADZKIE POWSTANIE, zorganizowane 28 II–18 III 1921 przez część garnizonu twierdzy
Kronsztad i załóg jednostek Floty Bałtyckiej; kierowane przez Kom. Rewolucyjny (przewodn. S. Petryczenko)
socjalistów-rewolucjonistów, anarchistów i mienszewików; skierowane przeciwko bolszewikom, „czerwonemu
terrorowi”, zaniedbaniom we flocie i polityce komunizmu wojennego; stłumione przez oddziały wojsk.
(m.in. 7. armia, bolszewicy-ochotnicy, strzelcy łot., oddziały chiń.) pod dow. M.N. Tuchaczewskiego, które
zdołały przejść po lodzie i szturmem zdobyć forty i wyspę Kotlin; z pogromu uszło do Finlandii ok. 8 tys.
powstańców.
LAISSEZ-FAIRE, LAISSEZ-PASSER [fr.], maksyma [‘pozwólcie działać, przepuście’] sformułowana przez
fizjokratów, wyrażająca dążenie do wolności gospodarowania, podstawowej zasady liberalizmu
gospodarczego. Zalecała ona wyzwolenie jednostek z zależności feud., umożliwienie im realizacji
egoistycznych interesów i rozwój gosp.; rola państwa w tym procesie powinna zostać ograniczona do roli
„nocnego stróża”, który strzegłby zasad wolności gosp. i prywatnej własności. Działania na rzecz wdrożenia tej
maksymy zyskały miano leseferyzmu; w najpełniejszej postaci został on urzeczywistniony w W. Brytanii
w XIX w.
LASSALLE FERDINAND (1825–64), niem. myśliciel i działacz socjalist.; jeden z organizatorów ruchu
robotn. w Niemczech; 1848–49 związany z rewol.-demokr. grupą skupioną wokół K. Marksa i „Nowej Gazety
Reńskiej”; po upadku rewolucji 1848 zajął się działalnością nauk. i lit.; do działalności polit. powrócił w latach
60.; był zwolennikiem zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus, rzecznikiem legalnych metod działania
ruchu robotn. oraz polityki wewn. O. Bismarcka; sformułował spiżowe prawo płacy roboczej i za jego
pomocą usiłował dowieść bezcelowości walki robotników o podniesienie zarobków; doprowadził 1863 do
założenia Powszechnego Niemieckiego Związku Robotników; zginął w pojedynku; Die Philosophie
Herakleitos des Dunklen... (t. 1–2 1858), Das System der erworbenen Rechte (t. 1–2 1861), dramat Franz von
Sickingen (1859).
LEGALNY MARKSIZM, system poglądów społ.-polit. wypracowany w końcu XIX w. w Rosji przez
przedstawicieli liberalnej inteligencji i gł. w jej kręgach rozpowszechniony; głoszony m.in. przez P.B. Struwego
(autora Uwag krytycznych o ekonomicznym rozwoju Rosji 1894), M.I. Tuhana-Baranowskiego, N.A.
Bierdiajewa i S.N. Bułhakowa w legalnych publikacjach i czasopismach; oparty o niektóre koncepcje K. Marksa
i F. Engelsa, poddawał krytyce poglądy ekon. narodnictwa; głosił, że rozwój kapitalizmu zapewni Rosji postęp,
ale odrzucał podstawowe twierdzenia marksizmu dotyczące walki klasowej, dyktatury proletariatu i rewolucji
socjalist., za co był krytykowany przez Lenina.
LENIN WŁODZIMIERZ ILJICZ, właśc.W.I. Uljanow (1870–1924), twórca partii bolszewickiej,
organizator i pierwszy przywódca państwa sowieckiego, teoretyk marksizmu, ideolog komunizmu, publicysta
polit., Rosjanin; z wykształcenia prawnik; 1893–95 działał w Petersburgu w konspiracyjnych marksist. kółkach
rewol.; 1895 współzałożyciel nielegalnego Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotn.; 1897 skazany na
zesłanie na Syberię; 1900–05 przebywał na emigracji (gł. w Szwajcarii), gdzie był jednym z założycieli „Iskry”
— organu prasowego powstałej 1898 SDPRR; forsując swoją koncepcję „partii nowego typu”
(scentralizowanej, jednolitej programowo partii zaw. rewolucjonistów) doprowadził 1903 na II Zjeździe
SDPRR do podziału na mienszewików i bolszewików (1912 ostateczny rozłam); 1905 wrócił do Petersburga
i kierował działalnością bolszewików podczas rewolucji 1905–07; po jej upadku ponownie emigrował,
przebywał w Finlandii, Francji, na ziemiach pol. (Poronin, Kraków), od wybuchu I wojny świat. —
w Szwajcarii; IV 1917 za zgodą niem. władz wojsk. przejechał przez obszar znajdujący się pod ich kontrolą
i przybył do Piotrogrodu, gdzie opublikował tzw. tezy kwietniowe — plan działania partii bolszewickiej, który
przewidywał obalenie republiki parlamentarnej i przejęcie władzy przez Rady Delegatów Robotn.
i Żołnierskich; 6 XI (25 X dawnego stylu) 1917 przejął kierownictwo powstania zbrojnego w Piotrogrodzie,
które zapoczątkowało rewolucję październikową; po rozpędzeniu Zgromadzenia Ustawodawczego
Rosji został przewodn. Rady Komisarzy Lud.; był gł. strategiem bolszewików podczas wojny domowej oraz
próby rozszerzenia rewolucji na dalsze kraje Europy Środk.-Wsch.; po pokonaniu oporu we własnych szeregach
oraz stłumieniu przewrotu dokonanego przez lewicowych eserowców odegrał decydującą rolę w zawarciu
separatystycznego pokoju z Niemcami (III 1918); umożliwiło to bolszewikom skoncentrowanie się na wojnie
domowej. Lenin był gł. inicjatorem utworzenia (1919) Międzynarodówki Komunistycznej oraz
powołania ZSRR (1924). W okresie wojny domowej, terroru, utrwalania dyktatury partyjnej, komunizmu
wojennego i w latach powojennych wywarł decydujący wpływ na ukształtowanie się podstaw totalitarnego
modelu ustrojowego państwa komunist., w którym pełnia władzy polit., ekon., wojsk. i policyjnej (WCzK)
znalazła się w gestii centr. partyjno-państw. ośrodka kierowniczego; 1921 w obliczu gosp. załamania kraju,
klęski głodu i przejawów społ. oporu (kronsztadzkie powstanie, antonowszczyzna), na X Zjeździe
RKP(b) zainicjował Nową Ekonomiczną Politykę. W VIII 1918 został ranny w wyniku zamachu; stałe
pogarszanie się stanu zdrowia spowodowało jego wycofanie się z życia polit.; w dyktowanych pod koniec życia
notatkach, zw. potocznie testamentem politycznym Lenina, formułował dyrektywy oraz charakteryzował
ówczesnych członków kierownictwa partyjnego (m.in. zalecał usunięcie Stalina ze stanowiska sekretarza
generalnego); oficjalny kult Lenina przetrwał do upadku ZSRR; gł. prace: Rozwój kapitalizmu w Rosji (1899,
wyd. pol. 1953), Co robić (1902, wyd. pol. 1933), Materializm a empirokrytycyzm (1909, wyd. pol. 1949),
Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu (1917, wyd. pol. 1919), Państwo a rewolucja (1918, wyd. pol.
1919).
Liberalizm (z łaciny liberalis – dotyczący wolności, od liber – wolny),
1) postawa społeczno-polityczna, którą cechuje otwartość na zmiany, tolerancja, wyrozumiałość dla poglądów,
czynów i postaw innych ludzi, skłonność do kompromisu;
2) ruch społeczno-polityczny nawiązujący do indywidualizmu i racjonalizmu – podstawowych zasad
ideologii liberalizmu;
3) powstała na przełomie XVII i XVIII w. ideologia społeczno-polityczna, u podstaw której leżą:
indywidualizm, nadrzędność jednostki nad społeczeństwem, wolność człowieka, prawo do zdobywania
własności, swoboda działalności gospodarczej, ograniczenie roli państwa, prawa natury jako normy regulujące
życie wszystkich ludzi, podział władz ze ścisłym wyodrębnieniem jej kompetencji, tj. stosowanie praw,
rządzenie i wykonywanie sprawiedliwości.
Termin liberalizm prawdopodobnie użył po raz pierwszy Napoleon Bonaparte w swojej odezwie wydanej
po zamachu 18 Brumaire’a w 1799. Narodziny liberalizmu związane są z walką mieszczaństwa
z absolutyzmem, kształtowaniem się kapitalizmu, umacnianiem idei suwerenności państwa, rozwojem
oświeceniowego racjonalizmu.
Za prekursorski, w dziedzinie formowania koncepcji liberalizm, uważa się dorobek intelektualny H. Grotiusa
(1583–1645), T. Hobbesa (1588–1679) oraz B. Spinozy (1632–1677).
Szczególne znaczenie dla rozwoju społeczno-polityczno myśli liberalnej przypisuje się angielskiemu filozofowi
J. Locke`owi (1632–1704), a także dwóm Francuzom Monteskiuszowi (1688–1755) i J.J. Rousseau
(1712–1788). Za twórcę teorii ekonomicznego liberalizmu uznawany jest A. Smith (1723–1790).
Okres rozkwitu liberalizmu przypadł na XIX w. (tzw. liberalizm triumfujący). Jego zasady wprowadzone
zostały w Stanach Zjednoczonych i w większości państw europejskich. Najwybitniejszymi przedstawicielami
liberalizmu byli m.in.: w Anglii J.S. Mill (1806–1873), we Francji A. de Tocqueville (1805–59) –
zasłużeni zwłaszcza dla rozwoju idei liberalizmu demokratycznego. Na przełomie XIX i XX w. narodził się
tzw. liberalizm socjalny, jako rezultat krytyki założeń klasycznego liberalizmu politycznego i ekonomicznego.
Głównym przedmiotem krytyki był leseferyzm, niedocenianie przez państwo problemów socjalnych
i politycznych oraz przywiązywanie zbyt dużej wagi do wolności ekonomicznej jednostki. Idee leseferyzmu
socjalnego stały się podstawą polityki interwencjonizmu państwowego i teorii państwa opiekuńczego.
Na ich podstawie przeprowadzono w krajach Europy Zachodniej i w USA reformy społeczno-ekonomiczne
obejmujące głównie ustawodawstwo ubezpieczeniowe (wypadki przy pracy, chorobę, inwalidztwo itp.).
Również polityka New Dealu (Nowego Ładu) realizowana od 1933 w USA przez prezydenta F.D.
Roosevelta była praktycznym wyrazem tych reform, określanych jako koncepcja państwa dobrobytu.
Po II wojnie światowej liberalizm podzielił się na dwa nurty: liberalno-demokratyczny, głoszący m.in. idee
wolności i równouprawnienia wszystkich jednostek, demokratyzacji systemu politycznego, konkurencyjności
partii politycznych, upowszechnienia bezpłatnej, laickiej oświaty, rozdziału Kościoła od państwa (rzecznikami
byli K. Popper i H. Kelsen) oraz liberalizm konserwatywny lub neoliberalizm.
LIBERALIZM GOSPODARCZY, doktryna ekon. głosząca, że państwo i inne organizacje gosp. i polit. nie
powinny ingerować w stosunki gosp., lecz pozostawić wszystkim jednostkom gospodarującym pełną swobodę
działania, zgodnie z ich własnymi interesami; także polityka gosp. oparta na tych zasadach ( laissez-faire).
Doktryna liberalizmu gospodarczego ukształtowała się w Anglii w XVII i XVIII w.; pierwszymi jej teoretykami
byli: D. North, D. Hume, P. Boisguillebert; opierali swe idee na tezie o istnieniu praw natury, które wywołują
działanie mechanizmów samoregulujących, utrzymujących gospodarkę w stanie równowagi; koncepcje te
rozwinęli przedstawiciele fizjokratyzmu oraz ang. ekonomii klas.: A. Smith i D. Ricardo.
U podstaw doktryny liberalizmu gospodarczego leży zasada korzyści materialnej, która znalazła teoret. wyraz
w konstrukcji homo oeconomicus: kierowanie się przez większość jednostek zasadą korzyści materialnych
nadaje masowy charakter reakcjom ludzkim na określone bodźce gosp.; w tych działaniach przejawiają się
obiektywne prawa ekon.; przesłanką funkcjonowania mechanizmów samoregulujących zrodzonych przez te
prawa jest całkowita swoboda działania jednostek gosp., czyli realizacja zasady wolnej konkurencji. Według
doktryny liberalizmu gospodarczego państwo nie powinno w zasadzie wykonywać funkcji gosp., jedynie
chronić własność prywatną, czuwać nad przestrzeganiem zasad porządku publ., nad stosowaniem przez
jednostki gospodarujące „reguł uczciwej gry”. Zasady liberalizmu gospodarczego zwyciężały w 2 poł. XVIII
i w 1 poł. XIX w. w polityce gosp. ówczesnych rozwiniętych krajów kapitalist.; polityka liberalizmu
gospodarczego sprzyjała w tym okresie rozwojowi gosp.; walka konkurencyjna rodziła szybką akumulację,
zapewniającą szybki wzrost produkcji i dochodu nar.; okresem zwycięstwa liberalizmu gospodarczego także
w krajach, które z opóźnieniem wstępowały na drogę rozwoju kapitalist. (Niemcy, USA), była 2 poł. XIX w.
i lata do I wojny światowej.
Liberalizm gospodarczy, liberalizm ekonomiczny, laissez faire, leseferyzm, system poglądów
ekonomicznych i oparty na jego zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita
neutralność państwa i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobec przebiegu procesów
gospodarczych.
Wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus),
przedstawiciele liberalizmu gospodarczego głosili konieczność istnienia pełnej swobody działalności
podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej konkurencji i zapewnienia przez państwo
nienaruszalności własności prywatnej zapewni szybki rozwój gospodarki.
Doktryna liberalizmu gospodarczego powstała w Anglii na przełomie XVII i XVIII w., jej pierwszymi
przedstawicielami byli D. North, D. Hume i P. Boisguillebert. Stanowiła element składowy fizjokratyzmu,
poglądów klasycznej szkoły angielskiej i kierunku subiektywistycznego. Była realizowana
w praktyce do końca lat 20. XX w.
Niemal od początku swego istnienia miała również przeciwników, zwłaszcza wśród ideologów
drobnomieszczańskich i klasy robotniczej (socjalizm utopijny, Marksizm). Jej popularność została
znacznie ograniczona zwłaszcza po kryzysie gospodarczym w latach 1929-1933 i pojawieniu się poglądów
głoszących konieczność interwencjonizmu państwowego. Jej współczesna postać to neoliberalizm.
LOCKE JOHN (1632–1704), filozof ang.; czołowy przedstawiciel genetycznego empiryzmu; od 1660
wykładowca uniw. w Oksfordzie; zajmował się gł. problemem pochodzenia wiedzy ludzkiej; uważał umysł
ludzki za „czystą, nie zapisaną kartę” (łac. tabula rasa), którą napełnia treścią jedynie doświadczenie: bądź
rzeczy zewn. przez postrzeganie, bądź samego siebie przez refleksję; uważał, że umysłowi są dostępne jedynie
idee, a nie rzeczy; wprowadził rozróżnienie między własnościami pierwotnymi rzeczy, tj. takimi, których
niepodobna usunąć z naszego wyobrażenia rzeczy i które są postrzegane wieloma zmysłami, oraz własnościami
wtórnymi, dostępnymi tylko jednemu ze zmysłów; rozróżniał idee proste (stanowiące podstawę wiedzy)
i złożone; idee analizował z nowego, nie metafizycznego, lecz epistemologicznego punktu widzenia; uważał, że
tolerancja rel. wynika z nauk Ewangelii, a wiara jest przedmiotem sumienia jednostki i nie może być narzucona
przez władzę; w etyce był prekursorem utylitaryzmu; uważał, że człowiek powinien zabiegać o realizację
własnych interesów i kierować się rozumem, a nie autorytetem; teorię społ.-polit. wywodził z pojęć stanu
naturalnego i umowy społ., powołującej społeczeństwo polit.; był zwolennikiem podziału władzy oraz rządu
działającego w granicach zakreślonych prawem; twierdził, że władza wykonawcza, która przekracza swoje
uprawnienia, uzasadnia opór obywateli i rewolucję (teza ta zapowiada rewolucję 1688 w Anglii); rozważania
Locke'a o pracy, własności i zróżnicowaniu majątkowym spowodowanym przez pieniądz wywarły istotny
wpływ na teorie A. Smitha i K. Marksa; Locke był prekursorem liberalizmu i nowocz. teorii demokracji,
wpłynął na twórców Stanów Zjedn. i niektórych teoretyków rewolucji francuskiej. Główne dzieła: List
o tolerancji (1689, wyd. pol. 1963), Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690, wyd. pol. 1784 pt. Logika,
czyli myśli z Lokka o rozumie ludzkim, ostatnie wyd. t. 1–2 1955), Dwa traktaty o rządzie (1690, wyd. pol.
1992), Myśli o wychowaniu (1693, wyd. pol. 1801 pt. O edukacji dzieci..., ostatnie wyd. 1959).
T. WITWICKI Locke'a teoria idei ogólnych i jej dzieje, Warszawa 1904; Z. OGONOWSKI Locke, Warszawa
1972.
MIRABEAU HONORÉ GABRIEL Riqueti de, hrabia (1749–91), fr. działacz i pisarz polit.; 1786 w tajnej
misji dyplomatycznej na dworze prus.; 1789 wybrany do Stanów Generalnych, odegrał znaczną rolę
w początkowym okresie rewolucji fr., zdobył popularność jako znakomity mówca i dziennikarz (wydawał
„Courrier de Provence”); gł. inicjator przekształcenia Stanów Generalnych w Zgromadzenie Nar. oraz
sprowadzenia króla do Paryża; zwolennik monarchii konstytucyjnej; utrzymywał tajne kontakty z dworem i dla
korzyści materialnych prowadził podwójną grę, deklarując się jako zagorzały rzecznik rewolucji; oskarżony
o zdradę rewolucji, nie był sądzony, gdyż nagle zmarł; autor prac polit., m.in. De la monarchie prussienne sous
Frédéric le Grand (t. 1 1788).
MABLY GABRIEL Bonnot de (1709–85), brat Étienne'a Bonnota de Condillaca, fr. myśliciel społ., pisarz
polit., teoretyk państwa i prawa; jeden z pierwszych przedstawicieli komunizmu utopijnego; interesował się
sprawami Polski, okazywał sympatię konfederacji barskiej; Zasady praw (1776, wyd. pol. 1952), O prawach
i obowiązkach obywatela (1789, wyd. pol. 1956).
MESLIER JEAN (ok. 1664–1729), fr. myśliciel społ.; przedstawiciel komunizmu utopijnego XVIII w.;
proboszcz w wiosce Étrépagny (Szampania); sławę przyniósł mu Testament (napisany ok. 1711, wyd. 1864,
wyd. pol. 1955), w którym przeprowadził krytykę religii, społeczeństwa klasowego, ustroju absolutystycznego
oraz zarysował wizję ustroju komunist.; zasady przyszłego ustroju (komunist.) wyprowadzał z natury ludzkiej;
miała to być federacja wspólnot, których wszyscy członkowie pracują i na równi korzystają z owoców swej
pracy; możliwość jego realizacji widział w rewolucji społecznej.
MORELLY (XVIII w.), fr. myśliciel, przedstawiciel komunizmu utopijnego; jego gł. dzieło Kodeks natury,
czyli prawdziwy duch jej praw (1753, wyd. pol. 1953) wpłynęło na poglądy F.N. Babeufa i na fr. komunistów
utopijnych 1 poł. XIX w.
MERKANTYLIZM [fr., wł.], polityka ekon. prowadzona przez państwo w epoce kształtowania się
kapitalizmu; również system teoretycznych poglądów ekon., odpowiadających tej polityce; najbujniejszy rozwój
merkantylizmu przypadł na XVI i XVII w.; jego przedstawiciele udowadniali konieczność kapitalist.
uprzemysłowienia, przyspieszonego rozwoju kapitalizmu oraz wskazywali środki tego rozwoju; podstawowym
czynnikiem realizującym politykę merkantylistyczną była monarchia absolutna; gł. metodą realizacji tej polityki
był handel zagr., a przede wszystkim handel zamor., związany z eksploatacją kolonii; jednocześnie monarchia
absolutna otaczała opieką rozwój rodzimej produkcji, nakładając cła ochronne, udzielając subwencji, nadając
przywileje; państwo, dbając o rozwój rynku wewn., znosiło wewnątrz kraju cła oraz opłaty wewn. typowe dla
epoki feudalizmu, dbało o stan dróg i odgraniczało rynek nar. od reszty świata wysokimi cłami zewnętrznymi.
Najbardziej typowymi przykładami państwa absolutnego, realizującego politykę merkantylizmu były: Anglia
w okresie panowania Elżbiety I, Francja za rządów Ludwika XIV i jego ministra J.B. Colberta, Rosja za Piotra I
Wielkiego.
Na pierwszy plan w teorii merkantylizmu wysuwał się rozwój rolnictwa, przemysłu, środków komunikacji,
rybołówstwa. W rozwoju merkantylizmu wyodrębnia się 2 etapy: wczesny merkantylizm (niekiedy zw.
bulionizmem) i merkantylizm właściwy, czyli późny. Merkantyliści uważali, że kraj jest bogaty, gdy wiele
osób znajduje zatrudnienie w produkcji (koncepcja ta jest ściśle związana z postulatem uprzemysłowienia);
zdaniem merkantylistów ogromne znaczenie dla bogactwa kraju ma posiadanie kruszców szlachetnych, a za
jedyny środek ich zdobycia (poza wydobywaniem) uważali oni eksportowanie towarów przewyższające
wartościowo ich import; w związku z tym rozwinęli teorię bilansu handlowego.
Twórcą merkantylizmu właściwego był Th. Mun; najwybitniejsi przedstawiciele merkantylizmu: we Włoszech
— A. Serra, we Francji — B. Laffemas, J.B. Colbert, A. Montchrestien, w Anglii, oprócz Muna — J. Child,
w Niemczech — J. Justi, J. Sonnenfels; w Polsce poglądy merkantylistyczne głosili: A.M. Fredro
MARKS KAROL (właśc. Karl Heinrich Marx), 1818–83, niem. myśliciel i działacz rewol.; twórca materialist.
i rewol. poglądu na świat (marksizmu); od 1847 czł. Związku Komunistów; 1864 współorganizator I
Międzynarodówki i jej przywódca; we wczesnym okresie zajmował się filoz. problemem alienacji pracy
(Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne), w okresie dojrzałym analizą ekonomiki społeczeństwa kapitalist.
(Kapitał); wpłynął w sposób znaczący na ruch robotn. i ideologię komunist. XX w.; Manifest Komunistyczny
(wraz z F. Engelsem), Ideologia niemiecka.
MARKS KAROL, właśc. Karl Heinrich Marx (1818–83), niem. filozof, ekonomista, publicysta i działacz
polit.; 1842–43 red. „Rheinische Zeitung”, 1843–45 „Deutsch-Französische Jahrbücher”, 1848–49 „Neue
Rheinische Zeitung”; od 1844 współpracował i przyjaźnił się z F. Engelsem; od 1847 czł. Związku
Sprawiedliwych (późniejszy Związek Komunistów), współzałożyciel (1864) Międzynar. Stow. Robotników,
tzw. Międzynarodówki I; od 1849 do końca życia przebywał w Londynie. Przedstawiciel młodoheglistów;
istotny wpływ na kształtowanie się poglądów Marksa wywarł też socjalizm utopijny (H. Saint-Simon, Ch.
Fourier, R. Owen), a także poglądy L. Feuerbacha. Marks odrzucił heglowską filozofię absolutu, natomiast jego
filozofię dziejów przekształcił w koncepcję materializmu hist., wiążąc przy tym realizację idei wolności nie
z polit. instytucjami państwa, ale ze sferą ekon.-produkcyjnej działalności ludzi (zniesieniem własności
prywatnej środków produkcji, podziałów klasowych, wyzysku ekon.), uznaną za materialną podstawę życia
społ.-hist.; wiąże się z tym odmienny niż u Hegla podział dziejów na epoki (wspólnotę pierwotną,
niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm i komunizm) oraz zainteresowania ekonomiczne Marksa (na
które istotny wpływ wywarli: A. Smith, D. Ricardo, J.Ch. Sismondi). Powiązanie przez Marksa heglowskiej
dialektyki, zawierającej ideę gwałtownych załamań jako czynnika historiotwórczego, z koncepcją
skonfliktowanych klas społ. jako podmiotów dziejów (w miejsce państwa, narodu, wielkich jednostek) dało
w rezultacie teorię rewolucji proletariackiej, stanowiącej wynik toczącej się wówczas walki klas; miała ona
rozstrzygnąć podstawowe problemy determinujące dotychczasowy proces hist.: charakter własności środków
produkcji, układ klasowy, wyzysk, alienację pracy. Według Marksa warunkiem likwidacji zła hist. oraz
realizacji wolności przez rewolucję było jej wystąpienie we wszystkich rozwiniętych (bogatych) krajach
kapitalist. jednocześnie, a wynikiem rewolucji — powstanie bezklasowego i bezpaństw. społeczeństwa
komunistycznego. Koncepcja Marksa wywarła ogromny wpływ na życie intelektualne i polit. końca XIX w.
i pocz. XX w., a o jej dalszych losach zadecydowała przede wszystkim rewolucja 1917 w Rosji. Główne prace
Marksa: Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (wyd. 1932, wyd. pol. 1957), Święta rodzina (1845,
z Engelsem, wyd. pol. 1957), Ideologia niemiecka (1845–46, z Engelsem, wyd. 1932, wyd. pol. 1961), Manifest
komunistyczny (1848, z Engelsem, wyd. pol. 1883), 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. pol. 1889),
Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859, wyd. pol. 1889), Zarys krytyki ekonomii politycznej (1859,
wyd. pol. 1889), Zarys krytyki ekonomii politycznej (1857–59, wyd. 1939, wyd. pol. 1986), Kapitał (t. 1 1867,
wyd. pol. 1884, t. 2–3 wyd. z rękopisu przez Engelsa 1885–94, wyd. pol. 1955, 1957–59); wybór pol. Dzieła (t.
1–24, 26–39, 1981).
MARSHALL ALFRED (1842–1924), ekonomista bryt., z wykształcenia matematyk; 1885–1908 prof. uniw.
w Cambridge; zapoczątkował w ekonomii kierunek neoklas., jego najwybitniejszy przedstawiciel; uczniami
Marshalla byli m.in. J.M. Keynes i A.C. Pigou. Marshall wskazywał na związek zachodzący między podażą,
popytem i ceną; wielkość popytu zależy wg niego od użyteczności krańcowej danego dobra, wielkość podaży
— od kosztów produkcji, tj. wynagrodzenia krańcowego, czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi
i organizacji). Analizując wpływ zróżnicowanych dochodów poszczególnych klas na kształtowanie się popytu,
sformułował prawo elastyczności popytu, precyzując zależność zmiany popytu od zmian ceny; 1890 ukazała się
gł. praca Marshalla, Zasady ekonomiki (wyd. pol. 1928); była ona najważniejszym traktatem współcz. ekonomii
bryt., wprowadzała wiele nowych koncepcji, dotychczas aktualnych w ekonomii; Money, Credit and Commerce
(1923).
MILL JAMES (1773–1836), ojciec Johna Stuarta, ang. ekonomista, historyk i filozof; przywódca ruchu
znanego jako radykalizm filoz., którego celem była reforma parlamentu oraz innych instytucji polit. i prawnych
zgodnie z przyjętymi przez przedstawicieli utylitaryzmu kryteriami „dobrego rządu”; należał do czołowych
przedstawicieli ówczesnego liberalizmu; w filozofii głosił tezy empiryzmu i asocjacjonizmu, w etyce był
zwolennikiem hedonizmu i utylitaryzmu J. Benthama; bliski przyjaciel D. Ricarda, popularyzował jego teorię
i bronił jej; A System of Logic (1843), Principles of Political Economy (1848).
MILL JOHN STUART (1806–73), syn Jamesa, ang. filozof, logik i ekonomista; 1823 zał. Tow.
Utylitarystyczne w Londynie, 1823–58 pracował w India House; 1865 wybrany do Izby Gmin; jeden z gł.
przedstawicieli ang. empiryzmu, słuszność tego stanowiska (zwł. w wersji metodol.) uzasadniał na gruncie
logiki (której nadał nową interpretację), wiążąc idee empiryzmu z nominalizmem; ważnym osiągnięciem
naukowym Milla była metodologia i teoria eliminacyjnej indukcji, której zasady skodyfikował (kanony
Milla); twórca ang. wersji pozytywizmu, rozwijał pozytywist. koncepcję nauki; w psychologii rzecznik
asocjacjonizmu, w poglądach na społeczeństwo zajmował stanowisko indywidualizmu metodologicznego
i był zwolennikiem zasad liberalizmu; w etyce rozwinął koncepcję utylitaryzmu; wywarł też wpływ na
neoklas. szkołę w ekonomii polit.; System logiki... (1843, wyd. pol. skrócone 1879, pełne t. 1–2 1962), Zasady
ekonomii politycznej (1848, wyd. pol. t. 1–2 1859–60), O wolności (1859, wyd. pol. 1864), O rządzie
reprezentacyjnym (1861, wyd. pol. 1866), Utylitaryzm... (1863, wyd. pol. 1873), Autobiografia (1873, wyd. pol.
1882).
MORE Sir THOMAS, Morus, święty (1478–1535), ang. mąż stanu i pisarz polit.; 1935 kanonizowany; 1529–
32 Lord Kanclerz Anglii; humanista, jeden z gł. reprezentantów idei społ.-polit. i filoz. odrodzenia; autor Utopii
(wyd. łac. 1516, ang. 1551, pol. 1947), w której przedstawił obraz idealnego państwa i systemu społ. (od tytułu
dzieła More'a, będącego zarazem nazwą opisanej w nim krainy, zaczęto nazywać inne podobne projekty
utopijnymi); po ogłoszeniu się przez Henryka VIII Tudora zwierzchnikiem Kościoła w Anglii, More ustąpił
z urzędu kanclerza, a następnie odmówił uznania króla za głowę Kościoła w Anglii, co spowodowało oskarżenie
go o zdradę stanu i osadzenie w więzieniu; pozostawił pisane w tamtym czasie listy, rozważania, modlitwy (pol.
wybór Pisma więzienne 1985); skazany na karę śmierci, stracony.
D. PELSCE Tomasz Morus, Warszawa 1962;
A. MESLAND Tomasz Morus, Warszawa 1978.
NACJONALIZACJA, upaństwowienie, przejęcie przez państwo praw własności ziemi i kapitału na
podstawie odrębnego aktu prawnego, za odszkodowaniem lub bez; u. o ogromnym zasięgu 1917–20 w sow.
Rosji, od 1945, o różnym zasięgu, w eur. krajach podporządkowanych ZSRR i w komunist. krajach pozaeur.; u.
dokonywano także, w dużo mniejszej skali, w krajach kapitalist. (np. Francja, W. Brytania); w Polsce
rozpoczęte 1944, powszechne u. podstawowych gałęzi gospodarki na podstawie ustawy KRN z 3 I 1946.
Nacjonalizacja w Polsce. Postulat nacjonalizacji części majątku stanowiącego własność różnych grup
właścicieli prywatnych zawierały programy wszystkich pol. partii socjalist., niektórych partii lud. (np. PSL
„Wyzwolenie”, później SL), komunistów oraz ugrupowań zbliżonych do faszyzmu (np. ONR); różnice
dotyczyły zwł. zakresu nacjonalizacji oraz kwestii odszkodowań dla właścicieli. Zapowiedź nacjonalizacji
lasów, wielkiej i średniej własności ziemskiej, kopalń, salin, przemysłu naft. oraz „innych działów przemysłu,
gdzie się to da od razu uczynić” została zawarta w proklamacji z 7 XI 1918 rządu lubelskiego I. Daszyńskiego;
z projektu nacjonalizacji wycofały się gabinety J. Moraczewskiego i I. Paderewskiego, a Konstytucja marcowa
1921 stanęła na gruncie nienaruszalności własności prywatnej. Postulaty nacjonalizacji znalazły się
w programach prawie wszystkich pol. partii polit. w okresie II wojny świat.; z reguły domagały się one
konfiskaty mienia niem., wł. i zdrajców narodu pol.; najdalej idący zakres nacjonalizacji przewidywały
programy ugrupowań socjalist.; komuniści ze względów taktycznych byli bardziej umiarkowani, np.
w programowym manifeście PKWN (22 VII 1944) sprawa nacjonalizacji została pominięta, zapowiedziano
jedynie, że „własność zrabowana przez Niemców poszczególnym obywatelom, chłopom, kupcom,
rzemieślnikom, drobnym i średnim przemysłowcom, instytucjom i Kościołowi będzie zwrócona prawowitym
właścicielom. Majątki niemieckie zostaną skonfiskowane”. W praktyce jednak od X 1944 większe i średnie
przedsiębiorstwa przem. były przejmowane pod Tymczasowy Zarząd Państw. (dekret z 2 III 1945,
zmodyfikowany ustawą z 6 V 1945), co oznaczało faktyczną ich nacjonalizacji; wprowadzenie takiej formy
zarządzania majątkiem nar. było w pewnym stopniu uzasadnione śmiercią w czasie wojny bądź nieobecnością
właścicieli znacznej części przedsiębiorstw, które pozostawały opuszczone; istniała też możliwość, że
przedsiębiorcy prywatni będą wstrzymywali się z odbudową i uruchamianiem zniszczonych zakładów
w obawie, iż zostaną one następnie znacjonalizowane. Początkowe ograniczenie się komunist. władz do
faktycznej, a nie prawnej nacjonalizacji, wynikało z chęci odłożenia tej kontrowersyjnej decyzji na okres po
umocnieniu się ich pozycji polit. w kraju; 14 XII 1944 wyd. jedynie dekret o nacjonalizacji niektórych lasów.
Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki nar. została uchwalona przez KRN 3
I 1946. Stanowiła ona, że bez odszkodowania przechodzą na własność państwa wszystkie przedsiębiorstwa
należące do Rzeszy Niem. i byłego Wolnego Miasta Gdańska, obywateli Rzeszy i Gdańska, niem. i gdań. osób
prawnych oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela; wyjątek stanowiły przedsiębiorstwa skonfiskowane
w czasie wojny przez Niemców. Ustawa przewidywała też przejęcie przez państwo wszystkich przedsiębiorstw
(niezależnie od liczby zatrudnionych i wielkości produkcji) w 17 wymienionych działach produkcji, a w
pozostałych działach — przedsiębiorstw zatrudniających na jedną zmianę ponad 50 pracowników (jedynie
w budownictwie granicę stanowiło 100 zatrudnionych); nacjonalizacją objęto też przedsiębiorstwa komunik.
i telekomunik.; dotyczyła ona majątku nieruchomego i ruchomego oraz wszelkich praw (prawa do firmy,
patenty, licencje, znaki towarowe itp.). Nie podlegał nacjonalizacji majątek komunalny i spółdzielczy. Za
przejmowany majątek właścicielom należało się odszkodowanie, jednak otrzymywali je tylko właściciele zagr.,
w ogólnej wysokości ok. 200 mln dolarów. Ustawa stwarzała też warunki do nacjonalizacji banków, ale było to
uprawnienie fakultatywne, z którego rząd nie skorzystał i instytucje kredytowe nacjonalizacji nie podlegały;
banki prywatne (z wyjątkiem Banku Handl. w Warszawie S.A.) uległy stopniowej likwidacji. W celu
wykonania ustawy powołano Gł. Komisję do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw przy Centr. Urzędzie
Planowania oraz wojew. komisje przy urzędach wojew.; przewodn. Gł. Komisji został L. Kurowski. Do 1 X
1948 upaństwowiono przeszło 35 tys. przedsiębiorstw. Nie zakończyło to procesu nacjonalizacji, gdyż nie
wszystkie przedsiębiorstwa znajdujące się pod Tymczasowym Zarządem Państw. podlegały ustawie z 3 I 1946
(np. cegielnie, młyny, tartaki); zostały one przejęte przez państwo bez odszkodowania na mocy ustawy z 25 II
1956 o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państw.; sporadycznie wyd. też w 1
poł. lat 50. przepisy o nacjonalizacji niektórych grup przedsiębiorstw (np. na podstawie ustawy z 8 I 1951
przejęto ok. 1,5 tys. aptek, a dekretem z 24 IV 1952 — majątki fundacji).
Upaństwowienie i odbudowa przemysłu w Polsce (1944–1948). Materiały źródłowe, red. H. Jędruszczak, t. 1–2,
Warszawa 1967;
Nacjonalizacja przemysłu w socjalistycznych krajach Europy, red. B. Brzeziński, Warszawa 1976;
B. STEFAŃSKI Nacjonalizacje w krajach rozwijających się. Przykład górnictwa miedzi, Warszawa 1976;
Nacjonalizacja w świecie współczesnym, Warszawa 1978;
S. JANKOWSKI Odbudowa i rozwój przemysłu polskiego w latach 1944–1949, Warszawa 1989.
NAKAZOWA GOSPODARKA, system ekon., w którym przedsiębiorstwa i inne instytucjonalne podmioty
gospodarujące produkują i zużywają zasoby przede wszystkim na mocy dyrektyw otrzymywanych od władz
centralnych. Pierwowzorem gospodarki nakazowej był system ekon. Niemiec w okresie I wojny świat.: państwo
niem. kierowało ściśle produkcją zbrojeniową, rynkiem pracy, zaopatrzeniem surowcowym, handlem zagr.,
przejęło na własność część przedsiębiorstw. W pełni rozwinięta gospodarka nakazowa funkcjonowała w 2
zasadniczych postaciach: w wersji komunist. (zw. gospodarką centralnie planowaną, nakazowo-rozdzielczą itp.)
i w wersji faszyst. (zw. gospodarką dyrektywną, korporacyjną itp.). Komunistyczna gospodarka nakazowa
kształtowała się stopniowo: od 1917 w sowieckiej Rosji (później ZSRR), od 1921 w Mongolii, od 1944 w
Albanii, Bułgarii, Jugosławii, Polsce, Rumunii i na Węgrzech, od 1945 w Czechosłowacji i sowieckiej strefie
okupacyjnej wsch. Niemiec (później NRD), od 1946 w Korei Pn., od 1949 w Chinach, od 1954 w Wietnamie
Pn., od 1959 na Kubie, od 1969 w Jemenie Pd., od 1974 w Etiopii, od 1975 w Angoli, Kambodży, Laosie i
Mozambiku. Elementy komunist. wersji gospodarki nakazowej próbowano realizować m.in. w Afganistanie
(1978–87), Algierii (za rządów H. Bumediena), Egipcie (za rządów G.A. Nasera), Birmie (za rządów gen. Ne
Wina) i Gwinei (za rządów S. Toure). Faszystowska gospodarka nakazowa kształtowała się stopniowo od 1922
we Włoszech i od 1933 w Niemczech; pewne jej cechy wystąpiły tekże w Japonii (1936–45), Portugalii (za
rządów A.O. Salazara), Hiszpanii (za rządów gen. F. Franco), Brazylii (za rządów G.D. Vargasa) i Argentynie
(za rządów J. Perona). Oba typy gospodarki nakazowej działały w warunkach istnienia monopartyjnych dyktatur
polit. wykazujących tendencje totalitarne.
U podstaw komunist. wersji gospodarki nakazowej legły teorie K. Marksa i F. Engelsa, zwł. koncepcje
likwidacji własności prywatnej, mechanizmu rynkowego i pieniądza oraz zorganizowanie całej gospodarki na
wzór jednej wielkiej fabryki. Koncepcje te, przejęte i przetworzone przez bolszewików, wyznaczyły po
zdobyciu przez nich 1917 władzy w Rosji oficjalny docelowy wzorzec systemu ekonomicznego. Pod wpływem
czynników zewn. uległ on licznym modyfikacjom, a nawet częściowej rewizji. Sowiecki model gospodarki
nakazowej, którego wstępną formą była polityka gosp. → komunizmu wojennego (1918–21), ukształtował
się ostatecznie na początku lat 30. w okresie polityki tzw. socjalist. industrializacji. Do najważniejszych jego
cech należały: dominacja własnościowa państwa (→ nacjonalizacja), zhierarchizowana i wieloszczeblowa
struktura podmiotowa, centr. → planowanie gospodarcze i zarządzanie, marginalizacja mechanizmu
rynkowego, bierne wykorzystanie pieniądza. Sowiecki model gospodarki nakazowej został przyjęty jako
wzorzec przez powstałe po II wojnie świat. państwa bloku komunist.; najistotniejsze odstępstwa od tego wzorca
wystąpiły w Polsce, gdzie po 1956 zaniechano → kolektywizacji rolnictwa, które zachowało w większości
charakter prywatny. Od połowy lat 50. w ZSRR i komunist. państwach eur. podejmowano próby reformowania
systemów gospodarki nakazowej; inicjatywy związane z ujawnianiem się nieefektywności systemów
gospodarki nakazowej były niekonsekwentne: po 1956 w ZSRR i we wszystkich jego krajach satelickich
następowało powolne odchodzenie od klas. wzorca komunistycznej gospodarki nakazowej Stosunkowo
największe zmiany systemowe wprowadzano od 1968 na Węgrzech (dlatego kraj ten uchodził za przykład
udanego skojarzenia gospodarki nakazowej z elementami rynku). Likwidacja niektórych ortodoksyjnych
rozwiązań systemowych nie zdołała jednak zapobiec (również na Węgrzech) obniżeniu się dynamiki
rozwojowej. Dzięki istnieniu rezerw ekstensywnych czynników produkcji (zwł. wolnych zasobów siły roboczej
i tanich surowców), w których mobilizowaniu komunistyczne gospodarki nakazowe wykazywały dużą
sprawność, uzyskiwano wysokie nominalne tempo wzrostu gospodarczego. Wraz z wyczerpywaniem się rezerw
pojawił się mechanizm tzw. gospodarki niedoboru (J. Kornai); zwielokrotnił on liczne wady, którymi od
początku były obarczone gospodarki nakazowe typu komunist. — zwł. nadmierny stopień etatyzacji i
centralizacji, uznaniowo-przetargowa procedura przyznawania środków, skłonność do przerostów w
inwestowaniu, napięcia w toku realizacji planów, selaktywność i dysproporcjonalność rozwoju, nieracjonalność
rachunku ekon., fałszywa struktura cen, zapóźnienie technol., niski stopień innowacyjności i wydajności pracy,
wysoka materiałochłonność, niedrożność kanałów dystrybucji, tzw. rynek producenta, „czarny rynek” i „szara”
strefa — doprowadzając je w końcu lat 80. na skraj załamania. Wszystkie państwa komunist. w Europie stanęły
wówczas w obliczu problemów nierozwiązywalnych na gruncie gospodarki nakazowej: przede wszystkim
braków surowcowych i rynkowych, tzw. pułapki zadłużenia, narastającej inflacji oraz obniżenia się stopy
życiowej ludności. Krach gosp. był gł. powodem upadku ustrojów polit. w kolejnych krajach obozu komunist. i
rozpoczęcia prób transformacji w kierunku kapitalizmu.
Pozaeuropejskie kraje komunist. ze względu na szczególnie głębokie zacofanie gosp. i cywilizacyjne oraz
uwikłanie w wewn. i zewn. konflikty zbrojne formowały początkowo swoje systemy ekon. wg wzorców
sowieckiego komunizmu wojennego z początku lat 20., rozszerzonych o planowanie centr. i kolektywizację (lub
upaństwowienie) rolnictwa. Skrajnie niski stopień urbanizacji zrodził w niektórych państwach koncepcję tzw.
komunizmu agrarnego (np. maoizm, ideologia Czerwonych Khmerów). Ostatecznie jednak pozaeur. kraje
komunist. skoncentrowały się na próbach rozwoju rolnictwa i wykreowaniu impulsu industrializacyjnego
metodami zbliżonymi do stosowanych w ZSRR po II wojnie świat., okupując wysiłek inwestycyjny coraz
większymi brakami w zaopatrzeniu rynkowym i ograniczeniami konsumpcyjnymi. Na początku lat 80. ewolucję
od gospodarki nakazowej do gospodarki rynkowej rozpoczęły Chiny; przebiega ona jednak w warunkach
dyktatury monopartyjnej i dominacji sektora zetatyzowanego. W 1985 na drogę chiń. wszedł Laos, a 1989 —
Wietnam. Większość pozostałych reżimów komunist. poza Europą upadła w końcu lat 80. i na początku 90., co
oznaczało także kres ich dotychczasowych systemów ekon.; gospodarka nakazowa utrzymała się jedynie w
Korei Pn. i na Kubie.
Faszystowska wersja gospodarki nakazowej nie wyrosła z żadnej samodzielnej ideologii społ.-ekon.; w pełni
ukształtowała się jedynie we Włoszech 1934 i Niemczech 1936. Podstawowa różnica między komunist. a
faszyst. wersją gospodarki nakazowej zaznaczyła się w sferze własności: w pierwszym przypadku własność
prywatna uległa w zdecydowanej większości likwidacji, w drugim — mimo pewnych zmian związanych z
etatyzacją części przemysłu i bankowości, bezpośrednimi inwestycjami państwa, a w Niemczech dodatkowo
tzw. aryzacją własności (konfiskatą mienia żyd.) — zachowała wyraźną dominację. W rezultacie w gospodarce
nakazowej typu faszyst. odgórne dyrektywy były adresowane w przeważającej mierze do sektora niepaństw.,
nie powstały też — typowe dla komunistycznych gospodarek nakazowych — kompleksowe systemy centr.
planowania i zarządzania o charakterze nakazowo-rozdzielczym (choć we Włoszech elementy planowania centr.
wprowadzała, szczególnie od 1934, Nar. Rada Korporacji, w Niemczech zaś od 1936 realizowano 4-letnie plany
gosp.). Istota faszyst. typu gospodarki nakazowej polegała na przejęciu przez władze państw. zarządzania
gospodarką za pośrednictwem ustanowionych odgórnie hierarchicznych struktur organizacyjnych. Elementy
składowe owych struktur (nie znanych w komunistycznych gospodarkach nakazowych) określa się zwykle
mianem korporacji (→ korporacjonizm); regułą było, iż na pewnym szczeblu hierarchii przybierały one
formy solidarystyczne, jednocząc (w praktyce przymusowo) pracodawców prywatnych i pracowników
najemnych. Korporacje wszystkich szczebli podlegały w pełni władzom centr., stanowiąc narzędzie realizacji
ekon. i socjalnej polityki państwa. W systemach gospodarki nakazowej typu faszyst. za pomocą państw.
dyrektyw regulowano poziom produkcji, przydział surowców, wielkość zatrudnienia, wysokość cen, obroty
handlu zagr. i przepływ dewiz; określano zakres inwestycji (również prywatnych), poziom płac roboczych i czas
pracy; narzucano formy własnościowe przedsiębiorstw, typy zrzeszeń producentów, tryb przymusowego
arbitrażu w sporach zbiorowych (strajki i lokauty zostały zakazane) i procedury przymusowego pośrednictwa
pracy; reglamentowano sprzedaż produktów rolnych, a w Niemczech ponadto wyłączono z obrotu i
zdekomercjalizowano dobra ziemskie. W konsekwencji z gospodarek faszyst. zostały wyparte w dużym stopniu
konkurencja i mechanizm rynkowy. Odgórne decyzje władz centr. zmierzały do: ekspansji inwestycyjnej, gł. w
sektorze militarnym i w infrastrukturze, autarkii gosp., aktywnej polityki socjalnej. Faszystowskie gospodarki
nakazowe we Włoszech i Niemczech upadły w wyniku II wojny świat., już wcześniej jednak — mimo
wysokiego tempa wzrostu — ujawniły się ich bariery rozwojowe, zwł. nadmierny wpływ państwa, trudności w
finansowaniu inwestycji, niedobory surowców i siły roboczej, „kampanijność” polityki ekon., konieczność
coraz większych wyrzeczeń konsumpcyjnych.
J. KORNAI Niedobór w gospodarce, Warszawa 1985;
L. BALCEROWICZ Systemy ekonomiczne. Elementy analizy porównawczej, Warszawa 1989;
J. THORNTON Economic Analysis of the Soviet-type System, Cambridge 1976;
G. GROSSMAN Economic Systems, New York 1974;
Comparative Economic Systems, Models and Cases, red. M. Bornstein, Homewood 1974;
D. PRETTI Economia e instituzioni nello stato fascista, Roma 1980;
G. TONIDO L'economia dell'Italia fascista, Roma–Bari 1980;
A. NOVE The Soviet Economic System, Boston 1986;
R.W. CAMPBELL The Socialist Economies in Transition. A Primer on Semi-Reformed Systems, Bloomington,
Ind. 1991.
NARODNICY, działacze ros. ruchu demokr. 1861–95, poszukujący dróg niekapitalist. rozwoju Rosji; ich
poglądy zwano narodnictwem (ros. narod ‘lud’). Twórcami podstaw ideologii narodników byli A.I. Hercen,
teoretyk „rosyjskiego socjalizmu” głoszącego (1848), iż Rosja dzięki swojej wspólnocie gminnej ( obszczina)
dojdzie do socjalizmu skróconą drogą, oraz N.G. Czernyszewski, który 1861 bronił ros. wspólnoty gminnej
przed atakami burż. ekonomistów; ostatecznie narodnictwo ukształtowało się jako ideologia pod koniec lat 60.
XIX w. (1869 m.in. Istoriczeskije piśma P.Ł. Ławrowa, Czto takoje progriess? N.K. Michajłowskiego
i Położenije raboczego kłassa w Rossii W.W. Berwi-Flerowskiego). Ideologia narodnicka przechodziła
ewolucję: w latach 70. i do poł. 80. dominował kierunek głoszący ideę rewolucji agrarnej, następnie do 1895
kierunek reformistyczny (liberalne narodnictwo), domagający się odgórnych reform w interesie chłopów
i upatrujący możliwość ich urzeczywistnienia w rzekomo ponadklasowym charakterze ros. absolutyzmu.
Różnice dzielące poszczególne nurty w rewol. narodnictwie dotyczyły taktyki działania i oceny stopnia
przygotowania ludu do rewolucji: zwolennicy M.A. Bakunina liczyli na żywiołową rewolucyjność chłopstwa
ros., Ławrowa — kładli nacisk na przygotowanie rewolucji przez długotrwałe propagowanie postępowych idei,
a P.N. Tkaczowa — widzieli drogę do zdobycia władzy w spiskowej organizacji rewol. mniejszości. W 1869–
79 w Rosji zaczęły powstawać kółka inteligenckie (należało do nich wielu Polaków), które prowadziły
propagandę rewol., zwł. wśród robotników, studentów i żołnierzy; idea Bakunina, zakładająca gotowość
chłopstwa do rewolucji i konieczność pokierowania nią przez inteligencję, pchnęła młodzież do tzw. wędrówki
w lud (ros. chożdienije w narod); w końcu 1874 nastąpiły masowe aresztowania (proces 193, też Polacy). W
1876 powstała masowa organizacja narodnicka Ziemla i Wola; na tle niejednolitego stosunku do taktyki
terroru i walki polit. 1879 nastąpił w niej rozłam na zwolenników dalszego prowadzenia propagandy w celu
wywołania rewolucji socjalnej (Czornyj Pieriedieł) i zwolenników walki polit., m.in. za pomocą terroru
indywidualnego (Narodna Wola); wskutek masowych aresztowań po zorganizowaniu przez nią 1881
zamachu na Aleksandra II Romanowa zaczął się upadek rewol. ruchu narodnickiego. Poszczególni narodnicy
związali się z ruchem robotn.; rewol. ruch narodnicki w zmienionych, z powodu burzliwego rozwoju
kapitalizmu w Rosji, warunkach hist. znalazł kontynuację w działalności socjalistów rewolucjonistów
(eserowców). Głównymi teoretykami reformistycznego narodnictwa byli ekonomiści W.P. Woroncow i N.F.
Danielson; twierdzili oni, że Rosja z powodu braku rynku nie może rozwijać się na zasadach kapitalist.;
uważali, że niekapitalist. industrializację musi przeprowadzić państwo, które zabezpieczy też interesy drobnych
wytwórców. W latach 90. teorie i projekty liberalnych narodników zostały poddane krytyce przez legalny
marksizm i Lenina.
M. WAWRYKOWA Rewolucyjne narodnictwo w latach siedemdziesiątych XIX wieku, Warszawa 1963.
Neokeynesizm, nurt współczesnych poglądów ekonomicznych łączący tradycyjną analizę keynesistowską
(Keynesizm) z elementami monetaryzmu (zwłaszcza w perspektywie długookresowej). Jego
najwybitniejszymi przedstawicielami są: J.E. Meade, J. Hicks i J. Tobin (wszyscy są laureatami Nagrody
Nobla).
Rozróżniając produkcję potencjalną (przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych) i realną (z reguły
niższą) neokeynesiści są zwolennikami aktywnej polityki stabilizacyjnej państwa w krótkich okresach,
zmierzającej do zapewnienia równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych
(przeciwdziałanie cyklom gospodarczym). Pozwala to ich zdaniem skrócić okres, w którym gospodarka
samoczynnie (poprzez działanie mechanizmu rynkowego) powróciłaby do równowagi, i zmniejszyć straty
wynikające z niższej produkcji realnej.
W długim okresie natomiast uznają słuszność poglądów monetarystycznych o konieczności ograniczenia tempa
wzrostu podaży pieniądza w celu przeciwdziałania inflacji oraz znaczenie polityki podażowej dla pobudzenia
trwałego wzrostu gospodarczego.
Niewidzialna ręka rynku Kluczową rolę w konstruowaniu teorii rynku ma twierdzenie o zgodności dążeń i
działań w osobistym interesie, z interesem społecznym, wywoływanej regulacyjnym i modelującym
funkcjonowaniem niewidzialnej ręki. Twierdzenie to wraz z uzasadniającą je argumentacją, zostało
sformułowane w dziele Adama Smitha, twórcy naukowej ekonomii, opublikowanym w 1776 roku, pod tytułem
Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Podstawowym założeniem rozumowania jest
twierdzenie, że "naturalnym instynktem ludzi jest instynkt wymiany, a jego następstwem jest podział pracy:
pewność, że cały nadmiar wytworów swej pracy, ponad własne spożycie, będzie można zawsze wymienić na
potrzebne wyroby bliźnich, ośmiela każdego do rozwijania i doskonalenia swego talentu albo geniuszu, który
może on posiadać w kierunku tego specjalnego rodzaju zajęć." Według A. Smitha interes osobisty jest
naturalnym wysiłkiem każdego człowieka zmierzającym do poprawy warunków bytu. Wypływa z tego wniosek,
że towarzysząca człowiekowi przez całe życie miłość własna jest cechą pozytywną i stanowi podstawę wolnego
rynku. Klasyczne twierdzenie o niewidzialnej ręce rynku, zostało przez A. Smitha, we wspomnianym dziele,
przedstawione następująco: "każdy człowiek stara się, jak tylko może, aby użyć swego kapitału w wytwórczości
krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto
każdy człowiek pracuje z konieczności nad tym, by dochód społeczny był jak największy. Co prawda nie
zamierza on na ogół popierać interesów społecznych ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera (...) ma
wyłącznie na uwadze swe własne bezpieczeństwo (...) myśli tylko o własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w
wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby dążył do celu, którego wcale nie
zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale nie bierze w tym udziału, nie zawsze źle na tym wychodzi.
Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy
zamierza im służyć rzeczywiście". Twierdzenie A. Smitha, o tej niewidzialnej ręce, było bardziej twórczą wizją
przyszłości niż uogólnieniem współczesnej mu rzeczywistości gospodarczej. Zostało wysunięte we wstępnej
fazie odbywającej się w Anglii rewolucji przemysłowej i w okresie mało zachęcającego obrazu tworzącego się
kapitalizmu. Przekonanie A. Smitha, że rynek jest podstawowym regulatorem życia gospodarczego,
nagradzającym tych, którzy tanio wytwarzają rzeczy dobre i karzącym tych, którzy drogo produkują rzeczy złe i
wadliwe, znajduje pełne potwierdzenie w rozwoju gospodarki rynkowej.
NIEWIDZIALNA RĘKA RYNKU, ekon. określenie A. Smitha wprowadzone w pracy Badania nad naturą
i przyczynami bogactwa narodów (1776, wyd. pol. 1954), wyrażające przekonanie, iż kierujące się własnym
egoistycznym interesem jednostki są w swoim postępowaniu prowadzone przez niewidzialną rękę rynku
w stronę takich działań, które służą celom społeczeństwa jako całości; z tego stwierdzenia wyprowadzono
wniosek, że mechanizm rynku konkurencyjnego, nie poddany żadnym ingerencjom nabiera własnego,
normatywnego znaczenia i jedynym zadaniem polityków gosp. jest wykluczenie wszelkich sztucznych zakłóceń
i pozwolenie rynkowi na wyłączne pełnienie funkcji regulacyjnych; to przekonanie legło u podstaw XIXwiecznego liberalizmu, dla części ekonomistów zasada laissez-faire, laissez-passer pozostaje aktualna.
Dokładnym mat. sformułowaniem smithowskiej niewidzialnej ręki rynku, która harmonizuje interesy
egoistycznych jednostek, jest współcz. teoria równowagi neoklasycznej ekonomii.
NOWA EKONOMICZNA POLITYKA (NEP), Nowaja ekonomiczeskaja politika, polityka gosp.
bolszewików prowadzona w państwie sowieckim 1921–29 (wg projektu Lenina, zatwierdzonego 1921 przez X
Zjazd RKP(b)); jej wprowadzenie wymusił narastający opór społeczeństwa ( antonowszczyzna,
kronsztadzkie powstanie) przeciwko stosowanej w czasie wojny domowej polityce komunizmu
wojennego, która wywołała masowy głód, katastrofalny spadek produkcji i głęboki kryzys gosp. w kraju.
Zasadnicze założenia NEP — który był próbą powrotu do gospodarki rynkowej z zachowaniem monopolu
własności państw. w podstawowych dziedzinach przemysłu — to: zamiana obowiązkowego kontyngentu
płodów rolnych (rujnującego wieś) na podatek żywnościowy, przywrócenie systemu towarowo-pieniężnego
w wymianie między miastem a wsią oraz liberalizacja stosunków w przemyśle przez wprowadzenie systemu
koncesji rządowych dla kapitału prywatnego i obcego (np. wspólne przedsiębiorstwa) oraz systemu oceniania
działalności przedsiębiorstw opartego na rachunku gospodarczym. Wkrótce po wprowadzeniu NEP udało się
odbudować rynek wewn. w ZSRR, a po pojawieniu się nadwyżek produkcyjnych odrodził się także handel. W
1924, po ustabilizowaniu finansów państw. i wprowadzeniu „twardej” waluty (opartej na parytecie złota),
bolszewicy przystąpili do odbudowy zniszczeń wojennych w kraju. Jednocześnie po pojawieniu się tzw. nowej
burżuazji (nepmani w mieście, kułacy na wsi) w WKP(b) rozgorzały spory teoret. dotyczące kontynuowania
NEP; zwolennikiem jego utrzymania był N.I. Bucharin, przeciwko wystąpiła tzw. lewicowa opozycja (z G.J.
Zinowjewem i L.B. Kamieniewem na czele); Stalin, popierający początkowo Bucharina, zmienił stanowisko,
gdy 1927 na rynku produktów spoż. pojawił się kryzys spowodowany nienadążaniem produkcji przem. za
szybko rozwijającym się rolnictwem i IV 1929 nakazał zaniechanie NEP i rozpoczęcie kolektywizacji. Do
niektórych założeń NEP próbowano odwołać się w ZSRR i niektórych państwach komunist. w pierwszych
latach pieriestrojki.
OBSZCZINA, wspólnota wiejska w Rosji, uważana za pozostałość wspólnoty rodowej; o wszystkich jej
sprawach decydowało ogólne zebranie członków obszcziny; przede wszystkim wspólnie dokonywała rozdziału
ziemi — z uwzględnieniem liczby dorosłych osób w rodzinie gospodarza; poza gruntami użytkowanymi przez
poszczególnych chłopów-członków obszcziny istniały wspólne pastwiska, lasy i łąki; poza regulacją życia gosp.
wsi do kompetencji obszcziny należała zbiorowa poręka i zbiorowa odpowiedzialność za czyny popełnione
przez członków obszcziny; przez A.I. Hercena i N.G. Czernyszewskiego, którzy ją idealizowali, uważana za
zalążek stosunków socjalist. na wsi ros.; w teorii tzw. ros. socjalizmu (stworzonej przez Hercena), przyjętej
przez narodników, zagadnienie obszcziny zajmowało miejsce centr.; obszczina przetrwała w Rosji do 1917,
chociaż zaczęła się rozpadać na pocz. XX w., pod wpływem kapitalizacji rolnictwa (gł. reformy agrarnej P.A.
Stołypina i wykupu ziemi); z adm.-prawnego punktu widzenia równoznaczna z terminem mir.
OWEN ROBERT (1771–1858), ang. socjalista utopijny, działacz polit. i społ.; pionier ruchu spółdz.,
zwolennik filozofii oświecenia i ekonomii polit. D. Ricarda. W 1800 utworzył w New Lanark eksperymentalny
ośrodek (z zespołu fabryk włók. i osiedla robotn.), w którym rozpoczął działalność reformatorską — poprawił
zarówno warunki pracy i płacy, jak również warunki życia w osiedlu; walczył o ustawodawstwo fabryczne
i skrócenie dnia pracy. W 1823 wyjechał do USA — próba założenia 1824 komunist. osady spółdz. New
Harmony w stanie Indiana zakończyła się po 3 latach bankructwem; po powrocie do W. Brytanii został jednym
z przywódców robotn. stowarzyszeń spółdz. i zaw.; Owen próbował powiązać idee socjalizmu z powstającym
ruchem robotn.; przebudowy społeczeństwa w duchu komunist. chciał dokonać w sposób pokojowy
i ewolucyjny, przy czym kierowniczą rolę w dokonaniu przemian pozostawiał warstwom posiadającym
i oświeconym. Owen budował swe teorie na przesłankach wynikających ze współcz. mu warunków i twierdził,
że w przyszłości musi z nich wyrosnąć ustrój komunist., oparty na scentralizowanym zarządzaniu wielką,
zmechanizowaną produkcją przem., harmonijnie powiązaną z produkcją rolnictwa; Wybór pism (1959).
M. JELENKOWSKI Owen, Warszawa 1981.
POPŁAWSKI ANTONI, właśc. Jacek Popławski (1739–99), pedagog, teoretyk prawa i ekonomii, ksiądz
pijar; 1760 nauczyciel w Collegium Nobilium, od 1775 współpracownik Tow. do Ksiąg Elementarnych, brał
udział w opracowaniu ustaw Komisji Edukacji Nar.; autor projektu reformy szkolnej (wyd. 1775); w imieniu
kongregacji zgłosił projekt seminarium dla kandydatów na nauczycieli, a po jego utworzeniu przy Szkole Gł.
Koronnej — jego rektor (1780–83), prof. prawa i ekonomii polit. (do 1796) tamże; zwolennik i propagator
fizjokratyzmu, znawca prawa naturalnego (Zbiór niektórych materii politycznych 1774); autor podręczników
szkolnych świeckiej nauki moralnej, w których ukazuje współzależność praw i obowiązków uczniów wobec
rodziców, nauczycieli i państwa; Pisma pedagogiczne (1957).
PROUDHON PIERRE JOSEPH (1809–65), fr. myśliciel społ.; jeden z twórców anarchizmu; przeciwnik
kapitalizmu, wysuwał program stopniowych reform, występował przeciw walce polit. klasy robotn. o swe
prawa; drogę do „sprawiedliwego” ustroju widział w mutualizmie (pomocy wzajemnej) i upowszechnieniu
własności; za gł. źródło zła uważał istnienie pieniądza, proponował utworzenie banku wymiany, który
przyjmowałby towary i wydawał opiewające na ich wartość bony wymiany (wszystkie towary stałyby się
wówczas pieniędzmi i zbędne byłoby istnienie odrębnego pieniądza) oraz udzielałby robotnikom
bezprocentowego kredytu w środkach produkcji i przedmiotach powszechnego użytku; wg Proudhona
przestałyby wtedy istnieć klasy społ., a państwo zostałoby zastąpione przez federację gmin wytwórców; jego
poglądy wywarły znaczny wpływ na ideologię fr. ruchu robotn. 2 poł. XIX w., Komuny Paryskiej 1871 i I
Międzynarodówki; Proudhon był także filozofem amatorem, stworzył oryginalny system dialektyki diadycznej;
Wybór pism (t. 1–2 1974).
J. DZIŻYŃSKI Proudhon, Warszawa 1975.
QUESNAY FRANÇOIS (1694–1774), ekonomista fr.; nadworny lekarz markizy J.A. de Pompadour i Ludwika
XV; twórca fizjokratyzmu, jego podstawowe tezy sformułował w Tableau économique (1758), gdzie
przedstawił proces powstania „produktu netto”, rozumianego jako nadwyżka ekon., oraz ruch okrężny owego
produktu między rolnikami, właścicielami ziemskimi i kupcami; zastosowana metoda ma charakter analizy
przepływów międzydziałowych; zdaniem Quesnaya tylko praca w rolnictwie jest produkcyjna, tzn. tworzy
nadwyżkę bogactwa ponad koszty jego wytworzenia, zaś praca w pozostałych działach ma charakter „jałowy”;
z tego punktu widzenia na społeczeństwo składa się produkcyjna klasa rolników oraz „jałowa” klasa kupców
i rzemieślników; inne dzieła: La physiocratie (1768), Maximes generales du Gouvernement Economique d'un
Royaume Agricole (1758), Elements de la philosophie rurale (1768).
J. ZAGÓRSKI Ekonomia Franciszka Quesnaya, Warszawa 1963.
Państwa dobrobytu teoria, ekonomiczna koncepcja państwa i społeczeństwa, wywodząca się z powstałego
w okresie międzywojennym, w wyniku rozpadu anglo-amerykańskiej szkoły neoklasycznej, nurtu poglądów
ekonomicznych zwanego ekonomią dobrobytu.
Akceptując zasady gospodarki rynkowej i demokracji teoria państwa dobrobytu postuluje szeroki zakres
ingerencji państwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym skutkom działania mechanizmu
rynkowego, zwłaszcza bezrobociu, oraz zapewnienia wszystkim obywatelom odpowiednio wysokiego
poziomu dobrobytu (dzięki rozwiniętemu systemowi świadczeń i usług socjalnych finansowanych przez budżet
państwa, czerpiący środki z wysokiego i silnie progresywnego opodatkowania dochodów podmiotów
gospodarczych).
Praktyczne próby realizacji zasad państwa dobrobytu mają miejsce w krajach skandynawskich, choć w ostatnich
kilku latach napotykają na trudności wobec niedostatku środków budżetowych i krytyki zbyt wysokich obciążeń
podatkowych. Spowodowało to nasilenie dyskusji wśród ekonomistów i polityków gospodarczych na temat
zakresu "opiekuńczości" państwa.
Państwo opiekuńcze, państwo socjalne, państwo dobrobytu (z angielskiego welfare state) koncepcja
państwa i społeczeństwa głoszona zwłaszcza po II wojnie światowej w wysoko uprzemysłowionych krajach
zachodnich. Zakłada, że zadaniem państwa jest:
1) w sferze życia społecznego zapewnienie ochrony socjalnej (np. ubezpieczenia na wypadek choroby,
kalectwa, bezrobocia), zagwarantowanie wszystkim obywatelom dochodów minimalnych i równych praw
w dostępie do usług socjalnych (np. mieszkania, wykształcenia, opieki zdrowotnej);
2) w sferze ekonomicznej ingerencję państwa w życie gospodarcze polegającą na podejmowaniu działań
zmierzających do regulowania rynku w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym (np.
bezrobociu);
3) w sferze ustroju politycznego demokrację, wyrażającą się w idei równości, wolności i likwidacji politycznej
dyskryminacji (np. kobiet, mniejszości etnicznych).
Realizacja tych założeń miała umożliwić stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa i osiągnięcie powszechnego
dobrobytu przy zachowaniu podstaw systemu kapitalistycznego. Koncepcja państwa opiekuńczego realizowana
jest m.in. w krajach skandynawskich (przede wszystkim w Szwecji) i Niemczech. W Wielkiej Brytanii
sytuacja finansowa uniemożliwiła realizację wszystkich postulatów państwa opiekuńczego.Za czołowych
twórców idei państwa opiekuńczego uważani są G. Myrdal i E. Wigfors (Szwecja) oraz J.K. Galbraith
(USA).
Pieniądz, powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę
powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany wówczas, gdy nabrały
one cech masowej powtarzalności, regularności, a więc w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej
do towarowej.
Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar
dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób
ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej.
W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego
zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie
przybierającego
postać
pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza
bezgotówkowego.
PIGOU ARTHUR CECIL (1877–1955), ekonomista bryt.; prof. uniw. w Cambridge, gdzie objął katedrę po A.
Marshallu; przedstawiciel neoklasycznej ekonomii; jego zainteresowania koncentrowały się na
rokowaniach o płace w ujęciu hist., reformie systemu podatkowego, teorii ekon. A. Marshalla, a także na
ekonomii dobrobytu, do której wniósł wielki wkład; The Economics of Welfare (1932), Employment and
Equilibrium (1941), Alfred Marshall and Current Thought (1953).
Podmiot gospodarczy, osoba fizyczna, zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna
prowadząca w zorganizowany sposób działalność gospodarczą, polegającą na produkcji dóbr względnie
świadczeniu usług.
Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z
przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania. Podmiot gospodarczy
funkcjonujący w gospodarce określa się terminem przedsiębiorstwo.
Podmioty rynku (market subjects) osoby fizyczne i prawne występujące w roli sprzedawców lub (i)
nabywców, a więc reprezentujące podaż lub (i) popyt.
Podstawowymi podmiotami rynku są:
 gospodarstwa domowe (konsumenci);
 przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, rolne, budowlane,
wydobywcze itp.);
 przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe, turystyczne itp.);


banki oraz państwo;
samorządy lokalne.
Praca najemna, praca wykonywana przez osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę. Podstawową cechą
najemnej pracy jest dobrowolność, zarówno ze strony pracownika, jak i pracodawcy. Wynagrodzeniem za jej
wykonywanie jest płaca.
Postęp, pojęcie wprowadzone do filozofii dla określenia procesu kierunkowych przemian, podczas którego
dokonuje się przechodzenie obiektów (zjawisk) danego układu ku formom lub stanom wyższym, doskonalszym.
Teorie postępu odniesione do rozwoju społecznego i procesu historycznego znalazły wyraźne zastosowanie w
filozofii oświeceniowej, w koncepcjach pozytywistycznych, w marksowskim materializmie historycznym.
Postęp techniczny, proces zmian rozwojowych techniki wyrażający się przez wprowadzenie do procesu
produkcji nowych, udoskonalonych maszyn, urządzeń, narzędzi i nowych technologii oraz przez wykorzystanie
w sposób doskonalszy istniejących zasobów.
Mieści się w nim również podejmowanie produkcji nowych wyrobów oraz doskonalenie wyrobów dotychczas
wytwarzanych. Postęp techniczny może występować w dziedzinie środków pracy (tzw. technika ścisła) lub
może dotyczyć metod produkcji (postęp technologiczny), przy zachowaniu wzajemnie ścisłych uwarunkowań.
POSTĘP TECHNICZNY proces doskonalenia środków produkcji, metod wytwórczości, warunków pracy i
produkcji; w efekcie wprowadzania p.t. w dłuższych okresach powinny wystąpić korzyści ekonomiczne i
społeczne, gł. oszczędność czasu pracy, wzrost wydajności, efektywności.
Potrzeba (need) Siła, która organizuje percepcję, myślenie, dążenie i działanie w taki sposób, aby przekształcić
w pewnym kierunku istniejącą niezadowalającą sytuację; napięcie dynamizujące i ukierunkowujące czynność
zdobywania tego, co jest konieczne do normalnego funkcjonowania człowieka jako systemu biopsychicznego i
społecznego; pożądanie czegoś niezbędnego do zapewnienia warunków rozwoju i funkcjonowania człowieka.
Pożądanie to dotyczyć może przedmiotów materialnych, pewnych stanów emocjonalnych, wyników jakiegoś
działania lub określonych stosunków między ludźmi.
Potrzeby (materialne i duchowe) są przyczyną i celem gospodarowania. Gdyby nie istniały potrzeby nie byłoby
żadnego działania ekonomicznego, gdyż potrzeby nie tylko wymagają zaspokojenia, ale wyzwalają motywy, a
więc wprawiają w ruch całą stronę motoryczną działalności człowieka. Każda potrzeba jest naturalnie przede
wszystkim kategorią społeczno-psychologiczną, stanem braku czegoś, wyrażającym jakąkolwiek zależność
człowieka od otoczenia. Jako kategoria ekonomiczna występuje wówczas, gdy rozpatrujemy ją pod kątem
widzenia form jej realizacji.
Potrzeby człowieka układają się w pewną hierarchię, czyli układ o różnym stopniu ważności i znaczenia dla
życia i rozwoju jego osobowości. Potrzeba ludzka jest jednym z podstawowych pojęć w życiu każdego
człowieka. Jest ona głównym czynnikiem konstytuującym inne pojęcia. Jeśli stwierdzamy, że przedmiot ma
wartość użytkową, to tylko w tym znaczeniu, że zaspokaja on określoną potrzebę społeczną.
REFORMA ROLNA, nadzwyczajna zmiana w stosunkach własności ziemi wprowadzona na drodze
ustawowej ze względów społ., nar., polit. lub, rzadziej, ekon., polegająca na wywłaszczeniu wielkich
posiadaczy z całości lub części ich ziemi i rozparcelowaniu jej między bezrolnych lub małorolnych chłopów
z jednoczesnym nadaniem im tytułu własności.
Różnice w ustawodawstwie dotyczącym reformy rolnej sprowadzają się zazwyczaj do: wysokości
odszkodowania za ziemię (lub jego braku), dobrowolnego lub przymusowego charakteru parcelacji, maksimum
obszaru wolnego od parcelacji, sposobu zapłaty za ziemię przez nowych właścicieli, wielkości obszarów
wywłaszczonych, zatrzymanych przez państwo, a także różnych kryteriów wyboru (np. nar., społ.)
wywłaszczanych właścicieli oraz nowych osadników. Reformę rolną należy odróżnić od bolszewickiej praktyki
zmian w rolnictwie: Dekret o ziemi z 8 XI 1917 „unarodowił” całą ziemię w Rosji w celu pozyskania chłopów
dla rewolucji, lecz dał im jedynie prawo użytkowania ziemi, a nie prawo własności. W latach 30., w trakcie
kolektywizacji rolnictwa, odebrano chłopom ros. również i prawo indywidualnego użytkowania
ziemi.Reformy rolne podjęte w Europie Środk.-Wsch. po I wojnie świat. miały gł. na celu wywłaszczenie
obcych etnicznie właścicieli (np. Niemców w Estonii, na Łotwie i w Rumunii, Polaków na Litwie, Węgrów
w Rumunii i na Słowacji) oraz nadanie ziemi bezrolnym i małorolnym chłopom dominującej narodowości. W
ten sposób starano się także złagodzić napięcia społ., grożące rewolucją typu bolszewickiego (szczególnie
w Rumunii), i przyciągnąć chłopów do budowy państwowości. Taki charakter miały reformy rolne uchwalone
w Jugosławii (23 II 1919), Czechosłowacji (27 II 1919), Estonii (10 XII 1919), na Łotwie (wiele ustaw 1920–
22), Litwie (30 X 1920), w Rumunii (deklaracja król. 1 XII 1918 wraz z ustawami 1921) i Finlandii (14 X
1922); reforma rolna przeprowadzona na Węgrzech po upadku Republiki Rad nie miała charakteru nar., lecz
została uchwalona ze względu na konieczność złagodzenia niezadowolenia na wsi; reforma rolna w Bułgarii (VI
1921) była bardzo ograniczona ze względu na istniejący tam niewielki odsetek gruntów większej własności.
Najbardziej radykalne reformy rolne przeprowadzono w okresie międzywojennym w państwach bałtyckich,
gdzie w rezultacie znikła większa własność ziemska, byli właściciele zaś nie uzyskali odszkodowania, a także
w Rumunii i Czechosłowacji. Reformy rolne rozładowały przeludnienie agrarne jedynie w tych krajach,
w których było ono niewielkie (Litwa, Łotwa, Estonia, Czechy); tam, gdzie rozmiary przeludnienia były
ogromne (Rumunia, Słowacja), nawet radykalna parcelacja nie przyczyniła się do jego zmniejszenia.
Ekonomiczne skutki reform rolnych były na ogół negatywne, zwł. w pierwszym okresie, gdy spadały plony,
podaż żywności i chłonność rynku wiejskiego; pozytywnym skutkiem reform rolnych był wzrost konsumpcji
chłopskiej.
W Polsce istniał olbrzymi głód ziemi, a pod koniec I wojny świat. nastroje na wsi uległy radykalizacji. Już 10
VII 1919 Sejm Ustawodawczy przyjął uchwałę o zasadach reformy rolnej; ustawę o reformie rolnej uchwalił
sejm 15 VII 1920, w szczytowym okresie ofensywy bolszewickiej; miała ona zachęcić chłopów do obrony
ojczyzny. Ustawa zakładała przymusową parcelację majątków ponad 180–400 ha na różnych obszarach państwa
(ponad 60 ha w okręgach przem. i podmiejskich) oraz odszkodowanie w wysokości połowy rynkowej ceny
ziemi. Ustawa ta nie była wykonywana, gdyż uchwalona III 1921 konstytucja RP gwarantowała prawo
własności, co stało w sprzeczności z niepełną rekompensatą przewidywaną w reformie rolnej. Ostatecznie,
w wyniku długich przetargów i ustaleń paktu lanckorońskiego (1923), kompromisową ustawę o reformie
rolnej przyjęto 28 XII 1925; zakładała ona dobrowolną parcelację majątków ponad 180 ha (województwa wsch.
— 300 ha, majątki uprzemysłowione — 700 ha), w okręgach przem. i podmiejskich ponad 60 ha, po cenach
rynkowych ziemi; dopiero w przypadku niewykonania rocznego kontyngentu parcelacji 200 tys. ha państwo
mogło przystąpić do parcelacji przymusowej. Ogółem w okresie międzywojennym rozparcelowano ponad 2,5
mln ha ziemi.
Po II wojnie świat. dokonano w Europie Środk.-Wsch. dalszych zmian określanych mianem reform rolnych,
których celem było pozyskanie chłopów dla władzy komunistycznej. Dekret PKWN z 6 IX 1944 wprowadzał
radykalną reformę rolną w nowej Polsce; wywłaszczono bez odszkodowania wszystkie majątki ponad 50 ha
w środk. Polsce i ponad 100 ha w woj. pozn., pomor. i śląskim. Beneficjenci byli zobowiązani do zapłaty
równowartości jednorocznego zbioru w 10–20 ratach; parcelację przeprowadzano siłą, na mocy decyzji
uzurpatorskich władz, nie pochodzących z wyboru, byłych właścicieli niejednokrotnie zamykano w aresztach,
a część ziemi pozostawiano w rękach państwa. Ogółem na ziemiach dawnej Polski wywłaszczono ok. 3,1 mln
ha, z czego rozparcelowano ok. 1,2 mln ha, na Ziemiach Pn. i Zach. rozdzielono dalsze 5,0 mln ha ziemi.
Podobne były założenia reform rolnych przeprowadzonych w Bułgarii (6 II 1945), na Węgrzech (15 III 1945),
Rumunii (28 III 1945), Czechosłowacji (etapami 21 VI 1945, 11 VII 1947 i 21 III 1948), Jugosławii (23 VIII
1945) i Albanii (29 VIII 1945). Szeroki zasięg miały reformy albańska i węg., nieco mniejszy — czechosł.,
jugosł. i rum., a najmniejszy — bułgarska. We wszystkich tych przypadkach obawy chłopów co do
bolszewickiego charakteru zmian okazały się uzasadnione; już VI 1948 Kominform zadecydował
o przyspieszeniu „socjalistycznych” zmian w rolnictwie, czyli o kolektywizacji rolnictwa. Przebudowa
rolnictwa w Chinach po 1949, a także w Wietnamie, Korei Pn., na Kubie czy w Etiopii w latach późniejszych
odbyła się w podobny sposób. Natomiast reformy zbliżone do międzywojennych reform rolnych w Europie
Środk.-Wsch. przeprowadzono po II wojnie świat. także w niektórych tzw. krajach rozwijających się, np.
w Gwatemali (1952–54), Boliwii (1953), Egipcie (1954), Indiach (1955), Wenezueli (1960), Kostaryce (1961),
Kolumbii (1961), Iranie (1963), Peru (1969) i Chile (1970–73). Według założeń niektórych teorii gospodarki
słabo rozwiniętej, reformy te miały na celu rozładowanie przeludnienia agrarnego, gospodarcze
usamodzielnienie chłopów, a także przyspieszenie akumulacji kapitału i rozwój rynku wewn.; cele społ. były
realizowane częściej niż ekon., choć w niektórych krajach modernizacja wsi powodowała odwrotne efekty (np.
rewolucja muzułm. w Iranie); same reformy rolne, bez innych środków polityki gosp., okazywały się jednak
najczęściej niedostatecznym bodźcem do przyspieszenia rozwoju gospodarczego.
A. ROSE Reformy rolne w Europie Środkowej po wojnie światowej, Warszawa 1925;
L.W. BIEGELEISEN Reforma rolna głównych państw europejskich, t. 1–2, Warszawa 1926;
P. JOUSSE Les tendences des reformes agraires dans l'Europe centrale, l'Europe orientale et l'Europe
meridionale 1918–1924, Niort 1925;
Agrarian Reforms in Western Countries, Bombay 1946;
E.H. TUMA Twenty-Six Centuries of Agrarian Reform, Berkeley–Los Angeles 1965;
W. ROSZKOWSKI Land Reforms in East Central Europe after World War One, Warsaw 1995.
REGULACJA [łac.], ekon. oddziaływanie przez państwo na prywatne makroekon. podmioty gosp.
(przedsiębiorstwa, banki itp.) oraz na poszczególne rynki. Funkcje regulacyjne pełnią z reguły
wyspecjalizowane agendy państwa. Dążą one do narzucenia prywatnym podmiotom gosp. zachowań uznanych
za pożądane albo do powstrzymania ich od działań uznanych za niepożądane. Narzędzia oddziaływania to:
narzucanie cen dóbr i usług, określanie warunków umów, warunków wyjścia i wejścia do gałęzi, norm techn.,
norm → bezpieczeństwa i higieny pracy, norm zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Regulację
wprowadzono w Stanach Zjedn. równocześnie z → ustawodawstwem przeciwmonopolowym. Objęła
one te dziedziny wyłączone spod działania ustawodawstwa przeciwmonopolowego, w których ukształtowały się
→ monopole naturalne, np. transport lądowy, lotn., energetykę, telekomunikację. Rozbijanie monopoli w
tych dziedzinach uznano za niekorzystne, gdyż prowadziłoby to do zwiększenia kosztów (np. przywrócenie
modelowej konkurencji na rynku usług komunalnych wymagałoby prowadzenia 2 lub więcej sieci
wodociągowych, gazowych itp.). W celu uniemożliwienia monopolistom stosowania zabronionych praktyk
monopolistycznych (np. dyskryminacji cenowej) poddano je regulacji. W XX w., aż do lat 70., zakres regulacji
stopniowo rozszerzał się na dziedziny, w których występowały niesprawności rynku, np. sektor finansowy i
ubezpieczeniowy. Mimo licznych kontrowersji regulację oceniono na ogół pozytywnie. Zapewniała ona
odbiorcom powszechny dostęp do dóbr i usług o odpowiedniej jakości po akceptowalnych cenach, a dostawcom
akceptowalne zyski i względną stabilność warunków działania. W USA w latach 60. regulowane gałęzie
wytwarzały ok. 1/4 produktu nar. brutto. Deregulacja, tzn. wycofanie się państwa z regulowania poszczególnych
dziedzin, wystąpiła w latach 70.; była spowodowana narastaniem inflacji, której wzrost utrudniał utrzymanie we
właściwych proporcjach cen i kosztów oraz powodował nieakceptowalne wahania rentowności, a także
postępem techn. (np. rozwój telekomunikacji bezprzewodowej zmienił strukturę rynku, zlikwidował lokalne
monopole naturalne). Wraz ze zmniejszaniem się inflacji w latach 80. krytyka regulacji osłabła.
Ricardo David (1772-1823), ekonomista, geolog, matematyk angielski. Współtwórca klasycznej szkoły
angielskiej, kontynuator i zarazem krytyk prac A. Smitha.Stworzył spójny system poglądów
ekonomicznych. Jego podstawą była teoria wartości opartej na pracy wydatkowanej na wytworzenie towaru
w procesie produkcji. Wartość ta podlega wg Ricarda podziałowi pomiędzy właścicieli trzech czynników
wytwórczych: siły roboczej, kapitału i ziemi, tworzących ich dochody: płacę, zysk i rentę gruntową.Za
źródło renty uznał rzadkość (ograniczoną ilość) ziemi i zróżnicowanie jej urodzajności, natomiast zysk był wg
niego potrąceniem z produktu wytworzonego przez robotnika. Prawa rządzące podziałem dochodów w różnych
stadiach rozwoju gospodarczego są wg Ricarda głównym przedmiotem badań ekonomii.Innymi płaszczyznami
zainteresowań Ricarda były także problemy pieniądza i procentu (jego propozycje stały się podstawą reformy
walutowej w Anglii w 1819), podatków oraz handlu zagranicznego (jest twórcą teorii kosztów
komparatywnych). Był zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. Teoria ekonomiczna Ricarda została
w znacznym stopniu przejęta przez marksizm.
Ważniejsze prace: The High Price of Bullion. A Proof of the Depreciation of Bank-Notes (1809), Essay of the
Influence of a Low Price of Corn on the Profits of Stock (1815), Proposals for an Economical and Secure
Currency (1816), Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania (1817, wydania polskie 1826, 1827, 1919,
1929, 1957), Essay on the Funding System (1821).
ROUSSEAU JEAN JACQUES (1712–78), fr. pisarz, filozof, teoretyk muzyki; wybitny przedstawiciel
oświecenia; początkowo współpracownik Wielkiej encyklopedii francuskiej, następnie zerwał
z encyklopedystami i postawił sobie zadanie obrony człowieka przed niszczącym wpływem cywilizacji;
w Rozprawie o naukach i sztukach (1750, przekład pol. w: Trzy rozprawy z filozofii społecznej 1956) oraz O
początku i zasadach nierówności między ludźmi (1755, wyd. pol. 1784) zakładał naturalną dobroć człowieka
i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeństwie wskutek powstania własności
prywatnej, przemocy silniejszych, utraty autentyczności i fałszywej kompensaty w postaci rozkwitu nauk
i sztuk; przepojona uczuciowością epistolarna powieść Nowa Heloiza (1761, wyd. pol. niepełne 1962) ukazuje
najboleśniejsze ówczesne konflikty i proponuje zaradzenie złu przez ochronę uczuć naturalnych, nowy model
rodziny i ucieczkę od zepsucia miast; prekursorskie treści zawierał utwór z pogranicza traktatu i powieści Emil
czyli O wychowaniu (1762, wyd. pol. t. 1–2 1930–33) — utopijna teoria wychowania swobodnego, oraz traktat
polit. Umowa społeczna (1762, wyd. pol. 1839), głoszący najbardziej demokr. teorię państwa i prawa przed
rewolucją fr. 1789–99; Rousseau postulował równość społ., podporządkowanie się woli zbiorowej i szacunek
dla wspólnego dobra; prześladowany za niebezpieczne dla absolutyzmu tezy Umowy społecznej i propagandę
deizmu w Emilu, zmuszony był udać się na tułaczkę do Szwajcarii i W. Brytanii; spowodowała ona u niego
chorobliwe stany psychiczne. Rousseau podjął własną apologię w Dialogues (1780), Wyznaniach (1781–88,
wyd. pol. t. 1–2 1915–18) i Marzeniach samotnego wędrowca (1782, 1 wyd. pol. pt. Przechadzki samotnego
marzyciela 1967), będących próbą rozwikłania konfliktu: jednostka–społeczeństwo, a zarazem szczytowym
osiągnięciem prozy poet.; w rozprawie Uwagi nad Rządem polskim (1782, wyd. pol. 1789) przedstawił projekty
reform ustrojowych i społ., akcentując rolę świadomości nar. dla zachowania niepodległości; ponadto
pozostawił rozprawy muz., 2 opery (Pigmalion, scena liryczna 1771, wyd. pol. 1777). Teorie polityczne
Rousseau wywarły poważny wpływ na jakobinów, propozycje wychowawcze — na współcz. pedagogikę,
hasło kultu natury i uczucia — na kształtowanie się sentymentalizmu, a następnie romantyzmu; Wybór tekstów
pedagogicznych (1949), Trzy rozprawy z filozofii społecznej (1956), wybór pism Umowa społeczna, Uwagi
o rządzie polskim... (1966).
Z. SZMYDTOWA Rousseau — Mickiewicz i inne studia, Warszawa 1961;
B. BACZKO Rousseau — samotność i wspólnota, Warszawa 1964.
Rozwój gospodarczy (economic development), wzrost gospodarczy wzbogacony o jakościowe przemiany
zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki. Te
jakościowe zmiany wywierają korzystny wpływ na dynamikę gospodarczą, stan zatrudnienia, bardziej
sprawiedliwy podział dochodu narodowego, opiekę socjalną i zabezpieczenie społeczne. Rozwojowi
gospodarczemu towarzyszy wewnętrzna transformacja społeczeństwa, zmiana jego struktury zawodowej i
społecznej, która sprzyja stopniowej poprawie jakości jego życia.
Termin "rozwój" bywa używany dla zaakcentowania, że chodzi o proces długofalowy dotyczący ogółu struktur
społeczno-gospodarczych i warunków życia społeczeństwa.
Równość Kategoria socjologiczna i ekonomiczna porównująca wzajemny status ludzi. Wyróżniana jest m.in.:
* Równość pozioma - jednakowe szanse dla jednakowych ludzi
* Równość pionowa - różne traktowanie ludzi tak, aby zniwelować różnice ich szans spowodowane różnicami
w wykształceniu, miejscu pochodzenia itp.
* Równouprawnienie polityczne - wszyscy są równi wobec prawa.
* Równość stosunków społeczno-ekonomicznych
Pełna równość jest sprzeczna z pełną wolnością, gdyż wymaga nałożenia ograniczeń na jednostki, co krępuje
ich wolność. Jedną z głównych różnic pomiędzy prądami politycznymi są różnice w interpretowaniu tych pojęć
i różny rozkład akcentów pomiędzy równością a wolnością. Liberalizm na przykład jest niemal całkowicie
przekonany o konieczności zagwarantowania wolności, jednak odbywa się to kosztem zwiększenia nierówności
społecznych. Socjalizm z kolei (szczególnie utopijny]) domaga się pełnej równości, nawet kosztem wolności
jednostek.
Rynek całokształt transakcji między kupującymi i sprzedającymi; miejsce na którym spotyka się popyt z
podażą.
Rynek, instytucja lub mechanizm umożliwiający kontakt osobom posiadającym dobra i usługi (producentów)
z chętnymi do ich zakupu (konsumentami).
Rynek pomaga ustalić optymalną dla konsumentów i producentów cenę i ilość. Nieodłącznym elementem
rynku jest konkurencja.
W zależności od obszaru geograficznego rynek możemy podzielić na: lokalny, krajowy, międzynarodowy,
globalny etc. Rynek to także ogół operacji dot. konkretnej dziedziny (kapitałowy, mięsny, samochodowy).
W zależności od tego, kto ma większy wpływ na kształtowanie się transakcji kupna–sprzedaży rynek można
podzielić na rynek producenta lub konsumenta. Rynek głównie kształtuje procesy gospodarcze, których celem
jest spowodowanie rozwoju gospodarczego.
Rynek (market) Miejsce spotkań w celu dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów i usług; stosunki
wymienne zwykle znajdujące wyraz w transakcjach kupna-sprzedaży między dostawcami i odbiorcami, których
decyzje kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Rynek obejmuje: podmioty rynkowe, którymi są
kupujący i sprzedający, przedmioty rynkowe, którymi są towary i usługi oraz ujawniony na rynku popyt i
stosunki pomiędzy podmiotami rynkowymi.
Na rynku dokonuje się gra o nabywcę. Jest to rywalizacja między sprzedającymi o lepszy pomysł na dobry
interes, atrakcyjny produkt, korzystniejszą cenę, skuteczniejszą reklamę i dogodniejszy zakup. Charakter tej gry
zależy od relacji między popytem a podażą jaka kształtuje się na rynku, a więc czy jest to rynek konsumenta,
czy też producenta.
Rynek konsumenta (odbiorcy) jest to sytuacja rynkowa, w której odbiorcy znajdują się ze względu na nadwyżkę
podaży (podaż jest większa od popytu) na lepszej taktycznie pozycji w stosunku do producentów. Rynek
producenta (sprzedawcy) z kolei oznacza sytuację rynkową, w której ze względu na nadwyżkę popytu (popyt
jest większy od podaży) producent zajmuje silniejszą pozycję.
SAINT-SIMON Claude Henri de, hrabia (1760-1825) francuski filozof i myśliciel społeczny, utopijny
socjalista; uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych; 1789 zrzekł się tytułów
arystokratycznych; jako spekulant dorobił się dużego majątku, który umożliwił mu dostatnie życie i
prowadzenie salonu dyskusyjnego z udziałem wybitnych uczonych; aresztowany przez Komitet Ocalenia
Publicznego przesiedział ok. roku w więzieniu luksemburskim; ok. 1805 S.-S. bankrutuje i żyje w nędzy
wspomagany przez swojego dawnego służącego; pod koniec życia dzięki wsparciu uczniów jego sytuacja
poprawia się. Naczelnym założeniem S.-S. jest teza, że społeczeństwo jest organizmem, którego wszystkie
części przyczyniają się w różny sposób do działania całości; stan społeczeństwa zależny jest od tego, jakie idee
w nim panują; różnym typom myślenia odpowiadają w dziejach różne rodzaje ustroju społecznego. Po epoce
teologicznej i metafizycznej nadszedł czas epoki pozytywnej, w której zapanują idee naukowe. W
systemie wiedzy S.-S. istotną rolę miała odgrywać nauka o społeczeństwie, którą określał jako "fizjologię
społeczną" (a która jest poprzedniczką socjologii); uważał, że ludzie i klasy społ. poddane są prawom
działającym z rygorystyczną koniecznością (prawo postępu), prawidłowości te można odkryć i wykorzystywać
w praktyce - do przewidywania zjawisk społecznych i świadomego nimi kierowania. Taką koniecznością jest
nadejście społeczeństwa industrialnego (przemysłowego), które zastąpi społeczeństwo feudalne i militarne
oraz zlikwiduje zasadniczy antagonizm społ., jakim dla S.-S. jest sprzeczność interesów pomiędzy
"pszczołami" (wytwórcami) a "trutniami" (konsumentami, którzy sami niczego nie wytwarzając pasożytują na
cudzej pracy). Wytwórcy, czyli industrialiści-przemysłowcy (termin ten został stworzony przez S.-S.) to
przedsiębiorcy, bankierzy i robotnicy, rolnicy, uczeni, artyści. Trutniami dla S.-S. byli przede wszystkim
"legiści" i osoby nie inwestujące w przemyśle (industrii) swoich kapitałów. Przyszłe społeczeństwo miało być
zorganizowanym na skalę państwową przez technokratów wielkim warsztatem produkcyjnym. Obecna u S.-S.
tendencja do odgórnego organizowania społeczeństwa została przez Durkheima uznana za wyróżnik socjalizmu
w ogóle. Gł. dzieła: Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych, Wprowadzenie do prac naukowych XIX
wieku, Katechizm industrialistów, Nowe chrześcijaństwo.
Siła robocza wszyscy ludzie powyżej 16. roku życia, którzy są obecnie zatrudnieni lub szukają pracy
SMITH Adam (1723-90) twórca szkoły klasycznej w ekonomii polit., pierwszego naukowego systemu
ekonomii, prof. logiki, filozofii moralnej, literatury, retoryki uniw. w Glasgow i Edynburgu, propagator
koncepcji porządku naturalnego (harmonijny porządek świata), zwolennik liberalizmu gospodarczego i twórca
koncepcji homo oeconomicus (człowiek gospodarujący w swych działaniach kieruje się wyłącznie żądzą
pomnażania zysku) i koncepcji niewidzialnej ręki rynku (uznającej, że gospodarką rządzą obiektywne prawa
ekon.). Całość swych poglądów ekon. S. zawarł w dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów,
wyd. 1776; przedmiotem jego rozważań był problem pomnażania bogactwa narodu, co zdaniem S. można
osiągać dzięki pracy produkcyjnej (teoria wartości opartej na pracy); bezpośredni wpływ na wzrost bogactwa
ma pomnażanie tejże pracy przy zastosowaniu podziału pracy i specjalizacji; obok pracy źródłem bogactwa jest
także kapitał i ziemia; uwzględnienie wszystkich tych trzech czynników decyduje o wartości nowo wytworzonej
produkcji; każdy z tych czynników musi być wynagrodzony: praca w postaci płacy, kapitał w formie zysku,
wykorzystanie ziemi w postaci renty; opłacenie tych czynników znajduje swe odzwierciedlenie w kosztach
produkcji, a nominalnie - w cenach wytworzonych towarów.
SMITH ADAM (1723–90), ekonomista bryt., Szkot; od 1751 prof. logiki, a od 1755 filozofii moralnej na uniw.
w Glasgow; jeden z twórców ekonomii klas., zwolennik koncepcji porządku naturalnego i liberalizmu,
przedstawiciel tzw. szkockiego oświecenia. Pozostawał pod silnym wpływem poglądów fizjokratów; traktując
społeczeństwo jako zespół luźno ze sobą powiązanych jednostek, uważał, że opis stosunków społ. powinien być
oparty na analizie jednostki ludzkiej, jej natury i interesów. Sądził, że ustrój społ. powstaje spontanicznie, pod
wpływem żywiołowo układających się stosunków między ludźmi i przeciwstawiał się ingerencji państwa
w życie społeczeństwa. Zajmował się gł. problemem pomnażania bogactwa narodów; w tym kontekście
analizował przede wszystkim zjawisko pracy społ. oraz podział pracy (specjalizację wewnątrz zakładu pracy)
jako źródło wzrostu jej wydajności. Twierdził, że gospodarką kapitalist. rządzą obiektywne prawa ekon.;
sformułował podstawy analizy funkcjonowania mechanizmu rynkowego (system cen). Dowodził, że gdy wolni
producenci kierują się w swoich działaniach chęcią maksymalizowania zysku, to niewidzialna ręka rynku
jest najskuteczniejszym mechanizmem zapewniającym dostosowanie struktury podaży do struktury popytu;
jeżeli gospodarka jest wolna od regulacji ze strony państwa, to konkurencja zapewnia alokację zasobów
prowadzącą do wzrostu dobrobytu.
Model mechanizmu rynkowego stworzony przez Smitha opisywał nowy system ekon. powstający
w uprzemysławiających się wówczas krajach Zachodu. Smith sformułował 2 warunki niezbędne do tego, aby
system rynkowy mógł działać sprawnie: 1) rynki muszą być wolne od interwencji ze strony rządu; 2)
egoistyczne zachowania producentów powinny być powściągane (dla wspólnego dobra) jedynie przez
konkurencję między dostawcami. Smith z największą niechęcią odnosił się do monopoli, uważając je za wyraz
konspiracyjnych działań przeciwko konsumentom. Prace Smitha były podstawą, na której uformował się klas.
nurt ekonomii; jego dzieło Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776, wyd. pol. 1954) jest
uznawane za podstawowe w ekonomii klasycznej.
SOCJALIZM [łac.]
1) powstałe w XIX w. ideologie i ruchy społ., dążące do równości i sprawiedliwości społ.;
2) określenie stosowane niekiedy do charakterystyki ustroju społ. tych krajów wysoko rozwiniętych (zwł. eur.),
w których gospodarce rynkowej towarzyszy daleko posunięta redystrybucja dochodu nar. i realizacja koncepcji
państwa opiekuńczego („państwo dobrobytu”, socjaldemokracja). Niektóre elementy idei socjalizmu
XIX i XX-wiecznego występowały w ruchach protestu w średniowieczu i we wczesnej epoce nowoż. (ciompi,
lewellerzy), w niektórych ruchach rel., utopiach renes. (T. Campanella, T. Morus). W XIX w. socjalizm był
reakcją na wielkie zmiany społ., które poczęły się dokonywać we wczesnych fazach kapitalist.
uprzemysłowienia: rozbicie tradycyjnych wspólnot i instytucji paternalizmu właściwych epoce przedprzem.,
masowa ruchliwość społ., rozpad tradycyjnych więzi, urynkowienie rozmaitych aspektów życia wcześniej
regulowanych obyczajem, wyzysk, wykorzenienie i alienacja jednostek i grup społecznych. Termin socjalizm
zawłaszczany przez liczne, często przeciwstawne i zwalczające się obozy ideowe i polit., należy do najbardziej
wieloznacznych w dziejach ideologii i myśli społecznej.
Ideologie i ruchy socjalistyczne.
Socjalizm odwołuje się do takich wartości, jak równość, wspólnota, sprawiedliwość społ., a zwraca się przeciw
alienacji, wywoływanej przez rynek, i przeciw wyzyskowi, powodowanemu przez kapitalizm. Wcześni
socjaliści (Ch. Fourier, R. Owen) szukali realizacji tych wartości w budowie dobrowolnych wspólnot
wytwórców. W 2 poł. XIX w. powstały liczne kierunki myśli socjalist. postulujące taką przebudowę ładu społ.,
która pozwoliłaby na realizację idei socjalistycznych W szczególnie rozwiniętej postaci idee te znalazły wyraz
w pracach K. Marksa i F. Engelsa, którzy swe poglądy określili mianem socjalizmu naukowego,
w przeciwieństwie do socjalizmu utopijnego poprzedników ( marksizm). We wczesnych pracach Marks
dowodził, że własność prywatna nieuchronnie rodzi alienację, którą da się znieść dzięki uspołecznieniu.
Socjalizm w rozumieniu klasyków marksizmu miał być kolejnym, koniecznym etapem hist. rozwoju ludzkości,
efektem działania nieuchronnych, poddających się poznaniu praw. Jednocześnie jednak do stworzenia nowego
ustroju jest konieczna, w myśl teorii marksistów, rewol. walka robotników, która ostatecznie obali skazany na
zagładę ustrój kapitalistyczny. Na przeł. XIX i XX w. kontynuatorzy myśli Marksa, zwł. Lenin, R. Luksemburg,
a później także Mao Zedong, starali się rozwinąć jego idee w taki sposób, by uwzględnić specyfikę obszarów
zacofanych. Jednocześnie z ideami marksistów rozwijały się inne koncepcje socjalistyczne, postulujące
stopniowe przekształcanie kapitalizmu przez uspółdzielczanie (kooperatyzm), przekształcanie własności
prywatnej we własność związków zaw. (syndykalizm), obalenie państwa, co miałoby prowadzić do
spontanicznego ułożenia się stosunków społ. na zasadzie wspólnotowej ( anarchizm), rozwój własności
municypalnej (Fabian Society), przekształcanie kapitalizmu przez reformy parlamentarne (rewizjonizm,
socjaldemokracja), w krajach roln. oparcie gospodarki na średnim chłopstwie i spółdzielczości (agraryzm)
i inne. Zróżnicowaniu koncepcji socjalist. odpowiadała wielość ruchów, wywodzących się z idei socjalist.;
efektem prób zjednoczenia były Międzynarodówka I i Międzynarodówka II.
W zach. Europie w warunkach demokracji parlamentarnej, zwł. w Niemczech, socjalizm stał się podstawą
programów masowych, legalnych partii polit. oraz związków zaw., które stopniowo odchodziły od koncepcji
rewol. obalenia ustroju kapitalist. na rzecz idei jego przekształcenia przez reformy parlamentarne, gł. przez
nacjonalizację; niektórych sektorów gospodarki, wprowadzenie elementów planowania gospodarczego,
ubezpieczeń społ. oraz przez redystrybucję dochodu nar. w wyniku progresywnego opodatkowania
i rozbudowania świadczeń społ. (np. SPD, Labour Party, PPS). Popularność idei socjalist. w XIX w. wynikała
z rażących zróżnicowań społ., charakterystycznych dla wczesnych etapów kapitalist. uprzemysłowienia. W
okresie międzywojennym sprzyjał jej wielki kryzys gosp. lat 30., który upowszechniał przeświadczenie
o strukturalnej niesprawności kapitalizmu, nie będącego w stanie zapewnić wzrostu gosp. i równych szans społ.;
prowadziło to do przekonania o konieczności uzupełnienia mechanizmów rynku przez planowanie
i redystrybucję dochodu narodowego. Popularność idei socjalist. utrzymywała się do lat 70. XX w., m.in. dzięki
sukcesom polityki interwencjonizmu oraz wzrostowi bezpieczeństwa socjalnego, związanego
z wprowadzeniem instytucji państwa opiekuńczego, w pewnej mierze także dzięki rozpowszechnieniu
przekonania o sukcesach gosp. ZSRR i krajów, które wprowadziły sowiecki model gosp.-polityczny.
Szukając możliwości pogodzenia racjonalności gosp., możliwej do osiągnięcia dzięki rynkowi, z postulatami
równości i sprawiedliwości społ., oraz dążąc do znalezienia sposobu uniknięcia wahań gosp., ekonomiści zach.
o orientacji socjalist. proponowali — poczynając od okresu międzywojennego — rozmaite warianty organizacji
gosp., polegające na pozostawieniu swobody działania mechanizmów rynkowych w warunkach redukcji
własności prywatnej, planowania gosp. i częściowego stanowienia cen przez państwo (socjalizm rynkowy). Idee
te były inspiracją do reform, podejmowanych w krajach komunist. od poł. lat 50. (zwł. w Polsce i na Węgrzech).
W Rosji, ze względu na odmienność struktur społ. oraz niedemokr. charakter państwa, ruch socjalist. rozwijał
się inaczej. W ostatniej ćwierci XIX w. czołową rolę odgrywali narodnicy, wg których przyszły ustrój
socjalist. można zbudować bez przechodzenia przez fazę kapitalizmu, korzystając ze wspólnotowych tradycji
wiejskich (obszczina), pod warunkiem usunięcia siłą (przez działalność terrorystyczną) samodzierżawia
carskiego. W polemice z nimi marksiści ros.e dowodzili nieuchronności kapitalizmu koniecznego do stworzenia
klasy robotn.; w konspiracji i na obczyźnie, przy ogromnej roli Lenina, wykształcili swoiste zasady działalności
partii, które stały się następnie wzorem dla innych partii komunistycznych.
W 2 poł. XX w., a zwł. w epoce dekolonizacji, idee socjalist. znalazły znaczny oddźwięk w krajach
rozwijających się, których zacofanie tłumaczono zależnością od wysoko rozwiniętych centrów kapitalizmu
(zależności teoria); przerwanie tej zależności, częściową nacjonalizację, reformy wyrównujące dochody oraz
planowanie traktowano jako rokującą powodzenie drogę rozwoju. W niektórych krajach arab. próbowano łączyć
idee socjalizmu z naukami islamu (socjalizm arabski); w praktyce polegało to na etatyzacji gospodarki,
redystrybucji dochodu i wprowadzeniu elementów państwa opiekuńczego.
Skrajny charakter nadawały idei socjalist. organizacje terrorystyczne, działające zarówno w krajach
rozwijających się, jak i wysoko rozwiniętych; w myśl ich interpretacji odpowiedzią na terror będzie zaostrzenie
przymusu przez państwo, co skłoni masy do działań rewol. ( Tupamaros, Sendero Luminoso, Czerwone
Brygady oraz Prima Linea, Frakcja Czerwonej Armii). W krajach postkomunist. idea socjalist. przybiera
niekiedy postać programu „trzeciej drogi” — takiej formy przekształceń ustroju uformowanego przez
komunizm, która — rozszerzając zakres działania rynku — pozwalałaby jednak zachować bezpieczeństwo
socjalne, sprawiedliwość społ. i minimalizować zróżnicowania społ.; program ten, nawiązujący do koncepcji
socjalizmu rynkowego, miałby być realizowany przez znaczny udział sektora publ. (niekoniecznie państw.)
w gospodarce.
Socjalizm w krajach wysoko rozwiniętych. Ruchy socjalist., zwł. zaś socjaldemokracja, były jednym z gł.
czynników przebudowy społeczeństw zachodnioeur. w ostatnim stuleciu, polegającej na ograniczeniu działania
rynku (zwł. rynku siły roboczej) i rozbudowie mechanizmów koordynacji zachowań społ. przez demokr.
państwo i dobrowolne stowarzyszenia. Proces ten rozpoczął się u schyłku XIX w., po części przez podjęcie
socjalist. wyzwania przez elity rządzące (wprowadzenie ustawodawstwa społ., zapoczątkowane 1881
w Niemczech przez O. von Bismarcka). Po II wojnie świat. ruch socjaldemokr. doprowadził do nacjonalizacji
niektórych wielkich przedsiębiorstw oraz do ukształtowania się w krajach Europy Zach. (zwł. w W. Brytanii,
Austrii, Szwecji i in. krajach skand., Francji), także w Australii, Nowej Zelandii, Kanadzie, rozbudowanych
form polityki społ., określanych ogólnym mianem państwa opiekuńczego lub „państwa dobrobytu” (ang.
Welfare State): ubezpieczeń społ., bezpłatnego szkolnictwa, opieki zdrowotnej, świadczeń emerytalnych,
płatnych urlopów, zasiłków dla bezrobotnych, tanich mieszkań. Prawa socjalne zostały w ten sposób uznane,
oprócz praw i wolności obywatelskich, za jeden z fundamentów społeczeństw wysoko rozwiniętych. W latach
70. XX w., wskutek zmian w strukturze demograficznej ludności (przedłużenia długości trwania życia i wzrostu
populacji nieproduktywnej), zwiększenia kosztów ochrony zdrowia, oraz stagflacji i narastających trudności
budżetowych, a także pod wpływem wzrostu znaczenia idei neoliberalnych i neokonserwatywnych, zaczęto
ograniczać zakres tych instytucji. W dalszym jednak ciągu redystrybucja dochodu nar. (przez budżet
rozwiniętych krajów przechodzi ponad 40% produktu nar. brutto) odgrywa ogromną rolę. Wielkie znaczenie ma
też w tych krajach sektor organizacji niepaństw. i nieprywatnych — spółdzielni, stowarzyszeń i fundacji —
aktywnych w dziedzinie świadczenia usług społ. (lecznictwo, oświata, kredyty, ubezpieczenia wzajemne,
budownictwo mieszkaniowe); wiele podobnych funkcji spełnia sektor komunalny (samorządowy).
Zachodnioeuropejskie partie socjaldemokr. przeszły od końca XIX w. ewolucję poglądów na własność.
Początkowo głosiły idee ewolucyjnego przejścia do socjalizmu, następnie częściowej nacjonalizacji gospodarki,
od czego odeszły w latach 70. XX w.; popierają jednak współwłasność pracowniczą oraz partycypację
pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami.
L. KOŁAKOWSKI Główne nurty marksizmu. Powstanie — rozwój — rozkład, t. 1–3, Paryż 1976–78.
SOCJALIŚCI-REWOLUCJONIŚCI, Socyalisty-riewolucyoniery, s.r., eserowcy, członkowie ros. partii
polit. utworzonej na przeł. 1901 i 1902 w wyniku zjednoczenia działających w Rosji i za granicą organizacji
narodnickich: Robotn. Partii Wyzwolenia Polit. Rosji, Związku Socjalistów-Rewolucjonistów, Południowej
Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, Północnego Związku Socjalistów-Rewolucjonistów, Grupy Starych
Narodowolców, Grupy Młodych Narodowolców i Ligi Agrarno-Socjalistycznej; działali gł. wśród chłopów,
drobnomieszczaństwa i inteligencji; uchwalony 1905 program postulował: obalenie samowładztwa,
ustanowienie demokr. republiki (z szeroką autonomią gmin i prowincji), współpracę, w ramach federacji,
narodów zamieszkujących ziemie Imperium Ros., przekształcenie ziem prywatnych we własność społ. (idea
zapożyczona 1917 przez bolszewików). Zgodnie z tradycją narodników socjaliści-rewolucjoniści podkreślali
znaczenie terroru indywidualnego, ale uczestniczyli także w masowych ruchach społ., m.in. rewolucji 1905–07
i lutowej 1917. Utworzona 1901 Organizacja Bojowa socjalistów-rewolucjonistów (kierowana kolejno przez:
G.A. Herszuniego, prowokatora J.F. Azefa i B.W. Sawinkowa) stosowała terror (np. 1904 z jej rąk zginął min.
spraw wewn. W.K. Plehwe, a 1905 w. ks. Sergiusz Aleksandrowicz). W 1906 z socjalistów-rewolucjonistów
wydzieliły się: legalna Lud.-Socjalist. Partia Pracy i maksymaliści (Związek Socjalistów-Rewolucjonistów
Maksymalistów) ulegający wpływom anarchizmu. Po okresie upadku w latach I wojny światowej socjaliścirewolucjoniści od 1916 odzyskiwali znaczenie, a po rewolucji lutowej 1917 stali się najsilniejszą partią polit.
w Rosji; mimo zróżnicowania wewn. do VIII 1917 socjaliści-rewolucjoniści mieli wraz z mienszewikami
większość w robotn., chłopskich i żołnierskich radach delegatów; ich przedstawiciele (A.F. Kierenski, N.D.
Awksientjew, W.M. Czernow) wchodzili w skład Rządu Tymczasowego. Ostra walka toczona
z socjalistami-rewolucjonistami przez bolszewików nasiliła się po przewrocie zbrojnym w Piotrogrodzie
i zdobyciu przez partię bolszewicką władzy; w toku rewolucji październikowej i wojny domowej socjaliścirewolucjoniści (Sawinkow, J.K. Breszko-Breszkowska, A. Gotz i in.) stanęli na czele ruchu antybolszewickiego
w Rosji.
Od V 1917 (III zjazd) działała w partii socjalistów-rewolucjonistów lewicowa frakcja (m.in. M.A. Spirydonowa,
B.D. Kamkow, M.A. Natanson), opowiadająca się za współdziałaniem z bolszewikami, która popierała hasło
natychmiastowego pokoju bez aneksji i kontrybucji; za udział w bolszewickim przewrocie zbrojnym
w Piotrogrodzie została XI 1917 (IV zjazd) wykluczona z partii socjalistów-rewolucjonistów; 19–28 XI na
zwołanym przez siebie odrębnym (I) zjeździe utworzyła partię lewicowych socjalistów-rewolucjonistów,
współpracującą, mimo różnych zastrzeżeń, z bolszewikami. Od XII 1917 lewicowi socjaliści-rewolucjoniści
wchodzili do koalicyjnej Rady Komisarzy Lud. (objęli 7 komisariatów, m.in. A.Ł. Kolegajew, P. Proszjan),
pełnili najwyższe funkcje w wojsku (A.I. Jegorow, M.A. Murawjow) i w WCzK (W.A. Aleksandrowicz i G.D.
Zaks byli zast. F. Dzierżyńskiego). W szczytowym momencie rozwoju ich partia liczyła ok. 80 tys. członków.
Pomogli bolszewikom w opanowaniu zjazdu chłopskiego, w pokrzyżowaniu planu stworzenia jednorodnego
rządu socjalist. (socjaliści-rewolucjoniści, mienszewicy), w sprawie Zgromadzenia Ustawodawczego
Rosji; popierali ich też w kwestii zawarcia pokoju z państwami centr.; sprzeciwili się dopiero ratyfikowaniu
traktatu brzeskiego (chcieli bronić się przed rozszerzeniem niem. okupacji). Z tego powodu zerwali koalicję
rządową i odwołali swoich komisarzy, ale nadal pozostawali w radach. Kolejnym źródłem konfliktu
lewicowych socjalistów-rewolucjonistów z bolszewikami stała się 1918 bolszewicka dyktatura aprowizacyjna
i rozniecana na wsi walka klasowa. Zamordowanie ambasadora Niemiec hr. W. Mirbacha, w którym
uczestniczył członek socjalistów-rewolucjonistów J. Blumkin, dało Leninowi pretekst do rozprawienia się
z partią lewicowych socjalistów-rewolucjonistów, którą podejrzewał o dążenie do opanowania rad. Oskarżeni
przez bolszewików o zbrojny bunt, zostali VII 1918 aresztowani (w tym cały KC); niektórych wybitnych
działaczy natychmiast rozstrzelano, partię zdelegalizowano; ze szczątkowymi grupami w celu upozorowania
„rozłamu” wśród lewicowych socjalistów-rewolucjonistów bolszewicy pozawierali „sojusze polityczne”, po
czym wchłonęli je we własne struktury; lewicowi socjaliści-rewolucjoniści usunięci z rad przeszli do
konspiracji; pod niem. okupacją organizowali partyzantkę i terror (30 VII 1919 zastrzelenie w Kijowie gen. H.
F. Eichhorna), w Rosji — terror przeciwko bolszewikom. Mimo to na Dalekim Wschodzie lewicowi socjaliścirewolucjoniści walczyli przeciwko białym w szeregach Armii Czerwonej
SOLIDARYZM [fr. < łac.], kierunek społ.-polit. głoszący tezę o naturalnej wspólnocie interesów łączącej ludzi
niezależnie od miejsca zajmowanego przez nich w strukturze społ.; według solidaryzmu wspólnota ta ma
nadrzędny charakter, wznosi się ponad różnice społ., sprzeczności polit., ekon. i ideologiczne, dlatego jest
możliwy pokój społ. w imię jedności (właściwej małej społeczności), solidarności państw., etnicznej lub nawet
ogólnoludzkiej. Zgodnie z założeniami solidaryzmu, człowiek żyjąc w społeczeństwie musi zachowywać się
zgodnie z obowiązującymi normami społ., ich nieprzestrzeganie narusza zasadę solidarności i wywołuje reakcję
społeczeństwa; zasada solidarności jest zasadą nacz. i ma rozstrzygające znaczenie dla zachowania ładu społ.,
który zapewnia trwanie i rozwój zbiorowości jako całości. Państwo jest organicznym związkiem rządzących
i rządzonych. Solidaryzm jako kierunek społ.-polit. powstał w 2 poł. XIX w.; miał licznych teoretyków, zwł. we
Francji (m.in. É. Durkheim, L. Duguit, L. Bourgeois, Ch. Gide). Idee solidaryzmu były rozwijane m.in. na
gruncie społ. nauki Kościoła, w myśli konserwatywnej (przeciwstawiającej zintegrowaną wspólnotę
społeczeństwu masowemu), w myśli polit. wł. faszyzmu.
Społeczna gospodarka rynkowa, forma gospodarki, która rozwinęła się w Niemczech Zachodnich, stanowi
połączenie gospodarki rynkowej (gospodarka) i dużego zabezpieczenia socjalnego pracowników. Do
najważniejszych zasad społecznej gospodarki rynkowej należą takie działania polityki gospodarczej, które nie
zagrażają celom o charakterze ogólnospołecznym, takie zabezpieczenia socjalne, aby zmniejszyć ryzyko utraty
środków do życia przez obywateli oraz taka polityka społeczna, która w trakcie realizacji celów społecznych
dba o wydajność w gospodarce. Bezpośrednim celem społecznej gospodarki rynkowej jest zapewnienie pełnego
zatrudnienia siły roboczej, wspieranie regionalnej mobilności siły roboczej (walka z bezrobociem
strukturalnym), ochrona pracy przez regulację stosunku pracy między pracodawcą a pracownikiem, poprawa na
rzecz podziału dochodu narodowego. Aby zrealizować te cele, państwo podejmuje nas-tępujące działania:
ustala płacę minimalną, wysokie podatki przy zapewnieniu całościowej ochrony socjalnej (ubezpieczenie społ.,
zwrot kosztów leczenia itd.), niskie ceny na artykuły pierwszej potrzeby (polityka subwencji wobec
producenta), wspiera kupowanie przez pracowników udziałów w przedsiębiorstwach, w których pracują, a także
rozwija szkolnictwo publiczne na wysokim poziomie itd. Niemcy Zachodnie prowadząc przez lata taką politykę,
doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarczego, zachowując dużą ochronę socjalną. System, ten zaczął się
jednak załamywać po zjednoczeniu ze względu na różnice w rozwoju gospodarczym obu części Niemiec.
STALIN JÓZEF WISSARIONOWICZ, właśc. Iosif Dżugaszwili (1878–1953), działacz komunist. i dyktator
ZSRR, Gruzin; od 1943 marszałek, a od 1945 generalissimus Związku Radzieckiego. Usunięty z seminarium
duchownego w Tyflisie (ob. Tbilisi), 1898 związał się z socjaldemokracją; od 1903 w partii bolszewickiej,
w czasie rewolucji 1905–07 brał udział m.in. w akcjach zdobywania pieniędzy dla SDPRR; kilkakrotnie
aresztowany i zsyłany (uciekał); 1912 zaocznie wybrany na czł. KC SDPRR(b), należał do redakcji „Prawdy”
i in. pism bolszewików (np. petersburskiej „Zwiezdy”); 1913–17 na zesłaniu na Syberii (rejon turuchański); po
rewolucji lutowej przyjechał do Piotrogrodu; początkowo nieufny wobec tez kwietniowych Lenina, wkrótce
jego stronnik, współorganizator zbrojnego przewrotu bolszewickiego i rewolucji październikowej; w pierwszym
rządzie sowieckim (Rada Komisarzy Ludowych) 1917–22 komisarz lud. ds. narodowościowych, a od
1919 także kontroli państw.; jednocześnie 1919–53 czł. Biura Polit. RKP(b), potem WKP(b) i KPZR; komisarz
różnych frontów w czasie wojny domowej. W IV 1922 w związku z chorobą Lenina wybrany (z rekomendacji
L.B. Kamieniewa) na adm. wówczas stanowisko sekr. generalnego (genseka) partii komunist.; wykorzystał je
do rozciągnięcia kontroli nad stale powiększanym aparatem partyjnym; zostając faktycznym przywódcą partii
i państwa, po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa ( GPU, NKWD) zmierzał do władzy
dyktatorskiej i eliminacji rywali (od 1924 L.D. Trockiego, potem Kamieniewa, G.J. Zinowjewa, N.I. Bucharina,
A.I. Rykowa); podporządkował politykę sowiecką własnej wizji nieuchronności konfliktu świat.; 1928 zaczął
forsować program przyspieszonej kolektywizacji i industrializacji ZSRR, którego realizacji towarzyszyła
klęska głodu (pochłonęła miliony ofiar) oraz masowe zbrodnie i represje (łagry, Gułag) obejmujące wszystkie
narodowości i warstwy społ. ZSRR; 1934 wykorzystał zabójstwo S.M. Kirowa (część działaczy partyjnych
próbowała wysuwać go jako kontrkandydata Stalina na stanowisko sekr. generalnego) do wprowadzenia
systemu własnej dyktatury (stalinizm); rozpoczęła się wówczas akcja masowego terroru zw. wielką czystką
(zastraszenie społeczeństwa, likwidacja leninowskiej elity partyjno-państw.); procesy polit. objęły również
kadrę dowódczą Armii Czerwonej (m.in. 1937 skazano na śmierć marsz. M.N. Tuchaczewskiego); oznaczało to
wzmocnienie totalitarnego, ludobójczego systemu rządów. Przez Międzynarodówkę Komunistyczną Stalin
wywierał także przemożny wpływ na świat. ruch komunistyczny. Po doprowadzeniu do sojuszu z III Rzeszą
(układy sowiecko-niemieckie 1939) wydał rozkaz rozpoczęcia inwazji na Polskę 17 IX 1939, a następnie
deportacji części mieszkańców w głąb ZSRR; jest odpowiedzialny za wymordowanie pol. oficerów — jeńców
wojennych (Katyń); sojusz z Niemcami umożliwił mu włączenie w skład ZSRR części Polski, Finlandii
(sowiecko-fińska wojna 1939–40) i anektowanie Litwy, Łotwy i Estonii. Od V 1941 przewodn. Rady
Komisarzy Lud. ZSRR; po napaści Niemiec na ZSRR komisarz lud. obrony, nacz. dow. sił zbrojnych (po
początkowych niepowodzeniach na froncie przestał ingerować w dowodzenie G.K. Żukowa) i przewodn.
Państw. Komitetu Obrony oraz Kwatery Gł.; zawarł sojusz z aliantami; uczestnik konferencji w Teheranie
(1943), Jałcie i Poczdamie (1945), wywarł decydujący wpływ na ich przebieg i wyniki (m.in. sprawa granic
Polski). Po zakończeniu wojny nadal prowadził politykę bezwzględnego terroru w ZSRR (m.in. deportacje
całych narodów — Czeczenów, Inguszów, Tatarów i in. na Syberię i do Kazachstanu). Inicjator narzucenia
państwom Europy Środk.-Wsch. (też Polsce) sowieckiego modelu ustrojowego i zależności ideologicznej, polit.
i ekon. od ZSRR. Zmarł nagle, bliższe okoliczności jego śmierci pozostają nie wyjaśnione. Prace publicyst.
i teoret. (Dzieła, t. 1–13 1949–51). Rozpoczęta po śmierci dyktatora powierzchowna destalinizacja (ograniczana
do demaskowania tzw. kultu jednostki) miała służyć utrwaleniu rządów nomenklatury partyjnej i trwała do
końca istnienia KPZR I ZSRR.
H. CARRÉRE D'ENCAUSSE Stalin. Państwo terroru, Warszawa 1983;
Fenomen Stalina, Warszawa 1988;
K. GRUNBERG Polska karta Stalina, Toruń 1991;
A. BULLOCK Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 1–2, Warszawa 1994;
I. DEUTSCHER Stalin. A Political Biography, New York–London 1949;
D. WOŁKOGONOW Triumf i tragiedija. Politiczeskij portriet I.W. Stalina, Moskwa 1989;
A. ULAM Stalin. The Men and His Era, wyd. 2. London 1989.
STALINIZM, system poglądów ideologicznych i sposób władania partią i państwem komunist. ukształtowany
w okresie, gdy WKP(b) (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego) i ZSRR rządził po dyktatorsku
Stalin i jego zausznicy; narzucany jako wzorzec ustroju społ.-polit. i gosp. innym partiom i państwom komunist.
do naśladowania. Jego teoretyczną podstawę stanowiła uproszczona i wewnętrznie sprzeczna interpretacja
marksizmu i leninizmu traktowana dogmatycznie i instrumentalnie. Stalinizm jako doktryna polit. zaczął
formować się w toku walki przywódców WKP(b) o sukcesję po Leninie i okrzepł podczas teoret. polemik
Stalina z L.D. Trockim (trockizm), N.I. Bucharinem, A.I. Rykowem i innymi teoretykami komunist., których
po zdobyciu dyktatorskiej władzy Stalin kazał wyeliminować fizycznie.
Główne elementy Stalinizmu jako doktryny to: absolutyzacja i fetyszyzacja walki klas, preferencja dla adm.
i siłowych form jej prowadzenia i rozstrzygania; teza o możliwości zwycięstwa socjalizmu w jednym kraju
(rewizja stanowiska Marksa i Lenina; przeciwstawna wobec koncepcji Trockiego), założenie o przesunięciu
ciężkości walki klas ku globalnej rywalizacji państw i bloków ustrojowych; teza o zaostrzaniu się sprzeczności
klasowych i walki klas w miarę postępów budownictwa socjalist., będąca uzasadnieniem dla nasilania represji
i czystek (wielka czystka), ciągłego poszukiwania i stwarzania wroga; arbitralne przyznanie kierownictwu
sowieckiemu roli centrum świat. ruchu rewol.; ocena słuszności postaw i działań polit. przez pryzmat lojalnego
lub apologetycznego stosunku do ZSRR. W życiu wewn. ZSRR stalinizm oznaczał: sztywną strategię
budownictwa socjalist. (narzuconą w miejsce pragmatycznego, leninowskiego dekretowania) i sztuczne
przyspieszanie jego etapów; mech. ujednolicanie stosunków własnościowych i struktury klasowo-warstwowej
społeczeństwa poprzez przymusową kolektywizację rolnictwa i faktyczne upaństwowienie własności
formalnie spółdz. oraz poprzez forsowną industrializację sprzężoną z militaryzacją gospodarki. Stalinizm jako
orientacja strategiczno-taktyczna w polityce WKP(b), ZSRR, Międzynarodówki Komunist. i poszczególnych
partii komunist. wyróżniał się: ortodoksyjnością ideologiczną, sztywnością programową, sekciarstwem
w stosunku do innych nurtów ruchu robotn. (socjaldemokracji), hegemonizmem w stosunku do potencjalnie
sojuszniczych ruchów polit. (np. chłopskich, demokr., narodowowyzwoleńczych), instrumentalnym stosunkiem
do sił lewicowych, zwł. suwerennych (np. Republika Hiszpańska); podporządkowaniem globalnej strategii
ruchu komunist. i interesów poszczególnych partii nar. oraz państw komunist. interesom mocarstwowym ZSRR,
elastycznością dyplomatyczną w ich realizacji i zaskakującymi (z punktu widzenia deklarowanych zasad)
kompromisami, sojuszami, tajnymi porozumieniami ( układy sowiecko-niemieckie 1939). Stalinizm jako
forma totalitarnego ustroju społ.-gosp. i polit., najpełniej urzeczywistniona w realiach ZSRR, najkonsekwentniej
i najdłużej był naśladowany w ChRL, KRL-D, Albanii, Rumunii i charakteryzował się: izolacjonizmem
(syndrom oblężonej twierdzy) i nastawieniem na autarkię; sprowadzeniem marksowskiej idei zniesienia klas do
fiz. eksterminacji rzeczywistych i urojonych przeciwników i programową represyjnością: przekreśleniem
elementarnych praw obywatelskich i ludzkich oraz ich gwarancji; stałym rozszerzaniem kręgu podejrzanych
i represjonowanych („wrogów klasowych”, „wrogów ludu”, „szpiegów”, „sabotażystów”); zespoleniem
masowych represji z systemem niewolniczej pracy w łagrach; cyklicznością czystek kadrowych w kręgach
przywódców, aparatu partyjnego i administracyjnego, gdzie skala represji osiągnęła nową hist. jakość — wewn.
ludobójstwa skierowanego przeciwko całym grupom i kategoriom ludności własnego państwa; redukcją
kierowniczej roli partii komunist. do rządów wąskiej grupy, tzw. ścisłego kierownictwa, z przewagą aparatu
bezpieczeństwa i represji oraz kompleksu wojskowo-przem.; biurokratyczno-wojsk. wzorami dyscypliny
partyjnej; fasadową i indoktrynacyjną, a nie kontrolną funkcją partii komunist. jako całości; dyktatorską pozycją
kierownictwa; stałą indoktrynacją oraz kampanijnymi (manipulacyjne i przymusowe) formami mobilizacji mas
(rytualna krytyka i samokrytyka, pokazowa demaskacja, publ. i zbiorowa nagonka na przeciwników);
skrajnym centralizmem biurokratycznym i nakazowym systemem kierowania gospodarką oraz wszystkimi
dziedzinami życia społ.; woluntaryzmem gosp.; tendencją do ekon. i ideologicznej uniformizacji społeczeństwa,
realizowaną metodami administracyjnymi i represyjnymi, włącznie z eksterminacją; zespoleniem skrajnego,
rygorystycznego egalitaryzmu dla mas (tzw. urawniłowki) z rozbud. systemem przywilejów dla kadr
rządzących; uniformizację życia umysłowego i kultury duchowej (adm. ingerencja w spory nauk., realizm
socjalist. jako obowiązujący i jedyny możliwy wzorzec estet. i ideowy w literaturze i sztuce); kultem jednostki,
czyli organizowanym odgórnie, narzucanym indoktrynacją i wymuszanym represjami quasi-religijnym kultem
przywódcy.
Geneza, istota i ewolucja stalinizmu wykracza poza „fenomen Stalina”. Za życia i po śmierci Stalina omawiany
wzorzec ideologiczny i ustrojowy znalazł odpowiedniki i nowe uosobienia (maoizm oraz reżymy Kim Ir Sena
w KRL-D, E. Hodży w Albanii, N. Ceauşescu w Rumunii). Rozkład stalinizmu następował bądź poprzez inercję
jego poszczególnych elementów, bądź poprzez ewolucję jego form połowicznych (tzw. neostalinizm, np. rządy
L.I. Breżniewa).
S. RAINKO Marksizm Stalina, w: Świadomość i determinizm, Warszawa 1981;
L. KOŁAKOWSKI Główne nurty marksizmu, Warszawa 1990;
E. MORIN O naturze Związku Radzieckiego, Warszawa 1990;
W. DZIAK, M.A. FALIŃSKI W kraju Orwella, Warszawa 1993;
Les interpretations du Stalinizme, sred. E. Pisier-Kouschner, Paris 1983.
STASZIC STANISŁAW (1755–1826), uczony, filozof, przyrodnik, działacz i pisarz polit., ksiądz; jeden
z najwybitniejszych przedstawicieli pol. oświecenia. W okresie Sejmu Czteroletniego działacz obozu reform —
walczył o utrzymanie niezawisłości nar., rzecznik interesów mieszczaństwa oraz polepszenia sytuacji chłopów
(Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego 1787, Przestrogi dla Polski 1790). Po rozbiorach poświęcił się pracy nad
rozwojem gosp. kraju oraz rozwinął różnorodną działalność organizatorską w dziedzinie nauki i oświaty; od
1808 prezes TPN, dla którego ufundował siedzibę w Warszawie (Pałac Staszica); 1807–12 czł. Izby
Edukacyjnej (autor projektów kształcenia urzędników państw., rzecznik kształcenia ubogiej młodzieży
miejskiej, inicjator i opiekun rzemieślniczych szkół niedzielnych) i Dyrekcji Skarbu, 1810–12 czł. Rady Stanu;
1815–24 czł. Komisji Rządowej Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. oraz dyr. generalny w Wydziale Przemysłu
i Kunsztów; od 1824 min. stanu; współorganizator uniw. w Warszawie (1816), Szkoły Akademiczno-Górniczej
w Kielcach oraz Szkoły Przygotowawczej do Inst. Politechnicznego. Odkrył złoża węgla i zainicjował budowę
kopalni w Dąbrowie Górniczej, popierał rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego
i przygotowywał plany jego rozbudowy; tworząc 1816 Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, stał się
jednym z prekursorów spółdzielczości chłopskiej. Staszic podjął systematyczne badania nauk. w dziedzinie
geologii; organizował wyprawy geol. (m.in. w Tatry); jego rozprawy z dziedziny geologii, opublikowane
w dziele O ziemiorództwie Karpatów... (1815) wraz z mapą geol. Polski i krajów ościennych (jedna
z pierwszych map tego rodzaju na świecie), stanowiły pierwszą próbę syntet. ujęcia geologii Polski. Jako filozof
głosił monistyczną koncepcję świata, opartą na zasadzie rozwoju wynikającego z prawa natury. Autor poematu
Ród ludzki (1819–20).
B. SZACKA Stanisław Staszic, Warszawa 1966;
Z. CHYRA-ROLICZ Stanisław Staszic, Warszawa 1980;
J. WYSOKIŃSKI Szlakiem Stanisława Staszica, Warszawa 1988.
STROYNOWSKI HIERONIM (1752–1815), ekonomista, biskup wil.; 1780–1808 prof. prawa natury w Akad.
Wil. (1799–1808 rektor); czł. Komisji Edukacji Nar.; w koncepcjach ekon. zwolennik i propagator
fizjokratyzmu, przeciwstawiał się poglądom A. Smitha; uważał, że ekonomia nie jest nauką o bogactwie
narodów i sposobach jego pomnażania, lecz o „corocznej reprodukcji”; gł. praca: Nauka prawa przyrodzonego,
politycznego ekonomiki politycznej i prawa narodów (1785).
System ( system) zbiór elementów wzajemnie na siebie oddziałujących, który wymienia z otoczeniem materię,
energię i informacje. W gospodarce stworzony przez człowieka system jest zbiorem ludzi, maszyn i procedur,
dzięki którym prowadzona jest działalność przemysłowa, handlowa bądź usługowa.
Każdy system posiada pewne cechy. Można je sformułować następująco:
 elementy systemu są współzależne i powiązane relacjami;
 system rozpatruje się zawsze jako spójną całość;
 systemy w pewnym sensie dążą do realizacji celu i ich elementy osiągają stan końcowy będący stanem
równowagi;
 systemy posiadają wejścia i wytwarzają wyjścia niezbędne dla funkcjonowania innych systemów;
 wszystkie systemy dokonują transformacji wejść w wyjścia;
 systemy zamknięte dążą do entropii (przetwarzanie informacji jest warunkiem przetrwania systemu);
 system musi mieć możliwość regulacji swoich elementów dla osiągnięcia założonych celów (planowanie,
controlling);
 systemy zwykle składają się z mniejszych podsystemów usytuowanych hierarchicznie;
 złożone systemy charakteryzuje znaczne zróżnicowanie (dywersyfikacja funkcji i zadań);
 systemy dążą do stanu końcowego (ekwifinalności), który może być osiągany różnymi metodami.
W skład każdego systemu wchodzą:
 receptory, czyli układy doprowadzające do systemu informacje o występujących aktualnie konfiguracjach
układu: system - jego otoczenie, niezbędne dla działania;
 efektory, czyli układy wykonawcze, za pomocą których system dokonuje zmian w konfiguracjach
elementów układu: system - jego otoczenie;
 centralny układ sterujący, który przekształca odbierane przez system sygnały z otoczenia w działanie
efektorów;
 układ pamięciowy, umożliwiający gromadzenie informacji i wykorzystywanie ich w przyszłości.
Elementy te, wzajemnie ze sobą powiązane tworzą strukturę systemu.
System ekonomiczny, zespół instytucji oraz mechanizmów koordynujących i kontrolujących podejmowanie i
realizację decyzji ekonomicznych w danym państwie.
Współczsne systemy ekonomiczne różnią się między sobą formą własności czynników produkcji oraz
metodami, jakimi jest koordynowana i kontrolowana działalność gospodarcza.
Wyróżniane są 3 systemy ekonomiczne: gospodarki centralnie planowanej, czysty kapitalizm i mieszany.
Pierwszy charakteryzuje się publiczną własnością czynników produkcji oraz centralnym planowaniem celów
ekonomicznych. Przedsiębiorstwa należą do państwa i ono decyduje o tym, co ma być produkowane, dla
kogo, w jakiej ilości i w jaki sposób. Czysty kapitalizm charakteryzuje się prywatną własnością czynników
produkcji, a wszelkie decyzje związane z działalnością gosp. Oba modele są czysto teoretyczne.
W praktyce współczesna gospodarka jest oparta na trzecim systemie – mieszanym, w którym decyzje związane
z produkcją, a także wykorzystaniem i własnością czynników produkcji są podzielone między państwo a
prywatnych przedsiębiorców.
System ekonomiczno-społeczny, system ekonomiczny, system gospodarczy, ogół elementów składających
się na gospodarkę danego kraju. System ekonomiczno-społeczny obejmuje:
1) zasoby materialne - przestrzeń geograficzną z występującymi na niej zasobami naturalnymi i wytworzonymi
przez ludzi środkami produkcji i konsumpcji.
2) działalność gospodarczą - proces wytwarzania dóbr i usług służących zaspokojeniu potrzeb.
3) reguły i normy prawne, określające sposób tworzenia, pozycję i zasady funkcjonowania podmiotów
gospodarczych.
Dwa pierwsze elementy tworzą tzw. sferę realną, trzeci - sferę regulacyjną systemu ekonomiczno-społecznego.
Cywilizacja gospodarcza wykształciła na przestrzeni wieków kilka typów systemów ekonomicznych
(wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm) różniących się między sobą
przede wszystkim elementami sfery regulacyjnej, w tym głównie, uzależnioną od dominującego typu
własności (prywatna, publiczna), swobodą podejmowania decyzji przez mikroekonomiczne podmioty
gospodarcze (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe).
Teoretycznie system ekonomiczno-społeczny dzieli się na: samoregulujące (wolny rynek), sterowane przez
państwo i mieszane. W praktyce każdy z istniejących w przeszłości i obecnie systemów ma charakter mieszany
bądź z przewagą samoregulacji (system rynkowy), bądź sterowania (system planowy). W obrębie
każdego z nich, w konkretnym kraju, zakres wpływu państwa na procesy gospodarcze i społeczne jest inny i
uwarunkowany odrębnymi czynnikami politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi.
System otwarty (open system) System sprzężony z otoczeniem nie tylko poprzez przepływ energii czy
przemianę materii, lecz również wymianę wrażeń, sygnałów czy wiadomości przychodzących z zewnątrz oraz
przez czynności wywoływane przez sygnały wyjściowe. Według L. von Bertalanffiego system otwarty to taki
system, który dąży do stanu równowagi dynamicznej i jest zdolny do wykonywania długotrwałej pracy, będąc w
stanie wymiany materii (tworzywa i energii) z otoczeniem. System otwarty posiada umiejętność dokonywania
zmian w sposobie swego działania na podstawie danych o przeszłości, które były odbierane poprzez jego
receptory w przeszłości. Oznacza to, że system taki posiada umiejętność uczenia się i doskonalenia sposobów
swego działania. System otwarty musi zachować stałą zdolność adaptacji do zmian zachodzących w jego
otoczeniu. Jest to warunek jego trwania. Według W. R. Ashby'ego decydujący dla przeżycia systemu otwartego
jest stosunek jego własnej zmienności do zmienności systemów (otoczenia), z którymi pozostaje on w
interakcji.
TURGOT ANNE ROBERT JACQUES de l'Aulne (1727–81), ekonomista fr.; zwolennik fizjokratyzmu;
1774–76 generalny kontroler finansów Francji (min. finansów, handlu i robót publ.); przeprowadził reformy
gosp. we Francji, które likwidowały pozostałości merkantylistycznej reglamentacji i liberalizowały życie gosp.
(wprowadzały m.in. wolny handel zbożem i znosiły przywileje cechowe); autor tezy, że postęp społ. jest
uwarunkowany rozwojem nauki i techniki, te zaś są wyrazem stopniowych postępów umysłu ludzkiego
(rozprawa Discours sur l'histoire universelle 1750). W teorii ekonomii oparł się na koncepcji fizjokratów,
dotyczącej czystego produktu rolnego, oraz na ich podziale społeczeństwa na klasy; wiele uwagi poświęcił
koncepcji zysku i stopy procentowej; twórcze rozwinięcie idei fizjokratów polegało na sformułowaniu tezy, że
zysk i procent (dochód od kapitału) muszą powstawać również w pozaroln. gałęziach gospodarki; zwolennik
wolnej konkurencji w gospodarce; przyczynił się także do wzbogacenia teorii pieniądza; gł. praca: Réflexions
sur la formation et la distribution des richesses (1766); artykuły w Wielkiej encyklopedii francuskiej
WIELKA CZYSTKA, zwyczajowe określenie okresu najbardziej wzmożonych represji w ZSRR,
przeprowadzanych na polecenie J. Stalina przez NKWD pod kierownictwem N. Jeżowa (IX 1936–XII 1938);
charakteryzowała się dążeniem do fiz. eliminacji rzeczywistych i potencjalnych przeciwników stalinizmu,
wśród nich także członków partii bolszewickiej; w okresie w.cz. zorganizowano m.in. 3 procesy moskiewskie
tzw. starych bolszewików, czystkę w Armii Czerwonej (rozstrzelano co najmniej 35 tys. wyższych oficerów)
oraz samym NKWD; wg szacunkowych danych ofiary w.cz. oblicza się na ok. 1 mln rozstrzelanych i 7–8 mln
zesłanych do łagrów.
Władza, jedno z podstawowych pojęć socjologii i nauk politycznych definiowane najczęściej jako stosunek
społeczny między dwiema jednostkami, między jednostką a grupą lub między dwiema grupami, polegający na
tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i zinstytucjonalizowany oddziaływać na
postępowanie drugiej strony i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania. Władza w tym znaczeniu
to możliwość kierowania, rządzenia, wpływania na postępowanie ludzi, zmuszania do pewnych działań lub do
ich zaniechania, narzucania im swojej woli itp.
Stosunek władzy i podwładności jest charakterystyczny dla każdej organizacji społecznej, chociaż jego zakres
i treść są różne w różnych zbiorowościach (np. władza króla, władza rodzicielska, władza przewodniczącego
organizacji społecznej) - od dobrowolnej akceptacji społecznej do stosowania różnych form przymusu
i przemocy fizycznej.
Wyróżnia się różne rodzaje władzy, m.in.:
1) polityczną - sprawowaną przez klasę panującą, stanowiącą państwowo-prawną gwarancję określonego układu
stosunków społeczno-ekonomicznych, wyrażającą się w rządzeniu, tzn. podejmowaniu decyzji przez rząd oraz
egzekwowaniu ich wykonania przez wyspecjalizowane organy,
2) państwową - suwerenną i uniwersalną władzę na określonym terytorium, zapewniającą porządek prawny
zgodny z interesami panujących klas, warstw i grup społecznych, wykonującą różne wewnętrzne i zewnętrzne
funkcje państwa za pomocą wszelkich środków przekonywania i przymusu społecznego, którymi dysponuje
aparat państwowy,
3) ekonomiczną - zdolność podmiotu władzy do dyktowania przedmiotom (czynnikom produkcji, instytucjom
gospodarczym, grupom społecznym itp.) kontrolowanych sposobów postępowania
Władza ekonomiczna, rodzaj stosunków społecznych, polegających na tym, że jedni mają możliwość
narzucania swej woli, zmuszania do określonych zachowań i kontrolowania drugich poprzez czynniki
ekonomiczne. Najczęstszymi źródłami władzy ekonomicznej są:
-własność – posiadacze środków produkcji (fabryki, maszyny, urządzenia) mogą stosować przymus
ekonomiczny (np. oferując określone warunki pracy i płacy) wobec tych, którzy tych środków nie mają,
-wiedza, zwłaszcza umiejętność kierowania ludźmi i zarządzania przedsiębiorstwem,
-posiadanie innego rodzaju władzy, przede wszystkim władzy politycznej.
Podmiotami władzy ekonomicznej mogą być instytucje, państwo, organizacje międzynarodowe, a także
poszczególni ludzie np. właściciele fabryk, przedsiębiorstw, zakładów. Wg koncepcji liberalnych (liberalizm)
władzę ekonomiczną mają ci, którzy posiadają dobra umożliwiające pozyskiwanie usług innych ludzi.
Władza polityczna, zdolność do podejmowania oraz egzekwowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których
ona dotyczy poprzez możliwość zastosowania szczególnych środków, zwłaszcza przemocy. Władza polityczna
oznacza zatem możliwość kształtowania zbiorowych zachowań ludzi w taki sposób, aby postępowali oni
w sposób oczekiwany i pożądany z punktu widzenia podmiotów dysponujących władzą.Najbardziej znaczącą,
mającą najszersze kompetencje jest władza państwowa sprawowana przez specjalny aparat (wojsko, policja,
sądy, prokuratura), który dysponuje środkami oddziaływania, takimi jak np.: przymus fizyczny, stosowany
w sytuacjach zagrożenia lub łamania prawa; bodźce materialne i moralne, w formie nagród i kar; kontrola
poprzez stosowanie nadzoru nad instytucjami i organizacjami działającymi w państwie; mobilizacja
(powoływanie do wojska).Władza polityczna oparta na autorytecie i kompetencji odbierana jest przez ludzi jako
uprawniona do wydawania i egzekwowania decyzji (legitymizacja władzy). Natomiast, gdy władza polityczna
opiera się wyłącznie na represji i przemocy, decyzje wprawdzie są respektowane, ale tylko, dlatego, że stoi za
nią siła.
sądownicza, trzecia władza w państwie (oprócz władzy ustawodawczej i władzy
wykonawczej), stanowi ją wymiar sprawiedliwości sprawowany przez niezależne i niezawisłe sądy.Do ich
kompetencji należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego
i prawa administracyjnego, a w wielu państwach również kontrola zgodności działań innych organów
państwa z prawem i konstytucją, którą przeprowadza przez sądownictwo konst. (np. Rada Konstytucyjna
we Francji, Trybunał Konstytucyjny w Niemczech).W celu realizowania tych zadań powoływane są sądy
powszechne (orzekają w sprawach cywilnych i karnych) oraz sądy szczególne (np. wojskowy, pracy).W
Władza
Polsce, zgodnie z Konstytucją RP władzę sądowniczą sprawują sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne,
sądy administracyjne, sądy wojskowe) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu). Sądy
i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz, wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej
Polskiej.
Własność, podstawowa forma władania dobrami przyrody. Występuje w znaczeniu szerszym (konstytucyjnym)
i w znaczeniu cywilnym, jako prawo umożliwiające władanie, pobieranie pożytków i rozporządzanie rzeczą
w granicach wyznaczonych przez ustawę, zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarczego.Nabycie
własności może być pierwotne (nacjonalizacja, zasiedzenie, zawłaszczenie rzeczy niczyjej) lub pochodne,
polegające na przejściu własności z poprzednika na następcę prawnego przez dziedziczenie lub wskutek
zawartej umowy (sprzedaż, darowizna, zamiana).
Własność
1) filoz. Najpełniejsza władza użytkowania i dysponowania (ius utendi et abutendi), jaką można mieć nad
rzeczami (rozumianymi szeroko, od konkretnych przedmiotów fiz., takich jak dom, do tworów intelektu takich
jak utwór lit. czy wzór mat.); także sama rzecz, nad którą ma się ową władzę. Od stuleci trwa filoz. spór nad
naturą własnością dotyczący zagadnienia, czy stanowi ona konsekwencję stanowionych praw (J. Bentham), czy
też obowiązuje z natury, jeszcze przed stworzeniem systemu prawno-polit. (J. Locke). Argumentem na rzecz
pierwszego poglądu jest to, że własność zakładać musi istnienie regulacji prawnych oraz gwaranta ich
przestrzegania, którym są instytucje polit.; argumentem na rzecz poglądu drugiego jest odwołanie się do
samoposiadania (każdy człowiek jest właścicielem samego siebie), które wyprzedza jakiekolwiek ustalenia
prawne (Locke, R. Nozick) oraz wskazanie na własność jako konsekwencję wolności, która należy do istoty
człowieka (I. Kant, G.W.F. Hegel). Inny wielki spór wokół własności dotyczy tego, komu winna ona
przysługiwać; jego istotą była różnica stanowisk wobec własności prywatnej. Przez całą historię myśli pojawiał
się w różnych wersjach pogląd, iż własność prywatna stanowi czynnik moralnie i polit. dezintegrujący (Platon,
Th. More, J.J. Rousseau, myśliciele socjalist.) i winna być albo ograniczona, albo zlikwidowana. W marksizmie
własność prywatna była uznana za twór hist., który — prowadząc do coraz większych niesprawiedliwości oraz
rozmijając się z ekon. racjonalnością — musi ustąpić własności kolektywnej. W tradycji socjalist.
proponowano, a także realizowano rozmaite rozwiązania ustrojowe, w których alternatywą wobec własności
prywatnej miały być różne formy własności grupowej. W komunist. praktyce oznaczało to bezwzględną
dominację własności państwowej. Obrońcy własności prywatnej wskazywali na jej ścisły związek z innymi
ważnymi kategoriami: stabilnością polit. — brak ostrych kontrastów majątkowych sprzyja pokojowi społ.,
a dysponowanie własności rodzi poczucie polit. i ekon. odpowiedzialności (Arystoteles, D. Hume, B. Constant
de Rebecque); użytecznością — własność prywatna daje jednostkom bezpieczeństwo i stwarza warunki do
osiągnięcia innych celów (Bentham); racjonalnością — tylko system oparty na własności prywatnej umożliwia
ekon. kalkulację, a ustrój jej pozbawiony prowadzi do chaosu i pauperyzacji (L. von Mises); wolnością —
własność prywatna stwarza barierę dla polit. despotyzmu (liberałowie i konserwatyści). Na zarzut socjalistów, iż
nieograniczone prawo do własności prywatnej pociąga za sobą wysokie koszty społ. (niesprawiedliwość,
dewastacja środowiska itd.), odpowiadano rozmaicie: w myśli chrześc. głoszono pogląd, iż własność łączy się
z moralnym obowiązkiem wobec społeczeństwa (filantropia, wstrzemięźliwość w konsumpcji, realizowanie
celów społ.); w myśli leseferystycznej sformułowano pogląd, że w sytuacji doskonałej konkurencji, przy
założeniu zerowych kosztów transakcji, nie ma znaczenia komu prawa własności przysługują, bo zawsze
dochodzi do rozwiązania maksymalnie efektywnego (tzw. teoremat Coase'a).
2) prawo W znaczeniu prawnym — podstawowa forma władania dobrami przyrody. Występuje jako własność
w znaczeniu konstytucyjnym (szerokim), gdy obejmuje własność i in. prawa majątkowe, oraz w znaczeniu
prawa cywilnego — jako prawo pozwalające na władanie, pobieranie pożytków i rozporządzanie rzeczą
w granicach wyznaczonych przez ustawę, zasady współżycia społ. i społ.-gosp. przeznaczenie prawa. W prawie
socjalist. zróźnicowano 2 typy własności: spol. (państw. i grupową), której przedmiotem była m.in. większość
środków produkcji oraz złoża miner., lasy, woda, drogi, oraz indywidualną; pochodną tych typów była własność
osobista. We współcz. prawie pol. własność stanowi jednolitą kategorię, niezależnie od tego, czy jej
przedmiotem są środki produkcji, czy in. rzeczy, np. przeznaczone do zaspokajania osobistych potrzeb
człowieka. Nabycie własności może być: pierwotne — nacjonalizacja, zasiedzenie, zawłaszczenie rzeczy
niczyjej, wywłaszczenie, lub pochodne, polegające na przejściu własności z poprzednika na następcę prawnego
poprzez dziedziczenie lub częściej — wskutek zawartej umowy (sprzedaży, darowizny, zamiany).
Wolna przedsiębiorczość system gospodarczy oparty na prywatnej własności, konkurencji, oraz na motywie
zysku
WOLNOŚĆ, filoz. pojęcie wieloznaczne i niejednolicie pojmowane w różnorodnych kontekstach i w
odniesieniu do różnych dziedzin życia. Stosunkowo jednolite rozumienie pojęcia w. występuje w takich
dziedzinach życia społ., jak ekonomia, prawo czy polityka, w których terminu w. używa się zwykle jako
odpowiednika terminów niezależność lub niezawisłość (np. polityczna); w dziedzinie życia społ. termin w.
bywa również używany na oznaczenie tzw. wolności lub praw obywatelskich, jak np. w. sumienia, w. wyznania,
w. słowa. W. stanowi podstawowe ludzkie doświadczenie, które zanim zostało wyrażone w filozofii, polityce i
ekonomii, pojawiło się w mitach i religiach. W starożytności gr. w. rozumiano jako przeciwstawienie
konieczności (ananke) przypadkowi (tyche) i losowi (moira). Obecnie w. stanowi przedmiot zainteresowania
etyki (podstawowa wartość moralna, warunek etycznej odpowiedzialności), antropologii filoz. (autonomia
człowieka i jego zdolność do samorealizacji), filozofii polit. (samostanowienie), prawa (pozostawiony
swobodnej decyzji jednostki obszar działania), psychologii (poczucie swobody i niezależności w działaniu i
podejmowaniu decyzji), pedagogiki (jeden z ideałów wychowawczych) i teologii chrześc. (owoc odkupienia).
W najprostszym ujęciu w. opisuje sytuację braku zewn. przymusu; taki sens pojęcia w. podjęła i wykorzystała
przede wszystkim myśl liberalna, której celem było wyzwolenie człowieka z przesądów oraz stworzenie
systemu w. przez wyeliminowanie przymusu w dziedzinie moralności i religii (J. Locke), ekonomii (A. Smith,
F. Bastiat), a następnie także z polityki i obyczajów (J.S. Mill). W innym znaczeniu, ukształtowanym w staroż.
Grecji (m.in. przez Arystotelesa), w. była łączona z pojęciem obywatelstwa i prawem do pełnego uczestniczenia
w życiu politycznym. W metafizyce (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, R. Descartes, G.W. Leibniz, B.
Spinoza, I. Kant, J. Fichte) kwestia w. dotyczyła możliwości działania ludzkiego nie uwarunkowanego
obiektywnymi procesami (wolna wola, determinizm). W teologii chrześc. w. rozumiano jako stan bez grzechu,
bądź w wymiarze życia osoby ludzkiej, bądź w wymiarze eschatologicznym (List do Rzymian św. Pawła). W
kulturze eur. w. przypisuje się dużą wartość i niemal każda orientacja odwołuje się do niej (choć niekoniecznie
do tego samego jej sensu). Wieloznaczność pojęcia w. doprowadziła do fundamentalnych sporów i wyłonienia
nie dających się pogodzić stanowisk głoszących: 1) w. przysługuje człowiekowi z natury (Th. Hobbes, J.J.
Rousseau, R. Nozick); jest tworem ewolucji kulturowej, prawnej i instytucjonalnej (Ch.L. Montesquieu, E.
Burke, Ch.A. Tocqueville, J.E. Acton, F.A. Hayek); 2) w. ma przede wszystkim charakter negatywny i jest
brakiem ograniczeń (Hobbes, współcz. libertarianizm); w. przypisuje się cechę pozytywną, rozumie się ją jako
możliwość realizacji rozumnych celów (G.W.F. Hegel); 3) w. prawdziwa wyraża się jedynie w czynieniu dobra
(św. Augustyn); w. musi być możliwością wyboru zarówno dobra, jak i zła (N. Hartmann); 4) w. przysługuje
przede wszystkim jednostce i wyraża się w jej swobodach (B. Constant de Rebeque); w. winna przysługiwać
zbiorowości — ludowi, narodowi czy klasie — i być miernikiem jej suwerenności (Rousseau, K. Marks). Spory
toczyły się również wokół zagadnienia, jaki rodzaj ustroju polit. najlepiej chroni w. Już w starożytności
zwracano uwagę, że system, który zrodził się pod hasłem w. — demokracja — stwarza własne formy
zniewolenia (Platon, a w czasach nowoż. — Burke, Tocqueville, Mill, Hayek); Arystoteles za najlepszy pod tym
względem uznawał tzw. ustrój mieszany. We współcz. teoriach polit. istnieją 2 podstawowe tendencje ujęcia
tego problemu: maks. rozszerzenie w. indywidualnej (indywidualistyczny libertarianizm) w przekonaniu, iż taka
w. stanowi warunek konieczny i wystarczający tworzenia innych wartości, albo zbudowanie systemu
kompromisowego, w którym w. indywidualna jest ograniczona ze względu na sprawiedliwość społ. (J. Rawls)
lub na społecznie uznany system praktyk i norm (komunitaryzm). We współcz. myśli pojawiło się też
zmienione ujęcie zagrożeń w.; ich źródeł upatruje się nie tyle w bezpośrednim przymusie, ile w pewnych
formach kultury, zw. strukturami władzy takich jak językowe i społ. stereotypy, kulturowa hierarchia czy klas.
filozofia oparta na wyraźnym rozróżnieniu prawdy i fałszu, zła i dobra, piękna i brzydoty (M. Foucault, R.
Rorty; postmodernizm, feminizm).
J.S. MILL O wolności, Warszawa 1959;
I. BERLIN Cztery eseje o wolności, Warszawa 1994.
Wolny rynek (free market, open market) Nie podlegający restrykcjom ruch towarów z danego rynku i na dany
rynek, nie skrępowany żadnymi taryfami celnymi i innymi barierami handlowymi; rynek, na którym ceny są
określone przez popyt i podaż, bez regulacji administracyjnych, tj. bez interwencji władzy lokalnej bądź rządu.
WORCELL STANISŁAW GABRIEL (1799–1857), działacz rewol.-demokr., publicysta; związany z wil.
Tow. Szubrawców i organizacjami wolnomularskimi; poseł z ziem zabranych na sejm powstańczy 1831; na
emigracji we Francji współpracował z J. Lelewelem; wysiedlony za kontakty z fr. karbonariuszami, przebywał
w Belgii (współpracował z „La Voix du Peuple”), po kolejnym wysiedleniu — w W. Brytanii; 1835 jeden
z współtwórców, a następnie ideologów Gromad Ludu Pol.; 1846 wstąpił do TDP, od 1847 czł. Centralizacji;
współpracował z G. Mazzinim i A.I. Hercenem; idee rewol.-demokr. łączył z elementami socjalizmu
utopijnego; O własności (1854, wyd. w tomie Lud Polski 1957), Pisma społeczne i polityczne (1980).
Wzrost gospodarczy (economic growth), stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i
usług pożądanych przez ludzi, mające swój wyraz we wzroście wolumenu rzeczywistego dochodu narodowego
brutto. Wzrost gospodarczy polega więc na rozszerzaniu i ulepszaniu materialnych i osobowych czynników
produkcji. Wymaga to ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom,
ciągłego doskonalenia ludzkich umiejętności i wprowadzania postępu technicznego.
Wzrost gospodarczy mierzy się zwykle rocznym przyrostem produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca,
lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu narodowego brutto do jego poziomu z roku
poprzedniego.
Zasoby dobra znajdujące się w posiadaniu przedsiębiorstwa; również cokolwiek, co zostało wykorzystane jako
wkład do produkcji dóbr (i usług).
ZARZĄDZANIE, szczególny sposób kierowania działalnością ludzi zatrudnionych w podmiotach gosp.,
obejmujący tworzenie, kontrolę oraz ciągłe dostosowywanie reguł postępowania (norm, planów, instrukcji itp.)
w danym przedsiębiorstwie (zakładzie, dziale, filii) do aktualnych potrzeb. Zapotrzebowanie na teorię
zarządzania powstało w poł. XIX w., gdy procesy koncentracji doprowadziły do zwiększenia rozmiarów
przedsiębiorstw, a osobiste doświadczenia właściciela, wystarczające do zarządzania małym przedsiębiorstwem,
stały się niewystarczające do zarządzania dużym; refleksji teoret. wymagał także problem przekwalifikowania
napływowej ludności wiejskiej oraz organizacja seryjnej produkcji. Prekursorem nauk. organizacji pracy był na
przeł. XIX i XX w. F.W. Taylor; powstały różne szkoły organizacji i zarządzania (np. human relations,
zarządzanie systemowe) przestrzegające wybiórczo proces zarządzania. Stworzenie jednolitej teorii zarządzania
wydaje się niemożliwe, dlatego wypracowuje się raczej optymalne rozwiązania dla konkretnych problemów.
Zysk różnica pomiędzy całkowitymi przychodami (utargiem) a kosztami całkowitymi
Zysk, dodatni wynik finansowy przedsiębiorstwa, oznacza, że ma ono wyższe przychody niż koszty ich
uzyskania. Jest jednym z najważniejszych wskaźników pozwalającym określić, czy działalność
gospodarcza przedsiębiorstwa jest opłacalna, czy nie. W rachunkowości mówi się o tzw. zysku operacyjnym,
który nie uwzględnia dochodów i kosztów związanych z funkcjonowaniem rynku pieniężnego, salda strat
i zysków nadzwyczajnych oraz podatku dochodowego. Natomiast czystym zyskiem jest tzw. zysk netto, który
obejmuje wszystko to, co nie zostało wliczone lub odjęte od zysku operacyjnego.
Pytania
1. Wyobraź sobie, że wygrałeś miliony funtów na loterii. Czy oznaczałoby to całkowite
rozwiązanie twoich problemów finansowych?
2. Załóżmy, że w danej rodzinie mąż pracuje na pełnym etacie, a żona zajmuje się
prowadzeniem domu. W jaki sposób można by określić koszty alternatywne ewentualnego
podjęcia pracy zawodowej także przez żonę? Czy taki rachunek może być podstawą decyzji o
tym, czy warto podjąć pracę?
3. W jaki sposób specjalizacja przyczynia się do złagodzenia problemu rzadkości (niedoboru
zasobów)?
4. Czy redystrybucja dochodów na korzyść ludzi ubogich mogłaby zmniejszyć skalę
problemu rzadkości?
MATERIAŁY FAKULTATYWNE
Idea gospodarki centralnie planowanej
Idea gospodarki centralnie planowanej pojawiła się jako reakcja na XIX wieczny kapitalizm
system ekonomiczny, który zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej,
jeszcze w łonie feudalizmu a na dobre ukształtował się w XIX w wieku Jego podstawę
stanowiła własność prywatna i wolna przedsiębiorczość.. Jego rozwój umożliwiło
zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w
innych krajach Europy i świata.
W XVII i XIX wieku w wyniku rozwoju techniki i technologii nastąpiło wyraźne
przyspieszenie rozwoju kapitalizmu. System te niósł ze sobą z jednej strony gwałtowny
wzrost produkcji, z drugiej stwarzał ogromne kontrasty i nierówności społeczne bogactwo
posiadaczy fabryk i biedę robotników. Ponadto okazało się, że rozwój gospodarczy
przerywany był, co jakiś czas przez pojawiające się cyklicznie kryzysy gospodarcze. W
okresach tych produkcja spadała, powstawało lub pogłębiało się bezrobocie, drastycznie
spadała stopa życiowa pracowników najemnych.
Szukano systemu, który pozwoliłby na lepsze wykorzystanie zasobów i na bardziej
sprawiedliwy podział wytwarzanych dóbr i usług. Ten mający służyć całemu społeczeństwu
system nazwana nazwano socjalizmem.
Socjalizm,
Jest to ideologia społeczna powstała na gruncie krytyki kapitalizmu, głosząca pierwotnie
zniesienie stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji oraz
budowę struktur socjalnych w duchu kolektywizmu.
Socjalizm utopijny
Jest to wspólne miano, którym w historii myśli społeczno-ekonomicznej objęto pojawiające
się na przestrzeni wieków, sięgające starożytności teorie ekonomiczne i społeczne
podejmujące krytykę istniejących, krzywdzących - zdaniem ich twórców - część
społeczeństwa stosunków ekonomicznych, a także propagujące ideę równości i
sprawiedliwości społecznej i tworzenie w oparci o nie społeczeństw opartych na prawie
natury. Za główną przyczynę nierówności ekonomicznej i społecznej przedstawiciele
socjalizmu utopijnego uznawali prywatną własność czynników wytwórczych, czasem także
pieniądz. Ich koncepcje idealnego społeczeństwa opierały się na zasadach wspólnej
własności, społecznego wytwarzania i społecznej konsumpcji. Praktyczna realizacja tych idei
miała nastąpić na drodze stopniowej przebudowy społeczeństwa, przez przekonanie go,
zwłaszcza właścicieli majątków, do doskonałości socjalizmu utopijnego.
Występowały w gminach wczesnochrześcijańskich, potem w ruchach plebejskich w
okresach feudalizmu i wczesnego kapitalizmu. Pierwsze skrystalizowane poglądy tego typu
pojawiły się już w Europie okresie odrodzenia. Najwybitniejszymi utopistami byli wówczas
T. Morus (1478–1535) w Anglii i T. Campanella*(1568-1639) we Włoszech. W XVIII w.
głównym ośrodkiem myśli utopijnej stała się Francja, gdzie na szczególną uwagę zasługują
poglądy J. Mesliera * (ok. 1664–1729),G.B. Mably'ego*(1709–85), i Morelly'ego
. Szczytowy rozwój socjalizmu utopijnego osiągnął w XIX w.we Francji (C.H. de Saint F.
Babeuf* (1760–97),C. Saint-Simon * (1760-1825) oraz R. Owen* (1771–1858), w Anglii.
W Polsce idę tę wyznawali m.in. T. Krępowiecki*(1798–1847) i S. Worcell (1799–1857).
Pierwsze przymiarki
Początkowo poszukiwania te znalazły wyraz w tworzeniu małych komun, gdzie wspólnota
pracowników wytwarzała dobra, które następnie dzielono miedzy uczestników według
wkładu pracy. Mimo, że utworzono wiele takich komun, żadna a nich nie przetrwała dłużej,
bo próby stworzenia "nowego socjalistyczne człowieka" zawsze kończyły się fiaskiem, a
uboczne efekty bez względu na to, kto próbował je wcielać w życie: pojedyncze osoby,
organizacje społeczne, czy państwo, zawsze prowadziło do szkodliwych skutków. Sięgnijmy
do przedstawionych przez J. Winecki w tygodniku "Wprost", Nr 1134 (22 sierpnia 2004 w
felietonie „Cyryl i metody” dwóch przykładów z XIX wieku, a więc do socjalizmu
"przedpaństwowego”.
Gospodarka planowa gen. Arakczejewa
Majątek Gruzino, należący do generała Aleksieja Arakczejewa, był w początkach XIX wieku
miejscem mało znanego eksperymentu. Otóż gen. Arakczejew postanowił stworzyć - wedle
wskazań francuskiego filozofa J.J. Rousseau* (1712–78), - "nowego człowieka", który w
sprzyjających warunkach pozbyłby się egoistycznych potrzeb i pracował radośnie na rzecz
wspólnoty. Wymieniony generał stworzył swoim pańszczyźnianym chłopom takie właśnie
warunki. Kazał zbudować szkołę, przychodnię, osuszył błotniste drogi w swoim majątku,
kazał pobudować domy z kamienia i cegły, a następnie zburzyć stare chłopskie domy (dając
wzór późniejszym satrapom w rodzaju Juliusa Nyerere czy Nicolae Ceausţescu).
Zegary na wieżach wskazywały czas na posiłki, pracę i sen. Ale nawet dla przywykłych
do knuta rosyjskich chłopów było to ewidentnie trudne do przełknięcia - pracowali leniwie
przez wyznaczone 10 godzin dziennie i mimo srogich kar uciekali z majątku. Generał
postanowił więc zadbać o reprodukcję siły roboczej. Aby zwiększyć dzietność swoich
poddanych, tworzył listy zdolnych do rodzenia panien i wdów, a następnie wywierał presję,
by szukały partnerów. Każdy związek małżeński musiał zostać zaakceptowany przez
generała. W trosce o wydajność pracy kazał sobie regularnie przedstawiać raporty o stanie
zdrowia siły roboczej. Zatwierdzał też kary chłosty za lenistwo i inne przewinienia oraz
osobiście sprawdzał na plecach swoich mużyków, czy rozkazy zostały wykonane z
dostateczną surowością. Każdy chłop musiał nosić przy sobie książeczkę kar i innych
związanych z pracą wydarzeń (prototyp komunistycznych dowodów osobistych, gdzie
musiały być wpisywane wszystkie kolejne miejsca pracy i zamieszkania).
Eksperyment z wychowywaniem "nowego człowieka" ewidentnie się nie udał, a
spadkobiercy generała po prostu doszli do wniosku, że jego efekty ekonomiczne są gorsze od
efektów tradycyjnej gospodarki pańszczyźnianej i odeszli od niego.
Oczywiście stosowane metody były typowe dla dominującej w Rosji od początków jej
historii azjatycko-bizantyjskiej mentalności. Dlaczego Arakczejew miałby inaczej traktować
swoich pańszczyźnianych chłopów, skoro car Iwan Groźny na pytanie ambasadora Anglii,
kim są otaczający cara strojnie odziani dworzanie, odpowiedział krótko: "Moi niewolnicy".
Szlachetne marzenia o raju głupców
Inny wczesny XIX-wieczny eksperyment, tym razem z nowożytnej ojczyzny wolności,
pokazuje, że socjalizm oparty na indywidualnym wyborze - dokonywanym przez członków
dobrowolnych wspólnot - tak samo przynosi ekonomiczną klęskę. Chodzi tu o historię
wysiłków Brytyjczyka Roberta Owena, zdolnego menedżera i przedsiębiorcy. I on
podchwycił ideę, że ludzie nie odpowiadają za swój charakter i swoje działania, gdyż są one
rezultatem zewnętrznych warunków: środowiska, w jakim przyszło im żyć. Dlatego w
owenowskich "wioskach jedności i współpracy" ludzie mieli się dzielić wszystkim, bez
jakiegokolwiek prawa do prywatności. Mieli być kształceni do piętnastego roku życia, kiedy
to stawaliby się "ludźmi nowej rasy przewyższającymi fizycznie, intelektualnie i moralnie
wszystkich żyjących do tej pory na Ziemi". Oczywiście tacy nowi, wspaniali ludzie z
owenowskiej utopii mieli pracować nieporównanie wydajniej niż inni, co zapewniałoby im
niebywały dobrobyt.
Owen kupił w 1825 r. od religijnej wspólnoty w Stanach Zjednoczonych świetnie
prosperującą wioskę, faktycznie firmę rolniczo-przetwórczą. Nazwał ją Nowa Harmonia i
zapełnił Amerykanami, którzy odpowiedzieli na jego wezwanie do budowy nowej
społeczności. Zasiedlenie wioski idealistycznie nastawionymi dobrowolnymi ochotnikami, to
metoda odmienna od metody gen. Arakczejewa, ale efekt ostateczny był taki sam.
Ochotnicy już na starcie nie zasiali ani wiosną, ani latem wszystkich użytków rolnych
należących do wspólnoty. Tak samo nie troszczyli się zbytnio o to, co później zasiali,
dopuszczając do zniszczenia ogrodzeń i wyrządzenia szkód w zbiorach przez (widocznie
marnie karmiony) żywy inwentarz. Kiepska praca zaowocowała - jak w każdym socjalizmie niedoborami.
W zachowanych listach jednego z owenitów czytamy: "Szwendające się bez przeszkód
świnie były naszym Panem i Władcą na polach i w ogrodach tego roku. Jesteśmy więc, jak
byliśmy, bez warzyw, z wyjątkiem tego, co kupimy; przypuszczam, że obywać się będziemy
tej zimy bez kartofli, kalarepy i kapusty".
Kwitnąca działalność rzemieślnicza również podupadła. Kiedy jeden z członków owej
religijnej wspólnoty, która sprzedała Owenowi swą własność, odwiedził Nową Harmonię,
odnotował, że "uliczki są pełne próżniaków, którzy mają coś do zrobienia, do czego
wystarczyłby jeden zamiast dziesięciu". Znana z "realsocu" zasada: "Czy się stoi, czy się
leży, każdemu to samo się należy" została więc przyswojona przez członków wspólnoty w
bardzo krótkim czasie.
Owen subsydiował nieróbstwo i marnotrawstwo, usiłował mobilizować członków
wspólnoty do solidniejszej pracy, zakazał picia alkoholu (rzecz oczywista, bez skutku!), ale
nie przynosiło to, podobnie jak kolejne mityngi i reorganizacje, poprawy produkcyjnych
efektów. Jak wszyscy szlachetni głupcy, nie potrafił się też przyznać do porażki. Winił za to
ludzi, którzy przyszli do Nowej Harmonii, gdyż wychowani w indywidualistycznym systemie
nie mieli niezbędnych cech do wspólnego harmonijnego działania. Owen nie rozumiał, że
tym samym stwierdza, iż socjalizm jest nierealizowalny. Ponieważ "nowego człowieka"
można wychować tylko w socjalizmie, więc nie istnieje droga "stąd do utopii". I dlatego
próba Owena i wiele innych wrażliwców musiały się zakończyć fiaskiem.
O wiele większe znaczenie dla ukształtowania się kapitalizmu o ludzkim obliczu miało
powstanie związków zawodowych. Dużą role w ich powstania i rozwoju tych organizacji
odegrał K. Marks* (1818- 1883) niemiecki filozof, twórca naukowego socjalizmu.
Socjalizm naukowy
Głównymi teoretykami socjalizmu połowy XIX w. stali się twórcy marksizmu: K. Marks i F.
Engels (1820–95). Przyczynili się oni do utworzenia we wrześniu 1864 Międzynarodowego
Stowarzyszenia Robotniczego, tzw. I Międzynarodówki, na której forum toczyła się walka
między zwolennikami marksizmu, anarchosyndykalizmu P. Proudhon (1809–65), zwanego
od jego imienia proudhonizmem oraz anarchizmu M.A. Bakunina.( (1814–76). Znaczną
popularność zdobyły również koncepcje reformistyczne F. Lasalle'a, (1825–64),postulujące
przeprowadzenie reform przy pomocy państwa. W końcu XIX wieku dominującą rolę zdobył
marksizm związany z ruchem robotniczym i działalnością II Międzynarodówki
Karol Marks* (1818- 1883)
Przez wiele lat ponad połowi ludności w Europie ( w tym również Polakom) wmawiano, ze
był on największym w dziejach ludzkości ekonomistą. Ten urodzony w Niemczech uczony
głosił poglądy i prowadził w oparciu o nie działalność, która doprowadziła go do konfliktu z
władzami, w efekcie musiał on emigrować. W 1849 roku przeniósł się on do Londynu, gdzie
studiował i pisał swoje największe dzieło Das Kapital ( Kapitał). Dzięki pomocy finansowej
od swego przyjaciela F. Engelsa mógł on całkowicie poświęcić się pracy naukowej.
W 1845 roku Liga Sprawiedliwych, która później zmieniła nazwę na Ligę
Komunistyczną) poprosiła Marksa i Engelsa, aby przygotowali oświadczenie dotyczące ich
przekonań. I tak oto na ich zamówienia powstał Manifest Komunistyczny. Zawarte w nim
idee zaowocowały powołaniem do życia międzynarodowych organizacji komunistycznych
potocznie zwanych Międzynarodówkami.
Marks był wizjonerem wielkiej i krwawej rewolucji, dlatego nie był zainteresowany
stopniowymi zmianami poprawiającymi położenie robotników w ramach istniejącego
systemu gospodarki kapitalistycznej. Mimo że swój program adresował do robotników, nigdy
nie był w żadnej fabryce. Robotnikami w gruncie rzeczy pogardzał, bo zdawał sobie sprawę,
że większość z nich nie pragnęła zmiany ustroju, a tylko poprawy warunków bytu.
Trudno w kilku zdaniach streścić to, co miał on do powiedzenie na temat świata, którego
nadejście przewidywał, dlatego przytoczymy tu tylko najważniejsze elementy jego teorii.
Klasy społeczne
Marks twierdził, że społeczeństwa nie są jednolite i składają się z antagonistycznych klas
społecznych. Kryterium podziału jest własność środków produkcji. Społeczeństwa składają
się, zatem z klas posiadających środki produkcji i ich pozbawionych. Te pierwsze dzięki
uprzywilejowanej pozycji wyzyskują pozostałe. Na przykład w starożytnym Rzymie
arystokracja ziemska wyzyskiwała niewolników, w średniowieczu panowie feudalni
wyzyskiwali chłopów, w kapitalizmie fabrykanci wyzyskują robotników.
Monopol własności i wyzysk
Według Marksa system kapitalistyczny oparty jest na wyzysku. Cała wartość wytwarzanych i
sprzedawanych na rynku dóbr i usług jest według niego zasługą wysiłku robotników,
jednakże robotnikom płaci się o wiele mniej. W zasadzie tylko tyle, by starczyło im na
przeżycie i reprodukcję siły roboczej, czyli na zakup podstawowych niezbędnych przeżycia
środków. Otrzymywane przez robotników wynagrodzenie stanowi według niego wartość siły
roboczej. Wytwarzane przez nich dobra są jednak sprzedawana drożej, czyli mają wyższą
wartość rynkową. Powstająca nadwyżka to wartość dodatkowa. Nadwyżka ta w postaci
zysków idzie do kieszenie właścicieli środków produkcji kapitalistów – powiększając ich
bogactwo.
Marks doszedł do wniosku, że źródłem wyzysku robotników przez kapitalistów jest
monopol własności środków produkcji. Właściciele są w stanie narzucić robotnikom
korzystne dla siebie warunki, ponieważ robotnicy nie posiadają fabryk, aby utrzymać się przy
życiu, muszą godzić się na wszystkie warunki pracy. Kapitaliści są w stanie narzucić warunki
pracy, ponieważ każdy robotnik zatrudniony jest nas podstawie indywidualnej umowy o
pracę.
Pozwalając na stopniową poprawę bytu, wartość dodatkowa powinna należeć do tych,
którzy ją wytworzyli, czyli robotników. Jednym z możliwych sposobów osiągnięcia tego jest
przeciwstawienie monopolowi własności kapitału monopol własności pracy.
Związki zawodowe, czyli „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się ”
Robotnicy działający w związkach są w stanie stworzyć monopol pracy, który skutecznie
może przeciwstawić się monopolowi środków produkcji. Gdyby w negocjacjach dotyczących
warunków pracy robotnicy występowali wspólnie, a ich interes broniłby związek zawodowy,
to szanse na uzyskanie korzystniejszych warunków pracy i płacy, byłyby dużo większe.
Strategię tę Marks spopularyzował w znanym powszechnie sloganie „ Proletariusze
wszystkich krajów łączcie się „.
Powstanie związków zawodowych wprawdzie łagodzi dysproporcje i antagonizmy, ale nie
likwiduje przyczyn prowadzących nieuchronnie do rozkładu systemu kapitalistycznego, a w
ostatecznym rozrachunku do jego upadku. Kapitalizmem wstrząsają bowiem co jakiś czas
załamania zwane kryzysami gospodarczymi.
Kryzysy gospodarcze
Według Marksa kapitalizm prowadzi do bogacenia się bogatych właścicieli środków
produkcji i jednoczesnego ubożenia pozbawionych ich robotników. Robotnikom płaci się za
mało, więc nie są oni w stanie kupić wszystkich dóbr, które są przez nich wytwarzane.
Prowadzi to do kryzysów nadprodukcji, to znaczy stanu, w którym ludzie mają zbyt małe
dochody, by kupić wszystko, co zostało wytworzone. Pogłębiające się kryzysy i narastająca
niesprawiedliwość i nędza doprowadzą w końcu do wybuchu i zwycięstwa rewolucji
socjalistycznej.
Nieuchronność rewolucji
Marks uważał, że bieg historii jest całkowicie określony przez siły ekonomiczne. Inaczej
mówiąc prawdziwe powody zachowań ludzi i państw, określane są przez warunki
gospodarcze panujące w danych czasach. To właśnie zmiany gospodarcze powodują, że
istniejący układ klas społecznych staje się przeszkodą dla dalszego rozwoju. Przykładowo
produkcja wyrobów przemysłowych nie może być prowadzona tak jak folwark
pańszczyźniany.
Konieczne dla dalszego rozwoju zmiany istniejącego układu klas odbywają się
najczęściej w sposób gwałtowny, drogą rewolucji społecznej. Stosując tego rodzaju
rozumowanie można wyjaśnić rewolucję francuską jako zmagania rodzącej się klasy
kapitalistów z klasą feudałów.
Likwidacja prywatnej własności
Gdy klasa robotnicza będzie wystarczająco silna i świadoma swojej roli w historii, upomni
się o swoje prawa i dokona rewolucyjnego przewrotu. Nowy porządek, który zapanuje po
niej już nie będzie oparty na wyzysku, bo zostanie zlikwidowana prywatna własność środków
produkcji, nie będzie nadprodukcji, bo działalność gospodarcza będzie planowana. W
systemie tym każdy robotnik będzie pracował według swoich umiejętności, wynagrodzenie
będzie otrzymywał początkowo według wkładu pracy, a następnie, „gdy wszystkie źródła
będą biły obficie”, i powstanie nadwyżka produkcji ponad potrzeby, ludzie będą
wynagradzani według potrzeb.
Kontrowersje wokół Marksa
Dla współczesnych i to nie tylko ekonomistów, poglądy Marksa są wielce kontrowersyjne.
Jego próby analizy gospodarki kapitalistycznej zakończyły się niepowodzeniem. Nie mogło
być inaczej, bo jego metoda badawcza nie była naukowa, a całą jego pracę charakteryzuje
brak poszanowania dla prawdy i faktów.
Historii nie można wyjaśniać wyłącznie w kategoriach ekonomicznych. Praca robotników
nie jest jedynym źródłem wartości, trudno bowiem pominąć inne czynniki jak kapitał czy
przedsiębiorczość. Współczesnemu kapitalizmowi wiele brakuje do kompletnego załamania,
czego nie da się powiedzieć o gospodarkach zbudowanych na ideologii marksistowskiej.
Rewizjonizm
Różnorodne
koncepcje
socjalistyczne
spowodowały
powstanie
kierunków
antagonistycznych, z których najsilniejszymi stały się: socjaldemokracja i komunizm, a
znaczącą rolę odegrały również syndykalizm i anarchizm. W marcu 1919 z inicjatywy W.I.
Lenina powstała III Międzynarodówka wzywająca do rozprzestrzeniania, wzorem Rosji
Radzieckiej, rewolucji we wszystkich krajach. W latach 20. zmierzała ona do całkowitego
ograniczenia samodzielności partii wchodzących w jej skład. W jej łonie doszło następnie do
rozłamu związanego z krytyką marksistowskiej teorii walki klasowej, rewolucji
socjalistycznej i dyktatury proletariatu.
Działanie związków zawodowych było jednym z czynników poprawy poziomu życia
robotników. Z tego względu większość działaczy uznała za wystarczające działania i
instytucje, które są w stanie skutecznie pilnować interesów świat pracy. Czołowym
przedstawicielem tego nurtu, określanego jako rewizjonizm, był E. Bernstein, głoszący teorię
pokojowej transformacji kapitalizmu w socjalizm. Hasłem tego odłamu ruchu robotniczego
było cel (socjalizm) jest niczym, ruch (ruch związkowy) jest wszystkim.
Oprócz związków zawodowych zwolennikami poglądu o możliwości pokojowego
współistnienia stały się również reprezentujące w parlamencie interesy robotników partie
polityczne (socjaldemokratyczne).
Te prowadzące do pokojowego współistnienia klas społecznych wątpliwości zastrzeżenie
i programy nie przeszkadzały w rozpoczęciu największego, bo trwającego ponad 70 lat i
skończonego totalną katastrofą eksperymentu zwanego gospodarką centralnie kierowaną.
Włodzimierz Lenin (1870–1924)
Część działaczy robotniczych nie zrezygnowała z planów budowy socjalizmu. Powołując się
na Marksa twierdzili, że system kapitalistyczny można zastąpić efektywniejszym i
sprawiedliwszym systemem gospodarczym. Nowy system można jednak zbudować po
zniszczeniu filarów gospodarki rynkowej, to znaczy: prywatnej własności środków produkcji
oraz przedsiębiorczości. Tak radykalne zmiany mogą się dokonać tylko w wyniku rewolucji.
Jeden z kontynuatorów idei Marksa W. Lenin stwierdził, że zmiany takie może w
sprzyjających warunkach przeprowadzić zorganizowana według wzorów wojskowych,
kierowana przez niego partia bolszewicka. Korzystając z napięć społecznych w Rosji
powstałych w rezultacie pierwszej wojny światowej przejęła ona władzę, wprowadził oparty
na terrorze system polityczny zwany dyktaturą proletariatu i zainicjowała budowę nowego
systemu gospodarczego, który nazwany został socjalizmem
System ten miał służyć maksymalnemu zaspokojenia potrzeb społecznych przez rozwój
produkcji, zapewnienie obywatelom prawa do pracy, ochrony socjalnej, miał gwarantować
obywatelom prawo do udziału w produkcie społecznym według ilości i jakości świadczonej
na rzecz społeczeństwa pracy.
Socjalizm miał zapoczątkować praktyczną realizację marksistowskiej wizji ustroju
sprawiedliwości społecznej i być okresem przejściowym (niższym stadium) do komunizmu,
niezbędnym dla doprowadzenia gospodarki do takiego poziomu rozwoju, aby możliwe było
realizowanie zasady podziału dóbr według potrzeb.
Gospodarka socjalistyczna powstała najpierw w Rosji, w 1918, w wyniku rewolucji
październikowej. W okresie międzywojennym państwem socjalistycznym stała się także
Mongolia, a po II wojnie światowej jeszcze kilkanaście państw Europy Środkowej (w tym
Polska) i Azji Południowo-Wschodniej oraz Kuba.
Rozpoczął się eksperyment na żywym ciele, już nie pojedynczej wioski czy fabryki, ale na
społeczeństwie jednego kraju, a potem całego ich bloku, który trwał ponad 70 lat i zakończył
się totalną klęską. Ostatnie jego bastiony dogorywają przy fanfarach na część stojących na
ich czele dyktatorów na Kubie i w Korei Północnej. Podobnie ma się rzecz na Białorusi.
System nakazowy
Jest to system ekonomiczny, w którym przedsiębiorstwa i inne instytucjonalne podmioty
gospodarujące produkują i zużywają zasoby przede wszystkim na mocy dyrektyw
otrzymywanych od władz centralnych.
W pełni rozwinięta gospodarka nakazowa funkcjonowała w 2 zasadniczych postaciach:
w wersji komunistycznej (zwana gospodarką centralnie planowaną, nakazowo-rozdzielczą
itp.) i w wersji faszystowskiej (zwana gospodarką dyrektywną, korporacyjną itp.).
Pierwowzorem gospodarki nakazowej był system ekonomiczny Niemiec w okresie I
wojny światowej. Państwo niemieckie kierowało ściśle produkcją zbrojeniową, rynkiem
pracy, zaopatrzeniem surowcowym, handlem zagranicznym, przejęło na własność część
przedsiębiorstw.
Oba typy gospodarki nakazowej działały w warunkach istnienia monopartyjnych dyktatur
politycznych wykazujących większe lub mniejsze tendencje totalitarne.
Faszystowska wersja gospodarki nakazowej
Faszystowska wersja gospodarki nakazowej nie wyrosła z żadnej samodzielnej ideologii
społeczno – ekonomicznej. W pełni ukształtowała się jedynie we Włoszech 1934 i
Niemczech 1936. Podstawowa różnica między komunistyczną a faszystowską wersją
gospodarki nakazowej zaznaczyła się w sferze własności. W pierwszym przypadku własność
prywatna uległa w zdecydowanej większości likwidacji, w drugim — mimo pewnych zmian
związanych z etatyzacją części przemysłu i bankowości, bezpośrednimi inwestycjami
państwa, a w Niemczech dodatkowo tzw. aryzacją własności (konfiskatą mienia
żydowskiego) — zachowała wyraźną dominację. W rezultacie w gospodarce nakazowej typu
faszystowskiego odgórne dyrektywy były adresowane w przeważającej mierze do sektora
niepaństwowego, nie powstały też — typowe dla komunistycznych gospodarek nakazowych
— kompleksowe systemy centralnego planowania i zarządzania o charakterze nakazoworozdzielczym (choć we Włoszech elementy planowania centralnego wprowadzała,
szczególnie od 1934, Narodowa Rada Korporacji, w Niemczech zaś od 1936 realizowano 4letnie plany gosp.). Istota faszystowskiego typu gospodarki nakazowej polegała na przejęciu
przez władze państwowe zarządzania gospodarką za pośrednictwem ustanowionych odgórnie
hierarchicznych struktur organizacyjnych. Elementy składowe owych struktur (nie znanych w
komunistycznych gospodarkach nakazowych) określa się zwykle mianem korporacji
Korporacjonizm
Jest to doktryna społeczna głosząca, że podstawą państwa powinny być korporacje
zawodowe zrzeszające pracodawców i pracobiorców. Korporacjonizm nawiązuje do
średniowiecznej korporacji jako organizacji zawodowych, rozciągających kontrolę nie tylko
nad aktywnością wytwórczą swych członków, ale również nad innymi dziedzinami ich życia;
Doktryna ta opiera się na solidaryzmie, powstałym w drugiej połowie XIX wieku kierunku
społeczno – politycznym głoszący tezę o naturalnej wspólnocie interesów łączącej ludzi
niezależnie od miejsca zajmowanego przez nich w strukturze społecznej. Miał licznych
teoretyków, zwłaszcza we Francji (m.in. É. Durkheim, L. Duguit, L. Bourgeois, Ch. Gide).
Idee solidaryzmu były rozwijane m.in. na gruncie społecznej nauki Kościoła, w myśli
konserwatywnej (przeciwstawiającej zintegrowaną wspólnotę społeczeństwu masowemu).
Według solidaryzmu wspólnota ta ma nadrzędny charakter, wznosi się ponad różnice
społeczne, sprzeczności polityczne, ekonomiczne i ideologiczne, dlatego jest możliwy pokój
społeczny w imię jedności (właściwej małej społeczności), solidarności państw, etnicznej lub
nawet ogólnoludzkiej. Zgodnie z założeniami solidaryzmu, człowiek żyjąc w społeczeństwie
musi zachowywać się zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi, ich
nieprzestrzeganie narusza zasadę solidarności i wywołuje reakcję społeczeństwa. Zasada
solidaryzmu jest zasadą naczelna i ma rozstrzygające znaczenie dla zachowania ładu
społecznego, który zapewnia trwanie i rozwój zbiorowości jako całości. Państwo jest
organicznym związkiem rządzących i rządzonych.
Regułą było, iż na pewnym szczeblu hierarchii kor0poracje przybierały formy
solidarystyczne, jednocząc (w praktyce przymusowo) pracodawców prywatnych i
pracowników najemnych. Korporacje wszystkich szczebli podlegały w pełni władzom
centralnym, stanowiąc narzędzie realizacji ekonomicznej i socjalnej polityki państwa.
W systemach gospodarki nakazowej typu faszystowskiego za pomocą państwowych
dyrektyw regulowano poziom produkcji, przydział surowców, wielkość zatrudnienia,
wysokość cen, obroty handlu zagranicznego i przepływ dewiz. Określano również zakres
inwestycji (również prywatnych), poziom płac roboczych i czas pracy; narzucano formy
własnościowe przedsiębiorstw, typy zrzeszeń producentów, tryb przymusowego arbitrażu w
sporach zbiorowych (strajki i lokauty zostały zakazane) i procedury przymusowego
pośrednictwa pracy. Reglamentowano sprzedaż produktów rolnych, a w Niemczech ponadto
wyłączono z obrotu i zdekomercjalizowano dobra ziemskie. W konsekwencji z gospodarek
faszystowskich zostały wyparte w dużym stopniu konkurencja i mechanizm rynkowy.
Odgórne decyzje władz centralne zmierzały do: ekspansji inwestycyjnej, głównie w sektorze
militarnym i w infrastrukturze, autarkii gospodarczej, aktywnej polityki socjalnej.
Faszystowskie gospodarki nakazowe we Włoszech i Niemczech upadły w wyniku II
wojny światowej, już wcześniej jednak — mimo wysokiego tempa wzrostu — ujawniły się
ich bariery rozwojowe, zwłaszcza nadmierny wpływ państwa, trudności w finansowaniu
inwestycji, niedobory surowców i siły roboczej, „kampanijność” polityki ekonomicznej,
konieczność coraz większych wyrzeczeń konsumpcyjnych.
Idea państwa korporacyjnego była częściowo wprowadzana w życie w faszystowskich
Włoszech, frankistowskiej Hiszpanii, w Portugalii (do V 1974), w Argentynie za rządów J.D.
Perona (tzw. peronizm). Powoływano tam do życia korporacje jako organizacje grupujące
pracodawców i pracowników poszczególnych branż, widząc w nich lepszą reprezentację
społeczeństwa niż np. związki zawodowe lub, wyłaniane w demokratycznych wyborach,
samorządy terytorialne.
W latach 30. idea odrodzenia korporacji i solidarystyczne aspekty korporacjonizmu były
przedmiotem refleksji społecznej nauki Kościoła Zagadnieniami korporacjonizmu zajmowali
się m.in. O. Spann, A. Rocco, G. Gentile.
Faszystowska gospodarka nakazowa kształtowała się stopniowo od 1922 we Włoszech i
od 1933 w Niemczech; pewne jej cechy wystąpiły także w Japonii (1936–45), Portugalii (za
rządów A.O. Salazara), Hiszpanii (za rządów gen. F. Franco), Brazylii (za rządów G.D.
Vargasa) i Argentynie (za rządów J. Perona).
Komunistyczna wersja gospodarki nakazowej
Komunistyczna gospodarka nakazowa kształtowała się stopniowo. Od 1917 w sowieckiej
Rosji (później ZSRR), od 1921 w Mongolii, od 1944 w Albanii, Bułgarii, Jugosławii, Polsce,
Rumunii i na Węgrzech, od 1945 w Czechosłowacji i sowieckiej strefie okupacyjnej
wschodnich Niemiec (później NRD), od 1946 w Korei Północnej, od 1949 w Chinach, od
1954 w Wietnamie Północnym, od 1959 na Kubie, od 1969 w Jemenie Południowym, od
1974 w Etiopii, od 1975 w Angoli, Kambodży, Laosie i Mozambiku. Elementy
komunistycznej wersji gospodarki nakazowej próbowano realizować m.in. w Afganistanie
(1978–87), Algierii (za rządów H. Bumediena), Egipcie (za rządów G.A. Nasera), Birmie (za
rządów gen. Ne Wina) i Gwinei (za rządów S. Toure).
U podstaw komunistycznej wersji gospodarki nakazowej legły teorie K. Marksa i F.
Engelsa, zwłaszcza koncepcje likwidacji własności prywatnej, mechanizmu rynkowego i
pieniądza oraz zorganizowanie całej gospodarki na wzór jednej wielkiej fabryki. Koncepcje
te, przejęte i przetworzone przez bolszewików, wyznaczyły po zdobyciu przez nich 1917
władzy w Rosji oficjalny docelowy wzorzec systemu ekonomicznego. Pod wpływem
czynników zewnętrznych uległ on licznym modyfikacjom, a nawet częściowej rewizji.
W okresie wylęgania (1918–21) sowiecki model gospodarki nakazowej przyjął postać
polityki gospodarczej zwanej komunizmem wojennego
Komunizm wojenny
Był to programu gospodarczo-społeczny realizowanego przez bolszewików 1918–21
w sowieckiej Rosji, gdzie w warunkach tzw. czerwonego terroru trwała wojna domowa.
Komunizm wojenny miał umożliwić pełne zaopatrzenie Armii Czerwonej i nie dopuścić do
głodu cywilnej ludności pracującej (w miastach). W tym celu w połowie 1918 wprowadzono
pełną centralizację podziału i wymiany dóbr. Obowiązywał państwowy monopol zbożowy
i zakaz prywatnego handlu (likwidacja rynku uniemożliwiała normalną wymianę między
miastem a wsią). Państwo koncentrowało w swych rękach wszystkie nadwyżki zbożowe
dostarczane przez chłopów w formie obowiązkowych kontyngentów (w praktyce zabierano
wsi całą żywność). Wprowadzono powszechny obowiązek pracy oraz ścisłą reglamentację
zaopatrzenia w żywność ludności pracującej. Wobec katastrofalnych następstw
gospodarczych i objawów sprzeciwu społecznego, komunizm wojenny zastąpiono 1921
Nową Ekonomiczną Polityką( NEP)
Nowa Polityka Ekonomiczna
Nowa Polityka Ekonomiczna to polityka gospodarcza bolszewików prowadzona w państwie
sowieckim 1921–29 (wg projektu Lenina, zatwierdzonego 1921 przez X Zjazd RKP(b).
Jej wprowadzenie wymusił narastający opór społeczeństwa (antonowszczyzna,
kronsztadzkie powstanie) przeciwko stosowanej w czasie wojny domowej polityce
komunizmu wojennego, która wywołała masowy głód, katastrofalny spadek produkcji
i głęboki kryzys gospodarczy w kraju.
Założenie NEP
Zasadnicze założenia NEP, który był próbą powrotu do gospodarki rynkowej z zachowaniem
monopolu własności państwowej w podstawowych dziedzinach przemysłu, to: zamiana
obowiązkowego kontyngentu płodów rolnych (rujnującego wieś) na podatek żywnościowy,
przywrócenie systemu towarowo-pieniężnego w wymianie między miastem a wsią oraz
liberalizacja stosunków w przemyśle przez wprowadzenie systemu koncesji rządowych dla
kapitału prywatnego i obcego (np. wspólne przedsiębiorstwa) oraz systemu oceniania
działalności przedsiębiorstw opartego na rachunku gospodarczym.
Wkrótce po wprowadzeniu NEP udało się odbudować rynek wewnętrzny w ZSRR, a po
pojawieniu się nadwyżek produkcyjnych odrodził się także handel. W 1924, po
ustabilizowaniu finansów państwa i wprowadzeniu „twardej” waluty (opartej na parytecie
złota), bolszewicy przystąpili do odbudowy zniszczeń wojennych w kraju. Jednocześnie po
pojawieniu się tzw. nowej burżuazji (nepmani w mieście, kułacy na wsi) w WKP(b)
rozgorzały spory teoretyczny dotyczące kontynuowania NEP. Zwolennikiem jej utrzymania
był między innymi N.I. Bucharin, przeciwko wystąpiła tzw. lewicowa opozycja (z G.J.
Zinowjewem i L.B. Kamieniewem na czele).
Stalinizm
W IV 1922 w związku z chorobą Lenina na stanowisko sekretarza generalnego (genseka)
partii komunistycznej została wybrany (z rekomendacji L.B. Kamieniewa) Stalin.
Początkowo popierał on Bucharina, jednak zmienił stanowisko, gdy 1927 na rynku
produktów spożywczych pojawił się kryzys spowodowany nienadążaniem produkcji
przemysłowej za szybko rozwijającym się rolnictwem i IV 1929 nakazał zaniechanie NEP
i rozpoczęcie kolektywizacji i forsownej industrializacji.
Zmierzając do władzy dyktatorskiej najpierw podporządkował sobie aparat
bezpieczeństwa (GPU, NKWD), następnie wykorzystał go do sprawowania coraz większej
kontrolą nad stale powiększającym się stale aparatem partyjnym. W końcu po fizycznym
wyeliminowaniu faktycznych i rzekomych wrogów (od 1924 L.D. Trockiego, potem
Kamieniewa, G.J. Zinowjewa, N.I. Bucharina, A.I. Rykowa w roku 1934 wykorzystał
zabójstwo S.M. Kirowa (część działaczy partyjnych próbowała wysuwać go jako
kontrkandydata Stalina na stanowisko sekretarza generalnego) stał się faktycznym przywódcą
partii i państwa, Wprowadził system własnej dyktatury, którą dziś określa się mianem
stalinizmu. Główne elementy tej doktryny to:
- absolutyzacja i fetyszyzacja idei walki klas, preferencja dla administracyjnych i siłowych
form jej prowadzenia i rozstrzygania.
- teza o możliwości zwycięstwa socjalizmu w jednym kraju (rewizja stanowiska Marksa
i Lenina;
- założenie o przesunięciu ciężkości walki klas ku globalnej rywalizacji państw i bloków
ustrojowych.
- teza o zaostrzaniu się sprzeczności klasowych i walki klas w miarę postępów budownictwa
socjalistycznego.
- arbitralne przyznanie kierownictwu sowieckiemu roli centrum światowego ruchu
rewolucyjnego;
- ocena słuszności postaw i działań politycznych przez pryzmat lojalnego lub
apologetycznego stosunku do ZSRR.
W życiu gospodarczym ZSRR stalinizm oznaczał: sztywną strategię budownictwa
socjalistycznego (narzuconą w miejsce pragmatycznego, leninowskiego dekretowania)
i sztuczne przyspieszanie jego etapów. Mechaniczne ujednolicanie stosunków
własnościowych i struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa poprzez przymusową
kolektywizację rolnictwa i faktyczne upaństwowienie własności formalnie spółdzielczej oraz
poprzez forsowną industrializację sprzężoną z militaryzacją gospodarki.
Ciągłe poszukiwania i stwarzania wroga stanowiło uzasadnieniem dla nasilania represji
i prowadzenie na szeroką skalę wzmacniających totalitarny i ludobójczy systemu rządów
akcji terroru zwanych czystkami. Na szczególną uwagę zasługuje tzw. wielka czystka. Tak
określa się okres najbardziej wzmożonych represji w ZSRR, przeprowadzanych na polecenie
J. Stalina przez NKWD pod kierownictwem N. Jeżowa (IX 1936–XII 1938.
Charakteryzowała się dążeniem do fizycznej eliminacji rzeczywistych i potencjalnych
przeciwników stalinizmu, wśród nich także członków partii bolszewickiej, w szczególności
niedobitków leninowskiej elity partyjno-państwowej. W okresie wielkiej czystki
zorganizowano m.in. 3 procesy moskiewskie tzw. starych bolszewików. Procesy polityczne
objęły również kadrę dowódczą Armii Czerwonej (m.in. 1937 skazano na śmierć marsz.
M.N. Tuchaczewskiego). W wyniku czystek w Armii Czerwonej (rozstrzelano co najmniej
35 tys. wyższych oficerów) oraz samym NKWD. Według szacunkowych danych ofiary
wielkiej czystki szacuje się na ok. 1 mln rozstrzelanych i 7–8 mln zesłanych do łagrów.
Stalinizm jako orientacja strategiczno-taktyczna w polityce WKP(b), ZSRR,
Międzynarodówki Komunistycznej i poszczególnych partii komunistycznych wyróżniał się:
ortodoksyjnością ideologiczną, sztywnością programową, sekciarstwem w stosunku do
innych nurtów ruchu robotniczych (socjaldemokracji), hegemonizmem w stosunku do
potencjalnie sojuszniczych ruchów politycznych (np. chłopskich, demokratycznych,
narodowowyzwoleńczych), instrumentalnym stosunkiem do sił lewicowych, zwłaszcza
suwerennych (np. Republika Hiszpańska), podporządkowaniem globalnej strategii ruchu
komunistycznych i interesów poszczególnych partii narodowych oraz państw
komunistycznych interesom mocarstwowym ZSRR, elastycznością dyplomatyczną w ich
realizacji i zaskakującymi (z punktu widzenia deklarowanych zasad) kompromisami,
sojuszami, tajnymi porozumieniami (układy sowiecko-niemieckie 1939).
Stalinowski system gospodarczy
Stalin podporządkował politykę sowiecką własnej wizji nieuchronności konfliktu
światowego. W związku z tym już roku 1928 zaczął forsować program industrializacji i
przyspieszonej kolektywizacji i ZSRR, którego realizacji towarzyszyła klęska głodu
(pochłonęła miliony ofiar) oraz masowe zbrodnie i represje obejmujące wszystkie
narodowości i warstwy społecznych ZSRR.
Forsowna industrializacja
Industrializacja (uprzemysłowienie) to proces polegający na szybszym rozwoju przemysłu od
innych działów gospodarki, narodowej — rolnictwa i usług. Industrializacja przejawia się
wzrostem wolumenu produkcji przemysłowej, zwiększaniem udziału przemysłu
w wytwarzaniu produktu krajowego brutto oraz odsetka pracowników zatrudnionych
w przemyśle w ogólnej liczbie zatrudnionych. Industrializacja została zapoczątkowana w W.
Brytanii w końcu XVIII wwieku i wraz z rozwojem kapitalizmu objęła inne kraje, głównie
europejskie oraz niektóre ich kolonie. Dla współczesnych krajów wysoko rozwiniętych
industrializacja stanowiła etap przejściowy na drodze do społeczeństwa postindustrialnego,
w którym przeważająca część produktu krajowego brutto jest wytwarzana w sferze usług.
W krajach obozu komunistycznego industrializację forsowano kosztem rozwoju innych
działów gospodarki i dobrobytu społeczeństwa; mimo wysokich kosztów społecznych
w większości europejskich krajów tego obozu proces industrializacji trwał stosunkowo
krótko i szybko osiągnęły one status państw uprzemysłowionych, w których przemysł ma
większy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto niż inne działy gospodarki.
Spośród krajów rozwijających się, które rozpoczęły industrializację po II wojnie
światowej, status państw uprzemysłowionych osiągnęły: Hongkong, Korea Południowa,
Singapur i Tajwan, zwane również państwami nowo uprzemysłowionymi lub „azjatyckimi
tygrysami”. Brak sukcesów w uprzemysławianiu innych krajów, mimo wysiłków ich rządów
i pomocy międzynarodowej, dowodzi, iż jest to proces trudny do zrealizowania. Niektórzy
teoretycy sądzą, że jest możliwe dokonanie „żabiego skoku” od społeczeństwa rolniczego do
postprzemysłowego z pominięciem etapu industrializacji. Jak dotychczas nie znajduje to
potwierdzenia w faktach.
Do realizacji tej polityki służył model centralnego panowanie i nakazowy system
zarządzania. Do najważniejszych jego cech należały:
* dominacja własności państwowej w wyniku nacjonalizacji i kolektywizacji
* zhierarchizowana i wieloszczeblowa struktura podmiotowa,
* centralne planowanie gospodarcze i nakazowe zarządzanie wszystkimi dziedzinami życia
społecznego
* woluntaryzmem w dziedzinie podejmowania decyzji gospodarczych;
* marginalizacja mechanizmu rynkowego,
* bierna rola pieniądza.
* tendencją do ekonomicznej uniformizacji społeczeństwa, realizowaną metodami
administracyjnymi i represyjnymi, włącznie z eksterminacją;
* zespoleniem skrajnego, rygorystycznego egalitaryzmu dla mas (tzw. urawniłowki) z
rozbudowanym systemem przywilejów dla kadr rządzących;
Nacjonalizacja
Termin ten oznacza przejecie upaństwowienie, przejęcie przez państwo praw własności ziemi
i kapitału na podstawie odrębnego aktu prawnego, za odszkodowaniem lub bez.
Upaństwowienie o ogromnym zasięgu 1917–20 w sowieckiej Rosji, od 1945, o różnym
zasięgu, w europejskich krajach podporządkowanych ZSRR i w komunistycznych krajach
pozaeuropejskich Nacjonalizację dokonywano także, w dużo mniejszej skali, w krajach
kapitalistycznych (np. Francja, W. Brytania). W Polsce rozpoczęte 1944, powszechne
upaństwowienie podstawowych gałęzi gospodarki na podstawie ustawy KRN z 3 I 1946.
Kolektywizacja
Kolektywizacja rolnictwa w ZSRR polegała na likwidacji indywidualnych gospodarstw
chłopskich i organizowania form zbiorowego gospodarowania w postaci tzw kołchozów
Celem kolektywizacji radzieckiej było zdobycie pełnej kontroli partii komunistycznej nad
gospodarką i życiem społecznym wsi, oraz uzyskania środków materialnych i siły roboczej
do budowy przemysłu. Można to było osiągnąć w drodze całkowitej likwidacja własności
prywatnej na wsi
W 1925–28 podczas odchodzenia od wprowadzonej 1921 Nowej Ekonomicznej Polityki
(NEP) stopniowo wzmacniano ekonomiczny i administracyjny nacisk wymuszający
organizowanie kołchozów. Pod koniec lat 20. ideę szybkiej i bezwzględnej kolektywizacji
rolnictwa w ZSRR, mimo sprzeciwu części członków . Biura Politycznego KC WKP(b) —
tzw. prawicowej opozycji (N.I. Bucharin i A.K. Rykow), zaczął forsować Stalin. W I 1930
gwałtownie przyspieszono jej realizację, zwłaszcza w głównych rejonach zbożowych. Na
początku 1929 było 4% skolektywizowanych gospodarstw chłopskich, na pocz. 1930 ok.
20%, 1932 ponad 60%, a 1936 — 90%. W latach 1940–41 kolektywizację rolnictwa
przeprowadzono na włączonych do ZSRR obszarach Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i części
Mołdawii.
Totalnej kolektywizacji towarzyszyła przymus ekonomiczny (zwiększone obciążenia
podatkowe, szczególnie dużych gospodarstw indywidualnych, obowiązkowe dostawy
produktów rolnych), naciski administracyjno-policyjny i propagandowy oraz przemoc
fizyczną, przeradzające się w terror na masową skalę (pacyfikacje, aresztowania, deportacje
w inne regiony kraju, niszczenie gospodarstw).
Bogatych chłopów (kułaków), później również średnio- i małorolnych wywożono
z rodzinami do łagrów lub deportowano na Syberię. Terror wywołał zbrojny opór wsi
w całym ZSRR, m.in. na pn. Kaukazie; podczas pacyfikacji oddziały bezpieczeństwa
wewnętrznego (OGPU) i Armii Czerwonej spowodowały śmierć ok. 1 mln osób. Na Ukrainie
oddziały OGPU przełamując bojkot kołchozów podjęty przez chłopów niszczyły
gospodarstwa i zbiory, blokowały dostawy żywności na wieś, co wywołało klęskę głodu (na
początku lat 30.umarło z tego powodu co najmniej 4,5 mln osób).
W sumie kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do śmierci ok. 14,5 mln osób, załamania
produkcji rolnej, spadku pogłowia zwierząt hodowlanych (1929–33 koni i trzody chlewnej
o połowę), racjonowania żywności, obniżenia stopy życiowej ludności (co najmniej o 40%).
Rolnictwo sowieckie dopiero pod koniec lat 50. osiągnęło przedrewolucyjny poziom
produkcji, jednak bez poprawy wydajności.
W Polsce KC PPR podjął decyzję o przeprowadzeniu kolektywizacji rolnictwa. Już w
połowie 1948 r. Jednak, mimo stosowania brutalnych środków przymusu, do roku 1951,
powstało jednie ok. 2,2 tys. spółdzielni, zajmujących ok. 0,8% użytków rolnych i liczących
ok. 23 tys. członków. Zorganizowano 4 typy spółdzielni rolnych, między innymi in.
zrzeszenia uprawy ziemi (ZUZ) — obejmujące wspólne użytkowanie gruntów rolnych przy
zachowaniu prywatnej własności pozostałych części gospodarstwa, rolnicze zespoły
spółdzielcze (RZS) — tworzone z przejętych do wspólnego użytkowania ziemi i inwentarza.
Do spółdzielni przystępowali głównie słabsi ekonomicznie chłopi, którzy ziemię często
otrzymali 1944–45 podczas parcelacji i osadnictwa na ziemiach przyłączonych do Polski. Od
VI 1952, gdy wprowadzono przywileje dla spółdzielni i zaostrzono represje wobec opornych
(m.in. bezprawne domiary podatkowe, rewizje, niszczenie dobytku, liczne aresztowania),
liczba spółdzielni zaczęła szybko wzrastać. W roku 1953 było ich ok. 7,8 tys., z 1207 tys. ha
użytków rolnych (6,7% użytków rolnych w kraju) i z ok. 160 tys. członków Liczby te
wzrosły w roku 1955 d 9,8 tys. spółdzielni liczących ok. 205 tys. członków, z uprawianym
obszarem 1638 tys. ha (9,2%). Przeciętna spółdzielnia zrzeszała ok. 20 członków,
dysponujących ok. 80 ha gruntów i ok. 65 sztukami bydła i trzody chlewnej. Spółdzielnie
produkcyjne osiągała niższą od gospodarstw indywidualnych produkcję z 1 ha.
Stosowane podczas kolektywizacji rolnictwa środki przymusu i obciążenia gospodarstw
prywatnych spowodowały spadek produkcji rolnej po 1950 i zagroziły ruiną rolnictwa. Na
początku propaganda partyjna odpowiedzialnością za skutki swojej polityki obciążyła
bezpośrednich jej wykonawców. Z czasem zaczęto publicznie potępiać kolektywizację i
stosowane metody kolektywizacji rolnictwa i stosowane w niej metody. W 1955–56 władze
PZPR stopniowo rezygnowały z forsownej kolektywizacji rolnictwa, ograniczono obciążenia
finansowe gospodarstw indywidualnych. Nastąpiło żywiołowe rozwiązywanie spółdzielni, po
1956 ich liczba wahała się w granicach 1,8 tysiąca.
SYSTEM SPOŁECZNO – POLITYCZNY
Zanim zatem przystąpimy do opisu i analizy systemu gospodarczego zapoznajmy się z
najważniejszymi pojęciami i definicjami z dziedziny politologii i socjologii zaczerpniętymi z
internetowych encyklopedii „Wiem ”zamieszczonej w portalu ONET, Encyklopedii PWN
znajdującej się na stornach portalu W.P. oraz encyklopedii „Internautica ” zamieszczonej w
portalu INTERIA. Słuchacz dobrze zorientowany w tej terminologii może ten punkt
oznaczony gwiazdkami punkt pominąć, bo zawarte w nim wiedza nie będzie przedmiotem
egzaminu.
Pojęcie systemu stosowane jest na oznaczenie takiego zbioru powiązanych ze sobą
elementów, które połączone są, co najmniej jedną relacją zostało z innych dziedzin ( np.
cybernetyki, teorii systemów) przeniesione do socjologii gdzie operuje się kategorią systemu
społecznego, oraz do teorii polityki, gdzie stosuje się pojęcie sytemu politycznego Bardziej
ogólnie mówi się o systemie społeczno – politycznym
System społeczny
Społeczeństwo
Jest to jedno z podstawowych pojęć socjologicznych różnie definiowane i rozumiane.
Najczęściej określa się społeczeństwo jako wszelkie formy życia zbiorowego w ramach
jednego narodu czy państwa, oparte na zasadzie odrębności, utrzymujące swój byt przez
dłuższy okres.
Szeroko również upowszechnione są poglądy, które upatrują istotę społeczeństwa
w fakcie istnienia organizacji społecznej, w związku, z czym społeczeństwo definiowane jest
jako ogół instytucji i urządzeń zapewniających ludziom wspólne zaspokajanie potrzeb,
zorganizowane współżycie i rozwój. Społeczeństwo uważane jest także za system grup
społecznych wzajemnie zależnych, podlegających przeobrażeniom.
Na gruncie socjologii wyróżnia się:
1) społeczeństwo globalne oznaczające dużą zbiorowość, żyjącą na rozległej przestrzeni,
w której wytworzyły się i utrzymują więzi społeczne oparte na wspólnym dorobku
kulturowym, na funkcjonowaniu instytucji nieformalnych i wzorów zachowania.
2) społeczeństwo lokalne (społeczność), czyli zbiorowość ludzką mieszkającą na określonym
terytorium (np. osiedle mieszkaniowe, dzielnica miasta, wieś), w której więzi społeczne
oparte są na wspólnocie warunków życia, sąsiedztwie, wspólnej kulturze, ścisłej społecznej
kontroli.
System społeczny
System społeczny (social system) to względnie wyizolowany ze środowiska zespół jednostek
bądź grup powiązanych ze sobą siecią dostatecznie długotrwałych interakcji oraz
współpracujących ze sobą dla osiągnięcia celów organizacji i zaspokojenia potrzeb
osobistych. Na system ten składa się:
 Klimat, czyli dominujący stan emocjonalny współpracujących ze sobą ludzi; sieć
łączności, czyli formalne i nieformalne zasady wzajemnego komunikowania się ludzi;
 Struktura ról (status), czyli podział pracy w organizacji;
 Zasady zarządzania, czyli styl kierowania podwładnymi;
 Sposób decydowania, który różnicuje stopnie możliwości własnej inwencji i angażowania
się pracowników w rozwiązywanie problemów i realizację decyzji.
System społeczny podlega częstym zmianom: istniejąca równowaga przechodzi w fazę
wprowadzania zmiany, po której następuje okres zachwiania równowagi, dopóki nie osiągnie
się ponownej równowagi po dostosowaniu się do nowych warunków. Każda zmiana
wywołuje w pierwszym etapie niekorzystne skutki, niezależnie od tego, że w etapach
późniejszych może być korzystna. Istotną częścią systemu społecznego jest system
ekonomiczny i system polityczny
System polityczny
Panowanie polityczne,
Jest rodzaj władzy politycznej przewaga interesów jednej grupy nad interesami innej grupy.
Oznacza to, że istnieje faktyczne prawdopodobieństwo, że ten podmiot, który ma szczególną
pozycję, osiągnie w sytuacji konfliktowej to, czego pragnie (np. dobra materialne, wiedzę).
Od panowania odróżnia się rządzenie, związane z przygotowaniem decyzji (np. eksperci,
doradcy polityków), ich podejmowaniem (np. politycy pełniący funkcje prezydentów,
premierów, ministrów, posłów) oraz egzekwowaniem (np. prokuratorzy, policjanci).
Rządzenie jest szczególną aktywnością w sferze decyzji, panowanie polityczne dotyczy sfery
interesów, bez konieczności bezpośredniego angażowania się w codzienną działalność
politycznej.
Osoba (lub grupa) panująca nie musi działać, wystarczy, że zajmuje korzystniejszą pozycję
(np. monarcha). W przypadku królowej Wielkiej Brytanii, wprawdzie ma szerokie
uprawnienia, ale faktycznie nie odgrywa żadnej roli w wykonywaniu władzy państwowej (nie
może być obecna nawet na posiedzeniach gabinetu), a jej uprawnienia władcze w zasadzie
ograniczają się do podpisywania wszystkich skierowanych do niej ustaw. Nie ponosi też
odpowiedzialności za akty prawne przez siebie wydawane, które muszą podpisywać
odpowiedni ministrowie (kontrasygnata.
We współczesnym społeczeństwie wprawdzie nie ma ostrego podziału na klasę panującą
i podporządkowaną, każda jednostka może należeć do wielu organizacji (np. związków
zawodowych, partii politycznej, stowarzyszeń, jednak istnienie zwierzchnictwa prowadzić
musi do powstania grup konfliktowych. Nie oznacza to jednak, że nie istnieją kompromisy,
które pozwolą osiągnąć stan równowagi interesów między tymi dwiema grupami.
System polityczny
Przez polityczność bywają pojmowane takie cechy systemu, jak np.: walka o władzę lub jej
sprawowanie, prawowita możliwość użycia przymusu lub działania mające na celu
zaspokojenie potrzeb i interesów grupowych.
System polityczny to jedno z podstawowych pojęć oznaczających strukturę, w ramach,
której przebiega życie polityczne społeczne.
W politologii nie ma jednej obowiązującej definicji systemu politycznego. Zazwyczaj
uznaje się, że system polityczny to ogół działających w państwie instytucji (np. parlament,
rząd sądownictwo), organizacji politycznych (np. partie polityczne, ruchy społecznopolityczne), grup interesu (np. związki zawodowe, samorządy zawodowe)oraz relacji między
nimi, a także zespół norm i reguł, na których podstawie one funkcjonują ( konstytucja,
ordynacje wyborcze). Zacznijmy od podstaw, czyli państwa.
Państwo i jego funkcje
Jest to organizacja polityczna, wyposażona w suwerenną władzę, zajmująca określone
terytorium. Państwo jest organizacją terytorialną Terytorium jest zawsze ściśle ograniczone
i w jego skład wchodzi obszar lądowy, wody przybrzeżne, strefa powietrzna nad obszarem
lądowym, a także statki wodne i powietrzne. Państwo obejmuje również ludzi związanych
z określonym terytorium. Osoby fizyczne wiąże z państwem instytucja obywatelstwa,
którego nabycie może nastąpić poprzez fakt urodzenia się z rodziców będących obywatelami
danego państwa (np. w Polsce) lub urodzenia się na obszarze danego państwa (np.
w Australii). Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany ( Obywatelstwo) i
przymusowy. Każdy obywatel ma określone obowiązki i prawa zwane obywatelskimi.
Atrybutem państwa jest suwerenność rozumiana jako całkowita niezależność od
jakiejkolwiek siły zewnętrznej i wewnętrznej.
Jak i dlaczego powstają państwa?
Powstanie państwa wiązało się z przejściem ludzi do osiadłego trybu życia, ale może ono
powstać także w wyniku: wyzwolenia się określonej grupy ludzi spod panowania innego
państwa i oderwania od niego części terytorium, rozpadu państwa na kilka nowych,
połączenia się kilku istniejących w jedno, na podstawie aktu prawa międzynarodowego,
w wyniku podboju itp.
Funkcje państwa
Funkcja wewnętrzna państwa polega na podejmowaniu działań, z których wynika, że władza
państwowa jest najwyższa na danym obszarze i decyduje sama o zakresie swoich
kompetencji, a wszystkie inne instytucje i organy funkcjonują za jej zgodą i na warunkach
przez nią określonych.
Funkcja zewnętrzna to realizacja celów niezależnych od innych państw i ochrona
interesów danego państwa. Ograniczenie suwerenności może nastąpić w wyniku przyjętych
przez państwo zobowiązań (np. w następstwie przegranej wojny). Wszystkie funkcje
realizowane są przez organa państwa, które dzielą się na: przedstawicielskie, przymusu,
administracji gospodarczej, administracji kulturalnej, kontrolne.
Rodzaje państw
Z uwagi na struktury terytorialno-administracyjne państwa wyodrębniamy państwa unitarne i
złożone ( federacja i konfederacja).
Państwa unitarne to takie, w którym władza suwerenna dotyczy całego obszaru
w jednakowym zakresie.
Federacja to państwo składające się z wielu państw, które na mocy porozumienia
ograniczyły wykonanie swej suwerenności na rzecz powołanego przez siebie rządu
federalnego (państwa federalnego, zwanego także związkowym). Niekiedy następował
proces odwrotny, tzn. dochodziło do przekształcenia państwa unitarnego w złożone.
W strukturze państwa federalnego istnieją, oprócz władzy federalnej, władze poszczególnych
państw składowych (np. stanów w USA). W takim systemie zakres władzy centralnej jest
ściśle ograniczony i dotyczy zwykle polityki zagranicznej, obronności i finansów.
Konfederacja państw to nieco odmienny od federacji związek kilku państw, które
ograniczyły część swej suwerenności na rzecz wspólnej polityki. Nie powołuje się wtedy
zwykle wspólnego organu, co powoduje, że takie struktury nie są trwałe (czasem dochodzi do
ich przekształcenia w federacji).
W historii znane są inne formy związku państwowego, np. unie personalne (państwa
złączone osobą władcy) lub unie realne (ze wspólnymi instytucjami, np. parlamentem czy
wojskiem).
Władza
W obrębie państwa występuje stosunek: władza - podporządkowane jej osoby i grupy.
Władza jest jednym z podstawowych pojęć socjologii i nauk politycznych definiowane
najczęściej jako stosunek społeczny między dwiema jednostkami, między jednostką a grupą
lub między dwiema grupami, polegający na tym, że jedna ze stron tego stosunku może
w sposób trwały i zinstytucjonalizowany oddziaływać na postępowanie drugiej strony i ma
środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania. Władza w tym znaczeniu to możliwość
kierowania, rządzenia, wpływania na postępowanie ludzi, zmuszania do pewnych działań lub
do ich zaniechania, narzucania im swojej woli itp.
Stosunek władzy i podwładności jest charakterystyczny dla każdej organizacji społecznej,
chociaż jego zakres i treść są różne w różnych zbiorowościach (np. władza króla, władza
rodzicielska, władza przewodniczącego organizacji społecznej) - od dobrowolnej akceptacji
społecznej do stosowania różnych form przymusu i przemocy fizycznej. Wyróżnia się różne
rodzaje władzy, m .in : władzę ekonomiczną i polityczną
Władza ekonomiczna,
Jest to rodzaj stosunków społecznych, polegających na tym, że jedni mają możliwość
narzucania swej woli, zmuszania do określonych zachowań i kontrolowania drugich poprzez
czynniki ekonomiczne. Najczęstszymi źródłami władzy ekonomicznej są:
-własność – posiadacze środków produkcji (fabryki, maszyny, urządzenia) mogą stosować
przymus ekonomiczny (np. oferując określone warunki pracy i płacy) wobec tych, którzy
tych środków nie mają,
-wiedza, zwłaszcza umiejętność kierowania ludźmi i zarządzania przedsiębiorstwem,
-posiadanie innego rodzaju władzy, przede wszystkim władzy politycznej.
Podmiotami władzy ekonomicznej mogą być instytucje, państwo, organizacje
międzynarodowe, a także poszczególni ludzie np. właściciele fabryk, przedsiębiorstw,
zakładów. Wg koncepcji liberalnych (liberalizm) władzę ekonomiczną mają ci, którzy
posiadają dobra umożliwiające pozyskiwanie usług innych ludzi.
Władza polityczna,
Elementem składowym państwa jest także władza polityczna nad jego terytorium i nad
ludnością. Jest to zdolność do podejmowania oraz egzekwowania decyzji niezależnie od woli
ludzi, których ona dotyczy poprzez możliwość zastosowania szczególnych środków,
zwłaszcza przemocy. Władza polityczna oznacza, zatem możliwość kształtowania
zbiorowych zachowań ludzi w taki sposób, aby postępowali oni w sposób oczekiwany
i pożądany z punktu widzenia podmiotów dysponujących władzą. Na obszarze państwa jego
władze sprawują zwierzchność nad wszystkimi przebywającymi tam osobami, z wyjątkiem
osób posiadających immunitet dyplomatyczny. Władza polityczna sprawowane jest za
pomocą aparatu władzy (administracja państwowa, wojsko, policja, sądy, prokuratura,),
Aparat ten dysponuje środkami oddziaływania, takimi jak np.: stosowany w sytuacjach
zagrożenia lub łamania prawa przymus fizyczny, bodźce materialne i moralne, w formie
nagród i kar; kontrola poprzez stosowanie nadzoru nad instytucjami i organizacjami
działającymi w państwie; mobilizacja (powoływanie do wojska).
Władza państwowa
Najbardziej znaczącą, mającą najszersze kompetencje jest władza państwowa. Jest to
suwerenna i uniwersalna najwyższa władza na określonym terytorium, zapewniającą
porządek prawny zgodny z interesami panujących klas, warstw i grup społecznych,
wykonującą różne wewnętrzne i zewnętrzne (nawiązywania i prowadzenia stosunków
z innymi państwami) funkcje państwa.
Władza lokalna,
Jest to typ władzy, mającej zdolność do podejmowania decyzji i tworzenia reguł
(jurysdykcja) odnoszących się do zachowania ludzi zamieszkujących określoną część
terytorium państwa. Istnienie władzy lokalnej jest przejawem decentralizacji państwa,
oznaczającej podział zadań między centrum i poszczególne szczeble samorządu.
Przedstawiciele władzy lokalnej, niezależnej od rządowej administracji lokalnej, ponoszą
odpowiedzialność za sprawy publiczne na swoim terenie. Z funkcjonowaniem władzy
lokalnej wiąże się zasada pomocniczości (subsydiarności), zgodnie, z którą wszelkie sprawy
dot. społeczności lokalnej powinny być załatwione przez szczebel administracyjny najbliższy
obywatela.
Wcielenie w życie zasady pomocniczości zależy od zakresu autonomiczności małych
społeczności i aktywności obywateli. W modelu subsydiarności zadaniem władzy lokalnej
jest podejmowanie działań zmierzających do realizacji dobra wspólnego, władza centralna
jest natomiast gwarantem, że dobro to zostanie zrealizowane.
Wprowadzony w Polsce od 1999 nowy podział administracyjny wraz z reformą struktur
samorządowych jest praktycznym wyrazem realizacji zasady pomocniczości. Organami
władzy lokalnej na szczeblu gminy są – rada gminy (władza uchwałodawcza), zarząd gminy
(władza wykonawcza) i jego przewodniczący, którym jest prezyden, w małych miastach
burmistrz, na wsi wójt.
Władza ustawodawcza
Jest to działalność państwa polegająca na stanowieniu prawa (konstytucji i ustaw). Pojęcie
władzy ustawodawczej stosowane jest także na określenie organów państwa, które powołane
są do stanowienia prawa. Władza ustawodawcza sprawowana jest zazwyczaj przez organ
przedstawicielski powoływany w drodze wyborów. Nosi on różne nazwy (np. Sejm, Kongres,
Kortezy), powszechnie jednak określa się go jako parlament. Współcześnie uprawnienia
prawotwórcze parlamentu stanowią zasadę ustrojową, co nie wyklucza, iż stanowić prawo
może również władza wykonawcza (np. w formie rozporządzenia). Parlament pełni również
funkcję kontrolną, głównie wobec władzy wykonawczej, realizowana jest ona poprzez:
udzielenie rządowi absolutorium wotum zaufania lub wotum nieufności, kontrolę wykonania
budżetu państwa interpelację i zapytania poselskie, ratyfikację umów międzynarodowych. W
Polsce, w myśl konstytucji władzę ustawodawczą sprawuje Sejm RP i Senat RP.
Władza wykonawcza,
Jest to działalność polegająca na wykonywaniu zadań państwowych obejmujących funkcje
administrowania (realizacja ustaw) oraz inicjowania polityki państwa, które określone są
przez władzę ustawodawczą.
Najbardziej rozpowszechnione są dwa modele władzy wykonawczej:
1) monokratyczny – całą władzę wykonawczą skupia jeden organ państwa (np. prezydent
w USA)
2) dualistyczny – władza wykonawcza podzielona jest między dwa organy, głowę państwa
i rząd. W tym modelu przyjmowane są różne rozwiązania dotyczące wzajemnych stosunków
i kompetencji między nimi:
a) system gabinetowy (np. w Wielkiej Brytanii);
b) system kanclerski (np. w Niemczech).
Gdy władza wykonawcza składa się z dwu instytucji, powoduje to konieczność prawnego
rozgraniczenia kompetencji celem uniknięcia konfliktów między tymi organami. W Polsce,
w myśl konstytucji władzę wykonawczą sprawują Prezydent RP i Rada Ministrów.
Władza sądownicza,
Jest to trzecia władza w państwie (oprócz władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej),
stanowi ją wymiar sprawiedliwości sprawowany przez niezależne i niezawisłe sądy. Do ich
kompetencji należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa
cywilnego i prawa administracyjnego, a w wielu państwach również kontrola zgodności
działań innych organów państwa z prawem i konstytucją, którą przeprowadza przez
sądownictwo konstytucyjne (np. Rada Konstytucyjna we Francji, Trybunał Konstytucyjny
w Niemczech).W celu realizowania tych zadań powoływane są sądy powszechne (orzekają
w sprawach cywilnych i karnych) oraz sądy szczególne (np. wojskowy, pracy). W Polsce,
zgodnie z Konstytucją RP władzę sądowniczą sprawują sądy (Sąd Najwyższy sądy
powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny
i Trybunał Stanu). Sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz, wydają
wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.
Władza gospodarcza państwa
Obszerny termin władzy gospodarczej obejmuje różnorakie agendy rządowe, instytucje i
organizacje należyte do rządu lub zawdzięczające mu swój byt. Obejmuje takie instytucje, jak
Bank Centralny, administrację państwowa komisje i agencje rządowe, policję, sadownictwo,
władze lokalne i wszystkie inne organizacje, które sprawują kontrolę nad zachowaniem firm i
gospodarstw domowych Wprawdzie nie ma dla nas znaczenia pełna lista wszystkich
instytucji, objętych tym terminem, warto jednak pamiętać, że istnieje pewna ich grupa, która
działa w centrum władzy legalnej i politycznej i sprawuje kontrolę nad reszty społeczeństwa.
Ekonomiści zwykle używają prostszego, choć mniej poprawnego terminu - rząd w
odniesieniu do pojęcia władz centralnych. Podejście takie nie jest tylko zwykłym założeniem
ekonomii, że władze gospodarcze zawsze działaj w sposób spójny, jakby był to jeden
podmiot. W istocie, konflikt pomiędzy różnymi agendami władz gospodarczych jest
elementem teorii analizujących sposoby i skutki interwencji państwa w gospodarkę.
Czwarta władza,
Tak nazywa się w nowoczesnych demokracjach środki masowego przekazu, które kształtują
opinię publiczną w życiu politycznym państwa. Wywodzi się z monteskiuszowskiej teorii
trójpodziału władzy. Czwarta władza ma nie mniejsze znaczenie od władzy ustawodawczej,
wykonawczej i sądowniczej W państwach totalitarnych media podlegają instytucjom władzy,
która szczegółowo określa zasady ich działania, pozbawiając je niezależności. Spełniając
głównie funkcje propagandowe, są narzędziem przekazywania oficjalnej ideologii i utrwalają
przekonania o prawomocności istniejącego systemu politycznego. Zakres przekazywanych
informacji jest ściśle reglamentowany przez cenzurę. W państwach demokratycznych media
są autonomiczne. Ich niezależności strzegą zabezpieczenia prawne (np. ustawa o radiofonii
i telewizji, ustawa o ochronie zawodu dziennikarza) oraz instytucjonalne (w Polsce Krajowa
Rada Radiofonii i Telewizji).Cechą każdej demokracji jest wielość środków masowego
przekazu, ich autentyczna niezależność, możliwość przekazywania różnych informacji
i poglądów, a także wyrażanie rzeczywistej opinii publicznej.
Ustrój ( reżim) polityczny państwa
Władza polityczna oparta na autorytecie i kompetencji odbierana jest przez ludzi jako
uprawniona do wydawania i egzekwowania decyzji (legitymizacja władzy). Natomiast, gdy
władza polityczna opiera się wyłącznie na represji i przemocy, decyzje wprawdzie są
respektowane, ale tylko, dlatego, że stoi za nią siła i strach przed represjami
Do klasyfikacji systemów politycznych współczesnego świata stosuje się kryteria
dotyczące ustrojów ( reżimów) politycznych, jaki mogą występować w państwie Ustroje są to
regulacje prawne odnoszące się do struktury organizacyjnej, kompetencji i wzajemnych
relacji organów państwa oraz sposobu rządzenia nim. W politologii termin ustrój polityczny
zastępowany jest przez system i/ lub reżim polityczny (z francuskiego regime – władza),
przez co rozumie się ogół metod i środków, jakimi posługuje się aparat władzy państwowej
w stosunkach ze społeczeństwem.
W każdym państwie istnieje określony reżim polityczny. Ze względu na charakter reżimu
politycznego dzieli się państwa na: demokratyczne ( demokracja), totalitarne ( totalitaryzm) i
autorytarny ( autorytaryzm).
Totalitaryzm,
Pojęcie totalitaryzm wprowadził B. Mussolini. Oznacza ono system sprawowania rządów
polegający na kontrolowaniu przez arbitralną władzę wszystkich przejawów życia
społecznego. Państwo totalitarne charakteryzuje m.in.:
1) autokratyzm,
2) powszechna indoktrynacja za pomocą centralnie kierowanej propagandy,
3) całkowite podporządkowanie społeczeństwa przez wprowadzenie systemu kontroli
policyjnej opartego na terrorze
4) uniformizacja (ujednolicenie) form życia społeczeństwa,
5) wprowadzenie monopolu oficjalnej ideologii,
6) zmonopolizowanie władzy państw, która jest skupiona w rękach jednej partii (np. partii
komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego),
7) centralne sterowanie gospodarką.
Państwo totalitarne odrzuca idee demokracji i wszelkie przejawy pluralizmu, a interes
państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. W stosunkach
międzynarodowych dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów.
Za totalitaryzm uważa się model ustrojowy Związku Radzieckiego, zwłaszcza w czasach
stalinowskich (stalinizm), ustrój hitlerowskich Niemiec (nazizm) a także (do 1956) ustrój
państw Europy Wschodniej
Autorytaryzm,
Jak podaje encyklopedia internetowa „ Wiem „ jest to :
1) w polityce – zbiór poglądów powstałych w opozycji do liberalizmu, parlamentaryzmu
i rządów demokratycznych. Głosi potrzebę silnej i hierarchicznie zorganizowanej władzy
wykonawczej opartej na politycznym kulcie (autorytecie) przywódcy lub grupy oraz
konieczność bezwarunkowego podporządkowania się decyzjom organów państwowych.
Autorytaryzm propaguje zasady rządzenia oparte na zasługach elit wobec państwa,
odrzucając: równość między ludźmi, wolność, tolerancję oraz pluralizm Władza
autorytatywna porządek społeczno-polityczny uzależnia od niedopuszczenia do powstania
opozycji;
2) skoncentrowanie władzy w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia, którzy
podejmują szybkie i egzekwowalne decyzje zatwierdzone przez bezwolny parlament.
W autorytaryzmie ważną rolę odgrywa cenzura policja polityczna i armia, są one
narzędziami tłumienia wszelkich przejawów opozycji i niezadowolenia.
Wprowadzenie rządów autorytatywnych odbywa się najczęściej przez zamach stanu
Z założenia jest to system przejściowy, który ma istnieć do momentu powstania większości
zdolnej przejąć władzę i zapewnić państwu rozwój społeczno-ekonomiczny oraz prestiż
międzynarodowy. Założenie to jednak z czasem znika, a rządzący starają się utrzymać przy
władzy jak najdłużej.
Najczęstszą odmiana reżimu autorytarnego jest reżim wojskowy i policyjny Wojsko
ingeruje w życie polityczne i ekonomiczne kraju. Życie obywateli jest drobiazgowo
reglamentowane, a rola policji w państwie jest większa niż wymagają tego interesy
społeczeństwa
W przeciwieństwie do totalitaryzmu, autorytaryzm nie dąży do całkowitej kontroli życia
obywateli. Przedstawiciele autorytaryzmu: J. Piłsudski, K. Atatürk (prezydent Turcji
wybierany kolejno w latach 1927, 1931 i 1935), A. Salazar (premier Portugalii w latach
1932–68). System ten występuje najczęściej w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.
Demokracja ( ludowładztwo)
Termin określający rodzaj rządów, w którym władza należy do ogółu obywateli danego
państwa. Za kolebkę demokracji uważana jest Grecja. W Atenach pierwsze podwaliny
państwa demokratycznego dał w 594 p.n.e. Solon reformą, która uwalniała chłopów od
długów i dzieliła mieszkańców na klasy majątkowe.
Najważniejszym organem władzy było Zgromadzenie Ludowe, na forum, którego każdy
obywatel mógł wypowiedzieć się osobiście. Zarządzaniem państwem zajmowała się Rada
licząca 500 członków wybieranych drogą losowania. Większość urzędów obsadzano
w wyniku wyborów. Ustrój demokratyczny przyczynił się niewątpliwie do potęgi państwa
greckiego w starożytności.
Demokracja szlachecka,
W Polsce w czasie rządów szlachty w XV i XVI w. istniała demokracja szlachecka Ta forma
ustroju państwa ukształtowana w feudalnej Polsce, w 2. połowie XV i 1. połowie XVI w.
Doprowadziła do zwiększenia poddaństwa chłopów, rozwoju gospodarki folwarcznej
i odsunięcia warstwy mieszczańskiej od władzy.
Do stworzenia demokracji szlacheckiej przyczynił się przywilej nieszawski, który dawał
sejmikom szlacheckim szerokie uprawnienia i pozwolił średniej szlachcie walczyć o swe
interesy z Kościołem i możnowładcami.
Demokracja burżuazyjna,
W Europie i obu Amerykach w końcu XIX w. po rewolucjach burżuazyjnych powstały formy
demokracji pośredniej ( burżuazyjnej ) Fundamentami tego ustroju j są : system
przedstawicielski, konstytucja, w której zawarte są podstawowe prawa i obowiązki ,
wybierany przez społeczeństwa najwyższy organ władzy ustawodawczej – parlament oraz
wielopartyjny systemem sprawowania rządów. Elementem demokracji bezpośredniej jest
powszechne referendum ogółu uprawnionych do głosowania.
Demokracja burżuazyjna w przeciwieństwie do feudalizmu zapewniała podstawowe
wolności: polityczną i ekonomiczną równości obywateli wobec prawa oraz przestrzeganie
praworządności Jej rozkwit Europy Zachodnie i Ameryce Północnej był jednym z
czynników rozwoju krajów Europy zachodniej i Ameryki
Wychodząc od zasad organizacji aparatu państwa wyróżnia się monarchię, republiki oraz
system parlamentarno-gabinetowy prezydencki i semiprezydencki.
Monarchia
Jest to forma rządów z monarchą (królem, cesarzem, sułtanem) jako reprezentantem władzy
suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z organami typu
doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna
(elekcyjna).
Na przestrzeni wieków monarchia przybierała różne formy różniące się między sobą
metodami sprawowania władzy przez monarchę. Najwcześniej istniejącą formą była
niewolnicza monarchia despotyczna, następnie powstały i rozwinęły się: monarchia
wczesnofeudalna, monarchia stanowa, monarchia absolutna, monarchia konstytucyjna.
Monarchię wczesnofeudalną to występujący we wczesnym średniowieczu ustrój, który
cechowała silna władza monarsza. W Polsce ten sposób sprawowania władzy rozwijał się od
połowy X wieku do 1138.
Monarchia stanowa charakteryzowała się ograniczeniami władzy monarszej na rzecz
szlachty, duchowieństwa i mieszczan. Monarchia stanowa rozwijała się w Polsce w XIV
i XV wieku, ewoluując w kierunku przejęcia większości uprawnień przez szlachtę.
Monarchia absolutna to forma rządów, w której monarcha skupia całą władzę, jest
źródłem władzy ustawodawczej i wykonawczej. Monarchia absolutna rozwijała się np.
w Rosji, od końca XVII w. do 1906, Ustrój ten występuje obecnie w Arabii Saudyjskiej.
Monarchia konstytucyjna to ustrój, w którym król dzieli się władzą
z przedstawicielskim organem ustawodawczym. Monarcha ma prawo veta wobec ustaw
parlamentu. Ten typ sprawowania władzy rozwinął się w Anglii i Francji po rewolucjach
burżuazyjnych.
Monarchia parlamentarna ukształtowana dopiero w XX wieku. To ustrój, który
sprowadza funkcje monarchy do zadań reprezentacyjnych. Pełnia władzy należy do
parlamentu, który wydaje ustawy, określa skład rządu i zasady polityki. Ten typ sprawowania
władzy występuje obecnie m.in. w Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii.
Republika
Łacińskie Res publika przetłumaczone na język polski znaczy tyle, co rzecz pospolita ( a
raczej publiczna wspólna) Jest to określenie formy ustroju państwa, w którym najwyższą
władzę sprawuje wybierany na określoną kadencję, w wyborach pośrednich lub
bezpośrednich, prezydent lub organ kolegialny.
Republika występowała już w starożytności (demokracja ateńska, republika rzymska)
i w średniowieczu (miejska republika włoska).
Pierwszą nowożytną republiką zostały Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (1787),
następną - Francja (1792), a w XIX wieku kraje Ameryki Łacińskiej. Republika
rozpowszechniła się dopiero w XX w. w Europie, Azji i Afryce po I wojnie światowej
System parlamentarno-gabinetowy
Układ stosunków między parlamentem a egzekutywą (głową państwa i rządem), w którym
rząd z premierem na czele jest powołany i odwołany przez głowę państwa,
a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum
zaufania).Egzekutywa ma też prawo rozwiązywać parlament. Rząd jest powoływany spośród
przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie
ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie
rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce
angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie w Belgii, Wielkiej Brytanii, Holandii.
Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą
jest tzw. system kanclerski (Niemcy).
System prezydencki,
Jest to forma rządów przyjęta w konstytucji Stanów Zjednoczonych w republikach Ameryki
Łacińskiej oraz niektórych państwach Afryki i Azji. Zakłada daleko posuniętą niezależność
władzy prezydenta powoływanego w wyborach powszechnych. Prezydent pełni funkcje
głowy państwa i kieruje rządem. Władza wykonawcza nie jest politycznie odpowiedzialna
przed parlamentem. Jedyne mechanizmy zależności obu władz to veto prezydenta wobec
ustaw uchwalanych przez parlament oraz odpowiedzialność prezydenta, a także jego
ministrów za naruszenie konstytucji i prawa przed parlamentem (tzw. odpowiedzialność
prawna).Do takiej formuły rządów nawiązywała w Polsce Konstytucja kwietniowa.
System semiprezydencki (z francuskiego semipresidentiel – półprezydencki),
Jest to jeden z modeli ustrojowych państwa demokratycznego. Stanowi połączenie
parlamentarno-gabinetowego i prezydenckiego systemu. Powstał we Francji, za jego
twórców uważa się Ch. de Gaulle’a i G. Pompidou. W semiprezydenckim systemie prezydent
jest głową państwa i zajmuje centralne miejsce w systemie organów państw. Wybierany jest
w bezpośredni sposób przez naród w wyborach powszechnych (np. we Francji, Islandii,
Portugalii). Prezydent określa główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej kraju,
odpowiada za jego bezpieczeństwo, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Do jego zadań należy
także powoływanie premiera a na jego wniosek ministrów Rząd nie pełni funkcji doradczych
wobec prezydenta. Jednocześnie obowiązuje zasada, że gabinet i poszczególni jego
członkowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed parlamentem W ten sposób
w semiprezydenckim systemie rząd odpowiedzialny jest zarówno przed prezydentem, jak
i parlamentem, który może ponadto uchwalić wobec niego wotum nieufności. Wzajemne
stosunki między silnym prezydentem a rządem zależą w znacznej mierze od układu sił
politycznych w parlamencie, mniej zaś od zasad konstytucyjnych. Jeśli prezydent jest liderem
większościowej partii, jego pozycja jest mocna. Kiedy nie ma takiej zgodności układu sił,
dochodzi do tzw. cohabitation. Semiprezydencki system jest z jednej strony próbą zerwania
ze złymi cechami systemu parlamentarno-gabinetowego, z drugiej zaś zachowania jego zalet.
Demokratyzacja,
Jest to proces polegający na zajściu szeregu zmian i przekształceń sfery życia publicznego (w
szczególności sfery polityki), powodujący przemianę systemu rządów niedemokratycznych
w rządy demokratyczne. Efektem końcowym tego procesu jest przeorganizowanie systemu
społecznego, który zaczyna funkcjonować w oparciu o zasady demokracji
Niekiedy demokracja pojmowana jest również jako proces zmian zachodzących w ramach
konkretnej partii politycznej lub innej organizacji, który doprowadzić ma do wzrostu
realnego wpływu członków danej organizacji na jej funkcjonowanie. Mianem demokracji
określa się również zjawisko rozszerzania społecznych źródeł rekrutacji elit
W Polsce i krajach Europy Środkowo-Wschodniej demokratyzacja rozpoczęła się w latach
1989-1990, kiedy to przejęcie władzy przez ugrupowania antykomunistyczne
zapoczątkowało transformację ustrojową – przechodzenie od systemu “realnego socjalizmu”
do kapitalizmu i gospodarki rynkowej, postępowanie procesu decentralizacji władzy
państwowej, odradzanie się parlamentaryzmu i odbudowa samorządu terytorialnego
Polski system polityczny,
Przemiany te znalazły swój wyraz w konstytucyjnych podstawach tworzonego ustroju, które
nawiązują do dorobku demokratycznych państw zachodnich. Podstawowe znaczenie ma
formuła zapisana w konstytucji RP, iż Polska jest “demokratycznym państwem prawa
urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.Inne zasady nowego ustroju to
1. Zasada zwierzchnictwa narodu. Jest ona urzeczywistniana poprzez wolne i powszechne
wybory przedstawicieli narodu do Sejmu i Senatu oraz poprzez referendum.
2. Zasada reprezentacji (przedstawicielstwa). Polega ona na przeniesieniu przez naród
(poprzez akt wyborczy) na posłów) i senatorów prawa do podejmowania decyzji w jego
imieniu.
3. Zasada podziału władz Opiera się ona na podziale i równowadze władzy ustawodawczej
(rozdzielonej między Sejm i Senat), wykonawczej (dzieli ją Prezydent RP z Radą Ministrów)
i sądowniczej (sprawują ją niezawisłe sądy z Sądem Najwyższym na czele, wespół
z niezależnym Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym).
4. Zasada pluralizmu politycznego. Oznacza ona zagwarantowanie wolności tworzenia
i działania partii politycznych.
5. Zasada samorządności. Oznacza ona, że obok władz centralnych samorząd terytorialny
uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a także istnieje możliwość tworzenia,
niezależnych od państwa, różnych form samorządów (np. samorządu zawodowego,
samorządu uczniowskiego).
Skandynawski sekret
Erkki Tuomioja* 25-11-2004 , ostatnia aktualizacja 25-11-2004 16:51
Gospodarka rynkowa bez społeczeństwa rynkowego
W październiku Finlandia po raz kolejny zajęła pierwsze miejsce w ogólnoświatowym
rankingu konkurencyjności Światowego Forum Gospodarczego. Nie można takich rankingów
brać zbyt poważnie - zdajemy sobie oczywiście sprawę z tego, że nie jesteśmy doskonali w
tym ani w jakimkolwiek innym względzie.
Z drugiej strony Finlandia już od kilku lat nie wychodzi z czołówki zarówno tej, jak i innych
podobnych klasyfikacji mierzących takie wartości jak: brak korupcji, wolność prasy, stan
środowiska naturalnego, standardy edukacyjne, sprawiedliwy podział dochodów czy
bezpieczeństwo obywateli. Więc może rzeczywiście jest coś, czego można się od nas
nauczyć.
Musimy sprostać silnej konkurencji takich rajów dla biznesu jak USA, Singapur czy
Hongkong, gdzie podatki są niższe. Ale nie tylko Finlandia, ale wszyscy nasi skandynawscy
sąsiedzi - Dania, Islandia, Norwegia i Szwecja - zwykle znajdują się w pierwszej dziesiątce.
Nasuwa to oczywiste pytanie: dlaczego los państw opiekuńczych nie potoczył się zgodnie z
sądami wygłaszanymi przed 20 laty - że to przeżytek, że nie spełniają już swojej roli i
niechybnie dojrzeją do tego, by je zdemontować?
Czy to możliwe, że hojne państwa opiekuńcze, nakładające wysokie podatki, mające silne
związki zawodowe i nierozstające się ze staromodnymi wartościami socjaldemokratycznymi,
osiągnęły swój względny sukces nie mimo to, że są państwami opiekuńczymi, ale właśnie
dlatego?
Powodzenie, którym się cieszymy, można przypisać czterem czynnikom:
• wiedzy i edukacji,
• przedsiębiorczości,
• współpracy i solidarności oraz
• skandynawskiemu modelowi państwa opiekuńczego.
Jeśli chodzi o wiedzę i edukację, czołowa pozycja państw skandynawskich jest najbardziej
widoczna w badaniach naukowych - Szwecja i Finlandia przeznaczają na prace badawcze
największy na świecie procent PKB. Jednocześnie równie ważne jest to, że mamy dobrze
funkcjonujący, ogólnodostępny i bezpłatny system powszechnej edukacji aż do poziomu
szkoły wyższej, bez czego nie moglibyśmy pochwalić się tyloma sukcesami w dziedzinie
nowoczesnych technologii.
Kraje skandynawskie nie mają ugruntowanej pozycji liderów na polu przedsiębiorczości,
jednak znajdujemy się w czołówce rankingów uwzględniających korzystne warunki dla
zakładania nowych firm. Jest to klucz do sukcesu w obliczu najtrudniejszego wyzwania dla
Finlandii, jakim jest odbudowa pełnego zatrudnienia.
Oczywiście mamy nadzieję, że Nokia, UPM i inne ogromne firmy międzynarodowe będą
nadal odnosiły sukcesy w skali globalnej, ale nie zwiększą one liczby miejsc pracy w
Finlandii. Nowe miejsca pracy przyjdą wraz z rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw.
Aby być konkurencyjnym, nie trzeba wierzyć w konkurencję "po trupach" ani w całkowitą
deregulację. Chociaż jesteśmy za gospodarką rynkową, nie chcemy społeczeństwa
rynkowego, pod czym prawie wszyscy się podpisują. Należy uszanować pozarynkowe sfery
życia człowieka i współpracy międzyludzkiej - dlatego w skandynawskim pejzażu wciąż
obecne są konkurencyjne spółdzielnie. Poza rynkiem jest nie tylko - ani nawet nie głównie sektor państwowy, mamy przecież jeszcze tzw. trzeci obszar: społeczeństwo obywatelskie.
Silne organizacje rynku pracy były głównym czynnikiem prowadzącym do dialogu między
partnerami społecznymi, dzięki nim powstała też rozległa sieć umów zbiorowych - mogą one
dotyczyć wszystkich pracowników, również tych spoza związków zawodowych, ale
jednocześnie zapewniają sporą elastyczność na poziomie oddziałów, firm czy nawet
poszczególnych miejsc pracy.
Partnerzy społeczni są ojcami naszego ogólnokrajowego systemu emerytalnego, który
obejmuje nie tylko wszystkich pracowników, ale również przedsiębiorców. Co więcej,
zgodzili się oni na małe, ale systematyczne zmiany dostosowujące ten system do starzenia się
populacji. Dzięki wprowadzonym zmianom Finlandia jest dziś bodaj jedynym europejskim
krajem, który w dającej się przewidzieć przyszłości nie jest zagrożony tzw. bombą
emerytalną.
Wszystko to składa się na główne cechy skandynawskiego modelu państwa
opiekuńczego, dzięki któremu możemy się poszczycić znacznie bardziej sprawiedliwą
dystrybucją dochodów i mniejszym odsetkiem ludzi znajdujących się poniżej granicy
ubóstwa niż jakikolwiek inny kraj na świecie.
Analizując sukces modelu skandynawskiego, warto zwrócić uwagę na to, że mimo
powszechnego użycia terminu "państwo opiekuńcze" główna odpowiedzialność za
świadczenia spoczywa na społecznościach lokalnych. Zasiłki są regulowane przez przepisy
ogólnokrajowe, ale władze lokalne cieszą się sporą niezależnością przy podejmowaniu
decyzji dotyczących sposobu zapewnienia opieki.
Chociaż w Finlandii i wszystkich innych państwach skandynawskich obowiązują
stosunkowo wysokie podatki, wcale nie musi to być przeszkodą dla konkurencyjności.
Istotniejszy od wysokości podatków jest sposób, w jaki są one nakładane. System podatkowy
musi zapewniać zachęty do tworzenia i szukania miejsc pracy i jednocześnie zniechęcać do
działań, które są sprzeczne z koncepcją zrównoważonego rozwoju.
Poza tym ludzie muszą otrzymywać coś naprawdę wartościowego w zamian za podatki,
które płacą. Społeczeństwo jest z reguły sceptyczne wobec polityków obiecujących cięcia
podatkowe. Zgodnie z badaniami opinii publicznej jest tak naprawdę gotowe zaakceptować
wyższe podatki, jeśli tylko otrzyma gwarancję, że wpływy fiskusa zostaną przeznaczone na
podwyższenie poziomu usług.
Czy te wszystkie zasady mogą zapewnić trwały sukces w dobie postępującej globalizacji?
Przykład państw skandynawskich, które są małymi rynkami, w wysokim stopniu
uzależnionymi od handlu światowego, pokazuje, że tak. Jednak nie możemy popadać w
samozadowolenie. Potrzebne są ciągłe korekty.
W końcowym rozrachunku przyszłość państw opiekuńczych będzie zależała od woli
politycznej. Jeśli decyzja ta zostanie podjęta w ramach demokratycznych procedur, nie
powinno być problemu. Ale świetnie zdajemy sobie sprawę z istnienia sowicie
finansowanego i bardzo pracowitego lobby dążącego do wprowadzenia neoliberalnej polityki
również w krajach skandynawskich.
*Erkki Tuomioja jest ministrem spraw zagranicznych Finlandii