Mikroekonomia - [Ekonomia]
advertisement
Ekonomia - ćwiczenia Prowadzący: mgr Jacek Drążkiewicz Kontakt: [email protected] PLAN ZAJĘĆ 1. 2. 3. 4. 5. Zagadnienia i pojęcia wprowadzające. Rynek, popyt, podaż. Elastyczność popytu i podaży Konsument i przedsiębiorstwo. Struktury rynku. DYSKUSJA: Globalizacja, szansa czy zagrożenie dla polskiej gospodarki? Literatura 1. 2. 3. 4. 5. Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia 1, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 2001. Oyrzanowski B.: Mikroekonomia, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997. Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997 Czarny B., Rapacki R., Podstawy ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002 Bednarowska L., Drążkiewicz J., Zarys mikroekonomii, ćwiczenia, zadania, testy, problemy, Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego, Żyrardów 2009 Wprowadzenie do nauki ekonomii Zagadnienia • Pojęcie i zakres ekonomii • Podstawowe pytania ekonomii • Podstawowe pojęcia ekonomiczne • Metody badań ekonomicznych 1. W KRĘGU DEFINICJI I POJĘĆ WPROWADZAJĄCYCH 1.1. Czym jest ekonomia? 1.2. Czym gospodarujemy, czyli analiza czynników produkcji 1.2.1. Czym jest czynnik produkcji w postaci ziemi? 1.2.2. Czym jest czynnik produkcji w postaci pracy? 1.2.3. Czym jest czynnik produkcji w postaci kapitału? 1.3. Czym są potrzeby w teorii ekonomii? . 1.4. Produkować czy świadczyć? 1.5. Co wyróżnia usługi? 1.6. Jak dzielimy usługi? 1.7. Jak dzielimy dobra? 1.8. Czy gospodarujemy użytecznie? 1.9. Jak postrzegamy rzeczywistość gospodarczą? 1.10. Jakie działy wyróżniamy w ekonomii? 1.11. Czy występuje problem rzadkości? 1.11.1. Rzadkość a zasoby gospodarki kraju 1.11.2. Rzadkość a zasoby przedsiębiorstwa. 1.12. Jak badamy zjawiska gospodarcze? 1.12.1. Do czego służą modele ekonomiczne? 1.12.2. Jak prezentować dane statystyczne? 1.12.3. Jak odczytywać wskaźniki Ewolucja przekształceń światowej gospodarki. Rys. 1. Ewolucja przekształceń trójsektorowej struktury zatrudnienia UDZIA Ł SEKTO RÓW SEKTOR I SEKTOR II SEKTOR III 90 80 70 60 50 40 30 20 10 2000 0 CYWILIZACJA PIERWOTNA FAZA STARTU FAZA EKSPANSJI FAZA DOPEŁNIENIA LATA I FAZY ROZWOJU OKRES PRZEJŚCIOWY KONCEPCJA III FALI AlvinaTofflera (1980r) CECHY III STREFY: dominacja sektora usług dominacja specjalistów i naukowców w gospodarce globalizacja mediów i systemów transmisji wytworów kultury i sztuki, globalizacja działalności gospodarczej tworzenie sektora informacji zmiany w możliwościach kształcenia i podnoszenia kwalifikacji Następuje zmiana stylu życia: wzrost aktywności w zakresie kierowania własnym życiem dążenie do zdrowszego trybu życia, poprzez właściwe odżywianie się, odrzucenie nałogów, aktywny tryb życia dążenie do wygodnego życia (samochody, urządzenia gospodarstw domowego itp.) troska o zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie, rozwijanie zainteresowań dążenie do tężyzny fizycznej, zachowania sprawności nawet w późnym wieku, uprawianie sportu podążanie za rozrywkami wzrost świadomości ekologicznej, szukanie kontaktu z przyrodą Pojęcie i zakres ekonomii Odwołując się do etymologii słowa „ekonomia” możemy stwierdzić, że jest to nauka o gospodarowaniu. Starogreckie słowo oikos oznaczało gospodarstwo domowe a nomos prawa, zasady. Współczesna ekonomia nie tylko wyznacza prawa i zasady zarządzania gospodarstwem domowym, ale również przedsiębiorstwem czy państwem. Ekonomia jest nauką o najefektywniejszej alokacji ograniczonych zasobów pomiędzy nieograniczone potrzeby w celu uzyskania maksimum zadowolenia społeczeństwa. (wg. Lionela Robbinsa) Pojęcie i zakres ekonomii Co i ile ? (co należy produkować i w jakich ilościach, tzn. ile i jakich dóbr i usług należy wytwarzać i kiedy mają być wytwarzanie) Jak ? (przez kogo, z jakich zasobów i za pomocą jakiej metody technicznej mają być wytwarzane dobra i usługi) Dla kogo? (kto ma użytkować dobra i usługi wytwarzane w danym kraju i czerpać z nich korzyści) EKONOMIA jest potrzebna w różnych sytuacjach, a przede wszystkim: gdy podejmujemy najważniejsze decyzje życia codziennego, np. gdy mamy możliwość podjęcia dodatkowej pracy, która zwiększyłaby nasze dochody, ale ograniczyła czas poświęcany rodzinie, wypoczynkowi, lub zastanawiamy się nad sposobem oszczędzania itd. gdy znajdujemy się w sytuacji, w której bez gruntownej ekonomii nie możemy się obejść (dotyczy zarówno właścicieli przedsiębiorstw, jak i jego pracowników) gdy chcemy świadomie i odpowiedzialnie podjąć swój obywatelski obowiązek głosowania (wybór programu wyborczego) gdy zajmujemy się eksportem lub importem towarów (konieczna jest znajomość rynków światowych i trendów rozwoju gospodarczego) Przykład Jeżeli codziennie będziesz odkładał do skarbonki-świnki 3 zł to po 10 latach zgromadzisz: 3 zł X 30 X 12 X 10 = 10.800 zł Czy to prawda, że przez 10 lat zaoszczędziłeś ilość pieniędzy wartą 10.800 zł? Co byś zrobił? 1) Zamierzasz kupić budzik w pobliskim sklepie na terenie uniwersytetu za 100 PLN. Taki sam zegarek jest dostępny w TESCO na mieście za 50 PLN. Gdzie kupisz zegarek wiedząc, że gdy zepsuje się w czasie objętym gwarancją, musisz i tak odesłać go do wytwórcy sam. 2) Zamierzasz kupić laptopa za 2000 PLN w pobliskim sklepie na terenie uniwersytetu. Możesz dostać takiego samego laptopa za 1950 w TESCO. Gdzie kupisz laptopa wiedząc, że gdy zepsuje się w czasie objętym gwarancją, musisz i tak odesłać go do wytwórcy sam. Zasada optymalizacji kosztów i korzyści wskazuje, że w obu przypadkach korzyść z zakupu jest taka sama (50 PLN) koszt również jest taki sam (podróż do miasta). DZIAŁY EKONOMII • Mikroekonomia- jest nauką, która bada procesy zachodzące w poszczególnych obszarach gospodarki. Przedmiotem zainteresowania mikroekonomistów są poszczególne rynki funkcjonujące w gospodarce danego kraju, przedsiębiorstwa, ceny produktów, wielkość produkcji, konsumenci. • Makroekonomia- jest nauką, która zajmuje się gospodarką jako całością. Przedmiotem zainteresowania makroekonomistów są największe agregaty gospodarki takie jak: konsumpcja, oszczędności, bezrobocie, inflacja, rynek pieniądza itd. ZADANIE 1 Określ, co zaliczamy do makroekonomii co do mikroekonomii: a) obniżyła się cena chleba b) wzrósł poziom cen w Polsce c) wzrosło bezrobocie w Warszawie d) wzrosło bezrobocie w Polsce e) zmniejszyły się zyski przedsiębiorstw turystycznych f) wzrost sumy dochodów społeczeństwa spowoduje wzrost wydatków konsumpcyjnych. g) przedsiębiorstwo zainwestuje w zakup maszyn, jeżeli przewidywana stopa wzrostu jest zadawalająca. ZADANIE 2 Mikroekonomia jest nauką, która bada funkcjonowanie poszczególnych podmiotów gospodarczych. Wskaż, które z poniżej podanych zdarzeń nie możemy zaliczyć jako przedmiotu jej rozważań: a) zmniejszył się popyt na wycieczki zagraniczne do Austrii w wyniku wzrostu ich cen spowodowanych umocnieniem euro względem złotego b) zwiększyło się zadłużenie zagraniczne państwa c) konsumenci zaczęli kupować więcej dóbr luksusowych niż w roku poprzednim d) rolnictwo prywatne na południu Polski dostarczyło w 1997 r. ponad 13 % wartości produkowanych tu dóbr Podstawowe pojęcia ekonomiczne RZADKOŚĆ – jest podstawową racją bytu ekonomicznego; oznacza, że istniejące zasoby są niewystarczające do zaspokojenia istniejących potrzeb. Wskutek rzadkości powstaje konieczność racjonalnego, najbardziej efektywnego podziału ograniczonych zasobów między nieograniczone potrzeby. Rzadkość występuje zawsze wtedy, kiedy zapotrzebowanie na dobra przewyższa możliwość wyprodukowania tych dóbr. Podstawowe pojęcia ekonomiczne Czym gospodarujemy? ZASOBY NATURALNE PRACY KAPITAŁOWE ZASOBY PRACY ZASOBY KAPITAŁU KAPITAŁ FINANSOWY RZECZOWY KAPITAŁ FINANSOWY KAPITAŁ RZECZOWY • Zasoby kapitału tworzą obok środków pieniężnych również zasoby kapitału rzeczowego a więc te zasoby, które są w posiadaniu firm jak np. maszyny, budynki. Wszystkie zasoby kapitałowe pozwalają firmom zwiększać produkcję. POTRZEBY POTRZEBA – to uświadomiony brak czegoś, odczucia konieczności posiadania lub użytkowania rzeczy lub usług Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa Potrzeby wiedzy, zrozumienia, szczęścia, przeżyć duchowych, samorealizacji Potrzeby szacunku i uznania Potrzeby miłości, przynależności, solidarności Potrzeby bezpieczeństwa (troska o przyszłość) Podstawowe potrzeby fizjologiczne (jedzenie, picie) UŻYTECZNOŚĆ UŻYTECZNOŚĆ – to zadowolenie uzyskiwane z zaspokojenia danej potrzeby, możliwe dzięki posiadaniu określonej ilości danego produktu. Jak dzielimy dobra? 1. dobra ekonomiczne i wolne • Dobra ekonomiczne są to produkty pracy ludzkiej (towary, usługi), które wytwarzamy po to by zaspokajać nasze potrzeby. • Dobra wolne są wytworem sił przyrody np. woda, powietrze, wiatr, energia słoneczna i występują w zasadzie w ilościach nieograniczonych w stosunku do naszych potrzeb. 2. dobra substytucyjne i komplementarne • dobro A jest substytucyjne względem dobra B (np.: kasety magnetofonowe (A) i płyty kompaktowe B) jeżeli pełnią zbliżone funkcję, i mogące się wzajemnie, częściowo lub całkowicie zastępować. • dobra komplementarne to dobra wzajemnie uzupełniające się, wykorzystanie danego dobra wiąże się z koniecznością posiadania innego dobra np. mieszkania i meble, samochód i benzyna. 3.dobra normalne i niższego rzędu • dobra normalne to dobra, na które zapotrzebowanie rośnie w miarę wzrastania dochodu konsumentów np. luksusowy samochód, modna odzież . • dobra niższego rzędu to takie, na które zapotrzebowanie spada w miarę wzrastania dochodu konsumentów (np. podstawowe artykuły żywnościowe, niskogatunkowa używana odzież zachodnia). ZADANIE 3 Które z wymienionych dóbr można uznać za substytuty truskawek a które za dobra komplementarne: a) maliny b) śmietana c) benzyna d) lody e) pieczeń wołowa f) podróż autobusem g) Komputer ZADANIE 4. Które z wymienionych dób można uznać za substytut samolotowej wycieczki wakacyjnej do Chin: a) książkowy przewodnik turystyczny po Chinach b) wycieczka wakacyjna do Tajlandii c) bilet na samolot do Chin d) nocleg w hotelu w Pekinie ZADANIE 5. Za dobro ekonomiczne można uznać: a) Puszczę Białowieską b) spaliny wydzielane przez samochody na mieście c) wodę morską d) ustawę „ O swobodzie działalności gospodarczej” z 2 lipca 2004 roku PROBLEM RZADKOŚCI w SKALI MAKRO Problem rzadkości zasobów ma fundamentalne znaczenie dla gospodarki państwa. Na potrzeby naszych rozważań posłużymy się narzędziem jakim jest krzywa możliwości produkcyjnych (KMP), zwana też krzywą transformacji, przedstawiająca graficznie przy każdym poziomie produkcji jednego dobra - maksymalną, możliwą produkcję drugiego dobra. ZAŁOŻENIE: Dla uproszczenia możemy zbudować model gospodarki, w której produkowane są tylko 2 dobra – książki i żywność. Możliwości produkcyjne naszej gospodarki przedstawiają poniższe dane: PRZYKŁADOWE MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNE W KRAJU X Możliwości produkcyjne A B C D E F Produkcja książek Produkcja żywności 500 400 300 200 100 0 0 150 250 330 380 400 Krzywa Możliwości Produkcyjnych (Wykres) H G KOSZT ALTERNATYWNY • to wartość poniechanej działalności alternatywnej, na którą się nie zdecydowaliśmy, wybierając coś innego. Przy pełnym zaspokojeniu potrzeb koszt alternatywny równałby się zeru. Nabycie danego dobra oznacza utratę korzyści z konsumpcji innych dóbr, z których konsument musi zrezygnować. W świecie rzadkich zasobów wybór oznacza poniechanie innej możliwości. ZADANIE 6. Koszt alternatywny wyraża: a) najmniej wartościową, nie wykorzystaną możliwość b) najkorzystniejszą możliwość, z której rezygnujemy dla innego alternatywnego rozwiązania c) wartość wszystkich wyprodukowanych dodatkowo dóbr w wyniku postępu technicznego zastosowanego podczas produkcji d) koszt związany ze zwiększeniem produkcji danego dobra o jednostkę ZADANIE 7. Punkt leżący poniżej krzywej możliwości produkcyjnych może obrazować: a) inflację b) nadwyżkę kapitału inwestycyjnego c) bezrobocie d) żadne z powyższych ZADANIE 8. Państwo X produkuje się dwa dobra – komputery i rowery. W wyniku zmniejszenia stopy bezrobocia z 12% na 0% nastąpiło: a) równoległe przesunięcie się krzywej możliwości produkcyjnych w prawo b) przesunięcie się z obszaru wewnątrz krzywej możliwości produkcyjnych ku jej krawędzi c) równoległe przesunięcie się krzywej możliwości produkcyjnych w lewo d) przesunięcie się z obszaru wewnątrz krzywej możliwości produkcyjnych na samą jej krawędź ZADANIE 9. Ruch po krzywej możliwości produkcyjnych dla dwóch dóbr A i B może mieć miejsce, gdy: a) zdrożeją surowce do produkcji dobra B, b) rząd wprowadzi minimalne stawki płac, c) opracowano nową technologię produkcji dobra B, d) zmienią się preferencje społeczeństwa. ZADANIE 10. Przesunięcie KMP w lewo (do początku układu współrzędnych) może być spowodowane: a) lenistwem pracowników (produkcja nieefektywna) b) powodzią, która nawiedziła kraj c) wzrostem bezrobocia w kraju d) żadna z odpowiedzi nie jest poprawna PROBLEM RZADKOŚCI W SKALI MIKRO W krótkim okresie także przedsiębiorstwa dysponują rzadkimi zasobami. Stała jest przecież wielkość przedsiębiorstwa, ilość maszyn, ilość magazynów i w krótkim okresie trudno jest powiększyć znacznie ich stan. Fakt ten zilustrować możemy na zasadzie prawa malejących przychodów. ZAŁOŻENIE: • Załóżmy, że mamy przedsiębiorstwo wytwarzające samochody, o określonej wielkości, ilości maszyn, wielkości magazynków itp. Zmienny jest tylko jeden czynnik produkcji – praca. Sytuacja ta przedstawiona zostawała na przykładzie poniższych danych. • Widzimy, że w wyniku wzrostu zatrudnienia nastąpiły zmiany w całkowitej produkcji. Produkcja ta rośnie nieliniowo tzn. początkowo rośnie bardzo szybko a później coraz wolniej w stosunku do czynnika produkcji jakim jest praca. Prawo malejących przychodów PRACA Produkcja całkowita 0 0 Produkcja marginalna 1 1 1 2 2 3 3 3 6 4 4 10 2 5 12 1 6 13 0 7 13 Prawo malejących przychodów Zmniejszenie produkcji marginalnej w wyniku wzrostu nakładu jednego czynnika produkcji przy nie zmienionych ilościach innych czynników nazywamy prawem malejących przychodów lub prawem malejącego produktu marginalnego. ZADANIE 11 Opłata za parkowanie samochodu przed budynkiem Biblioteki Narodowej w Warszawie wynosi 2 zł za każdą rozpoczętą godzinę. Opłatę uiszcza się z góry. W tabeli podano liczbę stron, które możesz przeczytać w ciągu kilku kolejnych godzin (uwzględniając przede wszystkim zmęczenie i organizację pracy). Jaki będzie najbardziej racjonalny czas, który powinieneś przeznaczyć na czytanie książek w Bibliotece Narodowej? Liczba przeczytanych stron Opłata za parkowanie samochodu 0 0 0 1 15 2 2 33 4 3 53 6 4 75 8 5 91 10 6 105 12 Czas (w godz.) Wielkości krańcowe Metody badań ekonomicznych Wyróżniamy: - analizę pozytywną Polega na tym, że zjawiska ekonomiczne i prawa, którymi są związane, badamy bez dokonywania jakichkolwiek ocen i sądów, czy wynik, który uzyskamy jest dla nas korzystny czy niekorzystny, np. wynikiem spadku inwestycji jest wzrost bezrobocia - analizę normatywną Polega na badaniu problemów w celu wydania subiektywnych ocen, np. rząd w celu zmniejszenia bezrobocia powinien zwiększyć wydatki na roboty publiczne, pomimo, że wywoła to konieczność zwiększenia podatków. ZADANIE 12. Które z powyższych twierdzeń mają charakter normatywny a które pozytywny? a) Krajom bogatym przypada w udziale większa część dochodu światowego niżby im się należała b) Rząd powinien prowadzić politykę, która obniży stopę bezrobocia. c) Ceny benzyny w Polsce w latach 2000-2002 wzrosły 2-krotnie. d) Cena chleba w Polsce jest za wysoka e) Wzrost ceny jabłek spowoduje zmniejszenie ilości nabywanych jabłek f) Nakłady na badania naukowe są zbyt małe g) Podniesienie opodatkowania wyrobów tytoniowych będzie zniechęcać do palenia h) Gospodarka Polska jest bliższa systemowi wolnorynkowemu niż gospodarka Kuby. ZADANIE 13 Które ze stwierdzeń jest przykładem ekonomii normatywnej? a) podniesienie opodatkowania papierosów zmniejszy odsetek palących b) cena benzyny w Polsce w latach 1999-2003 wzrosła dwukrotnie c) w ostatniej dekadzie 2004 roku nastąpiło umocnienie złotówki wobec euro i dolara d) cena chleba w Polsce jest za wysoka ZADANIE 14 Które ze stwierdzeń jest przykładem ekonomii pozytywnej? a) stopa bezrobocia w Polsce w 2004 roku wyniosła 18,9% b) stopa bezrobocia w Polsce jest za wysoka c) rząd powinien prowadzić politykę, która obniży stopę bezrobocia d) osobom w wieku starszym państwo powinno zwracać część wydatków poniesionych na lekarstwa Metody badań ekonomicznych W procesie badania zagadnień ekonomicznych należy uwzględnić następujące problemy: KLAUZULA „CETERIS PARIBUS” - oznacza założenie stałości pozostałych czynników LOGICZNY BŁĄD ZŁOŻENIA – to co jest prawdziwe w odniesieniu do części, nie zawsze jest prawdziwe dla całości SUBIEKTYWNOŚĆ – polega na postrzeganiu obserwowanych faktów w oparciu o własną wiedzę NIEPEWNOŚĆ – prawa ekonomiczne sprawdzają się jedynie jako pewna przeciętna, a nie jako ścisła i dokładna zależność HIPOTEZA WIARYGODNOŚCI – bazuje na przekonaniu, że to co mówią i planują politycy, sprawdzi się na pewno w przyszłości Metody badań ekonomicznych Metoda modelowania Zależności ekonomiczne są bardzo skomplikowane i aby je badać przyjmuje się pewne uproszczenia. Do tego typu badań najbardziej przydatna jest metoda zwana modelowaniem. MODEL – to uproszczony schemat rzeczywistości, ułatwiający wykrycie najważniejszych zależności, które w rzeczywistości są zazwyczaj bardziej skomplikowane. Modele mogą być przedstawiane w postaci twierdzeń słownych, tablic, wzorów. Jak prezentować dane statystyczne? 1)szeregi czasowe • W szeregach czasowych dane zmieniają się w kolejnych okresach czasowych. • Wyróżniamy podstawowe formy szeregów czasowych: • Tablice (Tabelki) Tablica 1.1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej ( w zł) w kwartałach 2003 i 2004 roku ROK 2003 ROK 2004 I II III IV I II III IV 2228,68 2141,01 2160,02 2276,84 2332,2 2230,5 2269,9 2405,5 Źródło: Opracowanie własne, Jacek Drążkiewicz na podstawie danych GUS ze strony internetowej www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/1.doc Jak prezentować dane statystyczne? • • Wykresy liniowe Rysunek 1.8. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw Przeciętne w ynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw zł 2725 2675 2625 2575 2525 2475 2425 2375 2325 2275 2225 2175 I II 2002 III IV V VI VII 2003 VIII IX X XI 2004 Źródło: Dane z oficjalnej strony internetowej GUS www.stat.gov.pl/dane_spolgosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/wykres5.doc XII a/ Jak prezentować dane statystyczne? • Wykresy słupkowe • Rysunek 1.9. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej w kwartałach 2003 i 2004 roku Prz eciętne miesięcz ne wynagrodz enie brutto w gospodarce narodowej w kwartałach 2003 i 2004 roku Wys ok oś ć pe ns ji (w zł) 2450 2400 2350 2300 2250 2200 2150 2100 2050 2000 I II III IV II I III IV ROK 2004 ROK 2003 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS ze strony internetowej www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/1.doc Jak prezentować dane statystyczne? 2)dane przekrojowe Dane przekrojowe informują szczegółowo o strukturze danego zjawiska np. podając wartość analizowanej zmiennej dla poszczególnych osób lub grup osób wchodzących w skład większej populacji w pewnym okresie. Podział może być dokonany ze względu na przyjęte kryteria takie jak przykładowo poziom wykształcenia, wiek, płeć, wysokość zarobków itd. Dane przekrojowe mogą przyjąć formę: • Tablicy (Tabelki) Schematu (wykresu) Jak prezentować dane statystyczne? Schemat (wykres) Pracownicy pełnozatrudnieni, według poziomu wykształcenia (w tys.) Podstawowe i niepełne podstawowe; 478,1 Gimnazjalne; 6,4 Zasadnicze zawodowe; 1692,6 Wyższe ze stopniem naukowym co najmniej doktora oraz tytułem magistra, lekarza lub równorzędnym; 1298 Wyższe z tytułem inżyniera, licencjata, dyplomowanego ekonomisty lub równorzędnym ; 380,7 Policealne; 379,8 Średnie ogólnokształcące; 431,9 Średnie zawodowe; 1546,3 Jak odczytywać wskaźniki? Wskaźniki są to narzędzia analizy ekonomicznej odnoszące dane z jednego okresu w stosunku do innego okresu traktowanego jako tzw. okres bazowy (wartość okresu bazowego przyjmujemy jako 100) Jeżeli wskaźnik cen towarów i usług za rok 1998 określimy jako 100, to wskaźnik 135,4 mierzony dla grudnia 2005 roku oznacza wzrost cen o 35,4% w stosunku do okresu bazowego Tablica 1.3. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1999-2005 • MIESIĄCE I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1998 = 100 1999 103,5 104,1 105,1 106,0 106,7 106,9 106,5 107,1 108,7 109,9 110,9 111,9 2000 113,9 114,9 115,9 116,4 117,2 118,1 118,9 118,5 119,7 120,7 121,2 121,4 2001 122,4 122,5 123,1 124,1 125,5 125,4 124,6 124,6 125,0 125,5 125,6 125,9 2002 126,9 127,0 127,3 127,9 127,6 127,1 126,4 126,0 126,4 126,8 126,7 126,8 2003 127,3 127,4 127,8 128,1 128,1 128,0 127,0 127,0 127,6 128,4 128,8 129,1 2004 129,6 129,7 130,1 131,1 132,4 133,6 133,5 133,0 133,4 134,4 134,6 134,7 2005 134,8 134,7 134,8 135,3 135,7 135,1 135,0 135,0 135,5 136,0 135,7 135,4 Zadanie 2 Tabela zawiera dane na temat pracujących w Polsce w latach 2002-2004 (w tysiącach). Oblicz indeksy zmian liczby zatrudnionych w sektorze publicznym i prywatnym w 2003 i 2004 roku, traktując rok 2002 jako rok bazowy (2002=100). O czym mogą świadczyć te zmiany? Wyszczególnienie - 2002 2003 2004 Pracujący ogółem 12803,3 12640,7 12720,2 W tym: sektor publiczny 3905,1 3780,2 3695,6 - sektor prywatny 8898,2 8860,5 9024,6 Źródło: Dane GUS, http://www.stat.gov.pl/dane_spol gosp/praca_ludnosc/pracujacy/pra2005.pdf ROZWIĄZANIE Wyszczególnienie - 2002 2003 2004 Pracujący ogółem 100,0 98,73 99,35 W tym: sektor publiczny 100,0 96,80 94,63 - sektor prywatny 100,0 99,57 101,42 2. RYNEK, POPYT, PODAŻ 2.1. Czym jest rynek? 2.2. Czym jest popyt i podaż rynkowa? 2.3.Dlaczego występują nietypowe zachowania konsumentów? 2.4.Kiedy rynek jest w równowadze? 2.5. Jakie czynniki wpływają na popyt rynkowy? 2.6. Jakie czynniki wpływają na podaż rynkową? 2.8. Państwo czy wolny rynek? Czym jest rynek? • proponujemy traktować rynek jako zespół warunków, które doprowadzają do kontaktu pomiędzy kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany towarów i usług. Czym jest popyt i podaż rynkowa? • Popyt (z ang. demand)– oznacza ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić przy różnym poziomie ceny. • Podaż (z ang. supply)– oznacza ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnym poziomie ceny. Graficzną prezentacją podaży i popytu są ich wykresy nazywane krzywą popytu i podaży. • Krzywa popytu (D)– wskazuje w sposób graficzny ujemną(odwrotnie kierunkową) zależność między ceną a rozmiarami zapotrzebowania (popytu) na dany towar lub usługę przy założeniu „ceteris paribus” (przy pozostałych czynnikach niezmienionych). • Krzywa podaży (S)– ukazuje dodatnią zależność między ceną a ilością oferowanych towarów (podaży) przy innych wielkościach nie zmienionych („ceteris paribus”). • Ujemną zależność pomiędzy ceną i wielkością popytu nazywamy prawem popytu, które oznacza, że wraz ze wzrostem ceny na rynku danego dobra zmniejsza się wielkość popytu na dane dobro, natomiast przy spadku ceny wielkość popytu wzrasta, ceteris paribus. • Dodatnią zależność pomiędzy ceną i wielkością popytu nazywamy prawem podaży, które oznacza, że wraz ze wzrostem ceny na rynku danego dobra zwiększa się wielkość dostarczanego na rynek dobra (podaż), natomiast przy spadku ceny wielkość podaży maleje, ceteris paribus. Cena (P) POPYT (D) PODAŻ (S) 0 10 20 30 40 50 200 160 120 80 40 0 0 0 40 80 120 180 Kiedy rynek nie jest w równowadze? Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z nadwyżką popytu (niedobór rynkowy). Konsumenci są gotowi nabywać większą ilość dobra, w konsekwencji jego cena rośnie. Nadwyżka podaży (nadwyżka rynkowa) występuje wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Producenci są wówczas zmuszeni do obniżenia ceny, by móc sprzedać swoje wyroby. Państwo czy wolny rynek? Wyróżniamy następujące systemy gospodarcze: • system nakazowy - system gospodarowania charakteryzujący się społeczną własnością środków produkcji, likwidacji rynkowego charakteru gospodarki. Podmioty gospodarcze pozbawione są samodzielności a najważniejsze decyzje gospodarcze podejmuje rząd stosując narzędzia administracyjne: nakazy, zakazy, przydziały, limit. • system rynkowy - sposób gospodarowania charakteryzujący się występowaniem prywatnej własności środków produkcji. Najważniejszym regulatorem gospodarki jest mechanizm rynkowy. W systemie tym brak ingerencji centralnej w funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych. • system gospodarki mieszanej - sposób gospodarowania łączący elementy gospodarki rynkowej i nakazowej, zawiera zarówno samoczynnie działający mechanizm rynkowy jak i centralny układ regulacji państwa Interwencjonizm państwa w sprawy gospodarki często odnosi się do zjawiska regulowania cen. Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z ustaleniem ceny maksymalnej, która ma za zadanie ochronę konsumentów przed zbyt wysokimi cenami na rynku danego dobra. Na rynku możemy także zaobserwować zjawisko ustalania ceny minimalnej, występujące wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Ceny minimalne mają za zadanie zapewnienie opłacalności produkcji dla szerokiego grona producentów. Jakie czynniki wpływają na popyt rynkowy? Wzrost/Spadek popytu może zostać wywołany następującymi pozacenowymi czynnikami (przesunięcie krzywej popytu w prawo/lewo): • Spadek/wzrost ceny dobra komplementarnego • Spadek/wzrost ceny dobra substytucyjnego • Spadek/wzrost dochodów • Zmiana gustów na korzyść/nie korzyść danego dobra • Spadek/wzrost liczby nabywców Jakie czynniki wpływają na podaż rynkową? Wzrost podaży może zostać wywołany następującymi pozacenowymi czynnikami (przesunięcie krzywej podaży w prawo): • ograniczenie kosztów produkcji • postęp technologiczny • korzystne warunki atmosferyczne • korzystne zmiany w polityce państwa (np. niższe opodatkowanie, subsydia). Jakie czynniki wpływają na podaż rynkową? Spadek podaży może zostać wywołany następującymi pozacenowymi czynnikami (przesunięcie krzywej podaży w lewo): • wzrost kosztów produkcji • niekorzystne warunki atmosferyczne • niekorzystne zmiany w polityce państwa (np. wyższe opodatkowanie, cofnięcie subsydiów) Sytuacje nietypowe, kiedy wielkość popytu rośnie w miarę wzrostu cen nazywamy paradoksami. Wyróżnić następujące nietypowe rodzaje zachowań nabywców: • Paradoks Giffena dotyczy niektórych dóbr niższego rzędu. w przypadku tych dóbr (zwanych też dobrami Giffena) wzrost ceny powoduje wzrost popytu na nie - konsument nie może sobie już pozwolić na zakup żadnego innego dobra, stąd kupuje wyłącznie dobro Giffena. • Paradoks Veblena – przy wzroście ceny, rośnie zapotrzebowanie na to dobro - dotyczy dóbr luksusowych. Dobra te są chętniej nabywane przez określoną grupę konsumentów, chcących się w ten sposób wyróżnić spośród innych stąd druga nazwa tego paradoksu „efekt snoba”. • Paradoks owczego pędu – popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni konsumują to dobro. Oznacza on potrzebę utożsamiania się z innymi konsumentami i ich stylem bycia. • Paradoks spekulacyjny – popyt wynikający z oczekiwań co do kształtowania się cen w przyszłości. TEST 1 (Test jednokrotnego wyboru) 1. Wzrost popytu może być spowodowany przez: a) wzrost liczby konsumentów b) spadek ceny dobra komplementarnego c) wzrost ceny produktu substytucyjnego d) wszystkie wyżej wymienione zjawiska 2. Wybierz prawidłowe brzmienie prawa podaży: a) prawo podaży wyraża dodatnią relację między ceną a podażą b) prawo podaży wyraża ujemną relację między ceną a podażą c) prawo podaży wyraża dodatnią relację między ceną a ilością podaży d) prawo podaży wyraża ujemną relację między ceną a ilością podaży 3. Wzrost podaży może być wywołany przez a) postęp technologiczny b) niekorzystne warunki atmosferyczne c) wzrost dochodów konsumentów d) żadna odpowiedź nie jest poprawna 4. Jeżeli przy spadku ceny dobra Y popyt na dobro X wzrasta to są to: a) dobra są substytucyjne b) dobra są komplementarne c) X jest dobrem nadrzędnym d) X jest dobrem Giffena ZADANIE 15 Jak zmieni się popyt: - na drzewka jodły i świerku w okresie przedświątecznym, gdy zapanowała moda na sztuczne drzewka. - na energię elektryczną gdy nadchodzi sroga zima - na samochody, gdy wzrosła cena paliwa ZADANIE 16 Jak zmieni się podaż samochodów w kraju gdy: - wzrosła cena energii elektrycznej - uchwalono ustawę wprowadzającą dodatkową opłatę za import samochodów używanych z zagranicy ZADANIE 17 Na rysunku krzywa popytu na pióra uległa przesunięciu z pozycji D do D1.Które czynniki mogły spowodować owe przesunięcie? a) spadek cen substytutów piór b) spadek cen produktów komplementarnych c ) spadek cen surowców stosowanych do wyrobu piór d) spadek dochodów konsumentów (pióra traktujemy jako dobro niższego rzędu) e) obniżka podatku VAT f) spadek dochodów konsumentów (pióra jako dobro normalne) g ) reklama piór ZADANIE 18. Rysunek przedstawia przemieszczenie krzywej podaży namiotów z położenie S0 do S1., które z czynników mogły spowodować owe przesunięcie? a) wdrożenie nowej metody produkcji b) spadek cen śpiworów i materaców turystycznych c) wzrost stawek płac pracowników zatrudnionych przy produkcji namiotów d) wzrost dochodów konsumentów e) spadek cen materiałów stosowanych do produkcji namiotów ZADANIE 19 Na rynku ziemniaków popyt opisany jest funkcja Qd = -3P+20 a podaż funkcja Qs = 2P + 10. • ustal punkt równowagi rynkowej • ustal sytuacje rynkową po wprowadzeniu ceny urzędowej =4 • czy jest to cena minimalna czy maksymalna? 3. ELASTYCZNOŚĆ POPYTU I PODAŻY 3.1. Jak mierzymy elastyczność popytu? 3.2. Jakie wyróżniamy rodzaje elastyczności popytu? 3.2.1. Czym jest i od czego zależy elastyczność cenowa popytu? 3.2.2. Czym jest i od czego zależy elastyczność dochodowa popytu? 3.2.3. Czym jest i od czego zależy elastyczność mieszana popytu? 3.3. Co mierzy elastyczność podaży? 3.3.1. Jakie czynniki wpływają na elastyczność cenową podaży? Jaki jest cel mierzenia elastyczności? Elastyczność mierzy się w celu badania wpływu zmiany różnych czynników na popyt i podaż rynkową. Elastyczność służy zatem do mierzenia reakcji zmiennej zależnej y na zmianę jednej ze zmiennych niezależnych. Jak mierzymy elastyczność popytu? Ogólna formuła elastyczności popytu: ED = % zmiana popytu / % zmiana czynnika wpływającego na popyt Jakie wyróżniamy rodzaje elastyczności popytu? Stopień wrażliwości popytu ze względu na ceny i dochody określają: • współczynnik cenowej elastyczności popytu • współczynnik mieszanej elastyczności popytu • współczynnik dochodowej elastyczności popytu Czym jest i od czego zależy elastyczność cenowa popytu? Współczynnik elastyczności cenowej popytu ((PED, price elasticity demand)) jest to stosunek względnej zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej zmiany jego ceny. Elastyczność tę wylicza się ze wzoru: PED = % zmiana popytu / % zmiana ceny Elastyczność cenowa popytu zależy od: Liczby dostępnych substytutów dobra bądź usługi będącej przedmiotem badanego popytu; im większa liczba substytutów, tym elastyczność cenowa popytu większa; substytuty dają możliwość wyboru i – ewentualnie – łatwiejszej rezygnacji z dotychczasowego przedmiotu zakupów; stwarzają też szansę na wzrost zakupów danego dobra, gdy substytuty drożeją. Czasu, jakim dysponuje nabywca podejmujący decyzję zakupu; im dłuższy czas, tym wyższa elastyczność popytu – większa bowiem szansa na znalezienie ewentualnego substytutu. Udział danego dobra czy usługi w całkowitych wydatkach nabywcy; im ten udział jest większy, tym popyt jest bardziej elastyczny. Skuteczności akcji promocyjnej produktu; skuteczna akcja edukacyjno – reklamowa prowadzi do obniżenia elastyczności cenowej popytu wskutek przyczynienia się do wzrostu zaufania czy przywiązania do znaku firmowego. Współczynnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje znak ujemny (odwrotna relacja zmiany wielkości popytu do zmiany ceny). Wyjątki stanowią PARADOKSY. W zależności od wielkości współczynnika elastyczności cenowej wyróżniamy: • popyt elastyczny – gdy PED>1 • popyt o elastyczności jednostkowej – gdy PED=1 • popyt nieelastyczny gdy PED <1 • popyt doskonale nieelastyczny (doskonale sztywny) – gdy PED=0 • popyt doskonale elastyczny – gdy PED= nieskończoność Czym jest i od czego zależy elastyczność dochodowa popytu? • Współczynnik dochodowej elastyczności popytu (income elasticity of demand, IED) jest miarą zmian popytu w zależności od dochodu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: IED = % zmiana popytu / % zmiana dochodu Rodzaje dóbr ze względu na wysokość współczynnika elastyczności dochodowej popytu: Posługując się elastycznością dochodową popytu możemy też dokonać klasyfikacji dóbr, dzieląc je na: dobra normalne (tu dwie podgrupy: luksusowe i podstawowe) oraz dobra podrzędne. • dobra normalne - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wraz ze wzrostem dochodu i maleje wraz ze spadkiem dochodu (elastyczność dochodowa ied>0). • dobro podstawowe - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wolniej niż dochód i maleje wolniej niż dochód; IED <0,1> (reaguje z mniejszą siłą na zmianę dochodu) • dobro luksusowe - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie w większym stopniu niż dochód i maleje w większym stopniu niż dochód; IED > 1 (reaguje z większą siłą na zmianę dochodu) • dobra podrzędne - dobro, którego ilość nabywana maleje wraz ze wzrostem dochodu i rośnie wraz ze spadkiem dochodu, IED < 0 (reakcja odwrotna). Mówiąc o dochodowej elastyczności popytu, należy obowiązkowo wspomnieć na temat PRAWA ENGLA • Ernest ENGEL (1821-1896) statystyk z Saksonii, badając budżety domowe rodzin robotniczych ustalił trzy prawa: • Wraz ze wzrostem przychodów (dochodów) spada proporcja wydatków na żywność • W miarę wzrostu dochodów wydatki na mieszkania, opał i światło wzrastają skokowo • W miarę wzrostu dochodów zwiększa się proporcja (udział) wydatków na potrzeby dalsze lub luksusowe Rysunek 3.1. Zależność pomiędzy dochodami i wydatkami w odniesieniu do rodzaju nabywanych dóbr Wydatki w procentach a) wydatki na żywność b) wydatki na mieszkanie c) wydatki na dobra luksusowe 100% 80% 60% 40% 20% I (dochody) Czym jest i od czego zależy elastyczność mieszana popytu? Współczynnik mieszanej elastyczności popytu (cross elasticity of demand, CED) jest miarą zmian popytu w zależności od zmiany ceny innego produktu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: CED = % zmiana popytu / % zmiana ceny innego dobra Mieszana elastyczność popytu wskazuje na siłę rynkową dobra. Jeśli jest niska, wówczas dane dobro ma wysoką siłę monopolową. Wysoka wartość mieszanej elastyczności popytu wskazuje na dobra, będące substytutami, z kolei wartość ujemna wskazuje na dobra komplementarne. Co mierzy elastyczność podaży? • Elastyczność cenowa podaży – wyraża siłę reakcji wielkości podaży danego dobra na zmianę jego ceny ESP = procentowa zmiana wielkości podaży/ procentowa zmiana cen Tabela1.1. Szacunki elastyczności cenowej popytu w Wielkiej Brytanii (1977 r.) Dobra (szerokie kategorie) Elastyczność popytu Paliwa i energia Żywność Alkohol Usługi -0,47 -0,52 -0,83 -1,02 Dobra (wąskie kategorie) Elastyczność popytu Mleko Pieczywo Rozrywki Podróże zagraniczne -0,05 -0,22 -1,40 -1,63 Tabela1.2. Szacunki elastyczności dochodowej popytu w Wielkiej Brytanii (1977 r.) Szerokie kategorie dóbr dochodowa popytu Tytoń Opał, paliwo, światło Żywność Alkohol Odzież Usługi Elastyczność dochodowa popytu Wąskie kategorie dóbr -0,50 0,30 0,45 1,14 1,23 1,75 Węgiel Chleb i wyroby z mąki Mleko i przetwory Warzywa Wycieczki zagraniczne Wino i wyroby spirytusowe Elastyczność -2,02 -0,50 0,53 0,87 1,14 2,60 Zadanie 20. Oblicz elastyczność cenową i utarg całkowity dla poniższych danych: Cena 1 biletu 500 450 400 350 300 250 200 wielkość zapotrzebowania na bilety 200 300 400 500 600 700 800 Ed utarg Zadanie 21. Wielkość popytu na dobro X wynosi 50 sztuk przy cenie 10 zł. za sztukę. W wyniku wzrostu ceny o 20% wielkość popytu spadła o 5 sztuk. Ile wynosiła cenowa elastyczność popytu? O ile wzrosły wydatki na zakup dobra X ? Zrób wykres. Zadanie 22. Oblicz elastyczność mieszaną popytu na dobro A na podstawie następujących danych. Czy dobra A i B są substytucyjne czy komplementarne? Qa Pb 4 2 10 12 Ep a/b Zadanie 23. Oblicz elastyczność dochodową popytu na dobro X na podstawie następujących danych: Qx I 10000 12000 100 110 Zadanie 24. Ilość kurcząt oferowanych na rynku wzrasta ze 130 do 180 tys. , gdy ich cena wzrasta z 5 do 6 zł za kilogram ceteris paribus. Oblicz elastyczność cenową podaży Zadanie 25. Proste i mieszane elastyczności cenowe popytu w Wenecji: Względna zmiana zapotrzebowania na: Żywność Wino Piwo w stosunku do 1% zmiany ceny: żywności wina piwa -0,25 -0,13 0,07 0,06 -1,20 0,41 0,01 0,27 -0,85 a)zinterpretuj proste cenowe elastyczności popytu na trzy wymienione dobra i wskaż, które z nich charakteryzują się popytem elastycznym, a które nieelastycznym. b)Jaki wpływ na spożycie wina i piwa wywierają zmiany cen żywności? Jaka zależność występuje między żywnością a pozostałymi dobrami? c)Narysuj jak przesunie się krzywa popytu na wino jeśli wzrosną ceny żywności i piwa. 4. PRZEDSIĘBIORSTWO 5.1. Co wyróżnia przedsiębiorstwa spośród innych podmiotów gospodarczych? 5.2. Jakie wyróżniamy kryteria podziału przedsiębiorstw? 5.3. Jak prowadzić dokumentację finansowo-księgową? 5.4. Jak ocenić sprawność gospodarowania w jednostkach gospodarczych? 5.5. Koszty i przychody, czyli jak gospodarować, aby wyjść na swoje 5.6. Jakie czynniki zewnętrzne powodują zmianę kosztów w krótkim okresie i przesunięcie krzywych kosztów? 5.7. Jakie koszty ponosi przedsiębiorstwo w okresie długim? 5.8. Jaką wielkość produkcji wybiera przedsiębiorstwo? 5.9. Jak kalkulujemy ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa? Co wyróżnia przedsiębiorstwa wśród innych podmiotów gospodarczych? Podmiotem gospodarczym jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka nie posiadająca osobowości prawnej (np. spółka cywilna). Ważną kwestię stanowi nazewnictwo – przedsiębiorstwo – jest kategorią obejmującą mniejszy zakres podmiotowy niż pojęcie podmiotu gospodarczego. I tak podmiotem jest indywidualne gospodarstwo rolne, które nie jest przedsiębiorstwem. • Przedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym, wyodrębniony pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym, którego działanie ukierunkowane jest na przynoszenie zysku (maksymalizację zysku) Jakie wyróżniamy kryteria podziału przedsiębiorstw? I. Kryterium prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności: Wyróżniamy przedsiębiorstwa: • -produkcyjne • -usługowe • -handlowe Stosując podziały wprowadzone w ustawie z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej możemy wyróżnić przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością • - wytwórczą • - budowlaną • - handlową • - usługową • - poszukiwaniem, rozpoznawaniem i wydobyciem kopalin ze złóż • - przedsiębiorstwa zajmujące się inną działalnością zawodową wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły II. Kryterium własności: -przedsiębiorstwa stanowiące własność publiczną (państwowe i komunalne) -przedsiębiorstwa stanowiące własność prywatną Przebieg procesów prywatyzacyjnych w Polsce po 1989 roku Przedsiębiorstwa państwowe w końcu 2004 r. Według stanu w dniu 31 XII 2004 r. w Polsce istniało 912 przedsiębiorstw państwowych. W ponad połowie z nich (54,3%) prowadzone było postępowanie upadłościowe lub proces likwidacji ze względu na złą kondycję ekonomiczną. W 18,4% przedsiębiorstw nie prowadzono żadnych działań zmierzających do ich reorganizacji, w 9,1% rozpoczęto postępowanie przygotowawcze przed prywatyzacją bezpośrednią, a 2,4% jednostek znajdowało się w trakcie tej prywatyzacji. Jedynie 1,0% przedsiębiorstw wystąpiło z wnioskiem o komercjalizację. Wykres 1. Przedsiębiorstw a państw ow e objęte procesem przekształceń w łasnościow ych w latach 1990-2004 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 19901991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Tabela 5.1. Podmioty gospodarcze w Polsce w podziale na własność w III kwartale 2005 roku Liczba podmiotów Udział procentowy Wyszczególnienie forma własności: - sektor publiczny - sektor prywatny Ogółem 134507 3350670 3485177 3,86 96,14 100,00 Źródło: Opracowanie własne, Jacek Drążkiewicz na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, tablice robocze dotyczące podmiotów gospodarki naliczonych na podstawie numeru REGON, dane dostępne w Centralnym Informatorium Statystycznym w Warszawie. III. Kryterium wielkości: Wyróżniamy na rynku: -mikro przedsiębiorstwa -małe przedsiębiorstwa -średnie przedsiębiorstwa -duże przedsiębiorstwa. Mikro przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnia średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych nie przekracza 2 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 2 milionów euro. Małe przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnia średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych nie przekracza 10 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 10 milionów euro. Średnie przedsiębiorstwo – jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnia średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych nie przekracza 50 milionów euro lub całkowity bilans rocznie nie przekracza 43 milionów euro. Duże przedsiębiorstwo– jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnienie średniorocznie powyżej 250 pracowników • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych przekracza 50 milionów euro lub całkowity bilans rocznie przekracza 43 miliony euro. Tablica 5.3. Podmioty gospodarcze w Polsce w podziale na wielkość w II kwartale 2005 roku Liczba podmiotów Procentowy udział Wyszczególnienie mikro przedsiębiorstwo 3 313133 95,06 małe przedsiębiorstwo 140338 4,03 średnie przedsiębiorstwo 27192 0,78 duże przedsiębiorstwo 4514 0,13 Ogółem 3 485177 100,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, tablice robocze dotyczące podmiotów gospodarki naliczonych na podstawie numeru REGON, dane dostępne w Centralnym Informatorium Statystycznym w Warszawie. IV. Kryterium formy prawnej i organizacyjnej prowadzenia działalności. Najczęściej przedsiębiorstwa przyjmują jedną z niżej wymienionych organizacyjnych form prowadzenia działalności: • jednoosobowa działalność gospodarcza - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą • spółki 1.cywilne 2.handlowe 2.1.osobowe: - spółka jawna, - partnerska, - komandytowa - komandytowo-akcyjnej. 2.2.kapitałowe - spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością - spółkę akcyjną, spółdzielnie przedsiębiorstwa państwowe Formalności przy zakładaniu firmy jednoosobowej 1.W pierwszej kolejności w urzędzie gminy następuje nadanie numeru ewidencyjnego (wpis do ewidencji podmiotów prowadzących działalność gospodarczą.) 2.Po uzyskaniu wpisu do ewidencji można udać się po REGON (numer statystyczny) wydawany w Wojewódzkim Urzędzie Statystycznym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania przedsiębiorcy. 3.Do załatwiania formalności w urzędach oraz banku, a także do wystawiania rachunków i faktur, potrzebna jest pieczątka przedsiębiorcy z podstawowymi informacjami na temat firmy. W wyrobionej pieczątce można umieścić następujące dane: - pełna nazwa przedsiębiorstwa oraz imię i nazwisko właściciela - adres pod którym będzie prowadzona działalność gospodarcza - można również umieścić numer telefonu kontaktowego, numer REGON i NIP. 4.Każda firma posiada swój oddzielny rachunek bankowy. Obowiązkiem przedsiębiorcy jest więc założenie wniosku o otwarcie rachunku bankowego. 5.Przedsiębiorca jest zobowiązany do uzyskania numeru identyfikacji podatkowej ( w skrócie NIP). Ponieważ numer NIP przedsiębiorcy będzie także numerem NIP jego firmy wystarczy tylko wypełnić zgłoszenie aktualizacyjne. 6.Na zakończenie należy udać się do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, by zgłosić fakt opłacania składki ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. W Polsce systematycznie dążymy do upraszczania formalności związanych z zakładaniem firmy, tak by wszelkie formalności z tym związane można by dopełnić w jednym miejscu. Niemniej jednak wciąż są to procedury czasochłonne i zbyt skomplikowane. Daleko jeszcze polskiej rzeczywistości do krajów, w których firmę zakłada się przez Internet, ograniczając formalności do minimum. Jak prowadzić dokumentację finansowo – księgową? Wyróżniamy następujące formy dokumentów finansowo-księgowych w przedsiębiorstwach: • BILANS • RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT • RACHUNEK PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNO – GOTÓWKOWYCH CASH FLOW BILANS • Bilans przedsiębiorstwa pokazuje stan majątku na określony dzień (najczęściej ostatni dzień roku) w podziale na AKTYWA (czyli to co firma ma) i PASYWA (to co firma jest winna innym). Konstrukcja bilansu warunkuje równość aktywów i pasywów. Przykładowe pozycje bilansu BILANS A K TY W A PA S Y WA MAJĄTEK TRWAŁY o Budynki i budowle o Środki transportowe o Maszyny i urządzenia o Wartości niematerialne i prawne (marka firmy, patenty) o Należności długoterminowe KAPITAŁ (FUNDUSZ) WŁASNY o Udziały lub akcje o Wartość netto MAJĄTEK OBROTOWY o Materiały i towary o Zapasy o Należności krótkoterminowe o Gotówka ZOBOWIĄZANIA o Kredyt w banku o Zobowiązani wobec dostawców, kontrahentów, pracowników Rachunek zysków i strat • Rachunek zysków i strat przedstawia wszystkie najważniejsze zdarzenia finansowe w firmie wpływające na zwiększanie przychodów lub kosztów Rachunek zysków i strat Ramka 5.6. Przykładowy rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa Wyszczególnienie Wartość (w złoty) Przychody ze sprzedaży towaru X Przychody ze sprzedaży towaru Y 400 000 200 000 KOSZTY W tym: Amortyzacja maszyn i urządzeń Zużycie materiałów i energii Wynagrodzenia Ubezpieczenia społeczne Usługi obce ZYSK (STRATA) BRUTTO PODATEK DOCHODOWY ZYSK NETTO 80 000 100 000 200 000 50 000 50 000 120 000 22 800 97 200 RACUNEK ZYSKÓW I STRAT sporządzony na dzień ………….. roku. Rachunek zysków i strat nie zawsze wskazuje zgodny z rzeczywistą chwilą stan środków pieniężnych w firmie. Należności lub zobowiązania księgowane są w momencie ich powstania i mogą się różnić od faktycznego czasu ich uregulowania. Rachunki mogą przecież przedsiębiorstwa uregulować z opóźnieniem. Dlatego też w celu uzyskania informacji o aktualnym stanie płynności finansowej firmy tworzony jest Rachunek przepływów pieniężnych i gotówkowych - CASH FLOW. Rachunek CASH FLOW przedsiębiorstwa (czerwiec 2006) Wyszczególnienie Wartość (w zł) Gotówka w kasie i na rachunkach firmy z poprzednich miesięcy Przychód ze sprzedaży: - zapłata za fakturę z maja za sprzedaż towaru X - zapłata za fakturę z czerwca za sprzedaż towaru Y Zapłata za czynsz w czerwcu Zapłata za rachunki za energię w maju Gotówka końcowa 1000 400 600 - 300 - 650 1050 Przychody, koszty, zyski czyli jak zarządzać firmą, aby wyjść na swoje.... Rodzaje kosztów i przychodów przedsiębiorstwa: • Koszt całkowity (total cost – TC) – to suma kosztów stałych i zmiennych • Koszty stałe (fixed cost- FC) – koszt ponoszony przez przedsiębiorstwo niezależnie od wielkości produkcji • Koszty zmienne(variable cost – VC) – koszt, który zmienia się wraz ze zmianą ilości produkcji, a więc wraz ze zmianą nakładu zmiennych czynników produkcji. • Koszt marginalny (krańcowy) (marginal cost –MC) – przyrost kosztu całkowitego spowodowany zwiekszeniem produkcji o jednostkę. • MC=ΔTC / ΔQ • Przeciętny koszt stały (averadge fixed cost – AFC)- koszt stały przypadający na jednostkę produktu. AFC= FC / Q • Przeciętne koszty zmienne(average variable cost – AVC) – koszt przeciętny przypadający na jednostkę produkcji AVC = VC / Q • Przeciętny koszt całkowity (average total cost – AC) – koszt całkowity przypadający na jednostkę produktu ATC = TC/ Q • Utarg całkowity (przychód) – wpływy firmy ze sprzedaży towarów i usług • Utarg krańcowy – przyrost utargu całkowitego uzyskany w skutek zwiększenia produkcji(lub sprzedaży) o jednostkę. • Zysk całkowity = utarg całkowity – koszty całkowite 5.6. Jaką wielkość produkcji wybiera przedsiębiorstwo? Zasada podejmowania decyzji produkcyjnych przez przedsiębiorstwa odbywa się poprzez wyznaczenie następujących wskaźników: 1. Próg rentowności, umożliwiający osiąganie zysku: utarg całkowity > kosztu całkowitego 2. Optimum techniczne, kiedy produkcja wytwarzana jest po najniższych kosztach: koszt marginalny = koszt przeciętny całkowity 3. Optimum ekonomiczne, kiedy wielkość produkcji zapewnia przedsiębiorstwu osiąganie maksymalnego zysku : utarg marginalny = koszt marginalny Zadanie 26. Jak następujące wydarzenia wpłynęły na poziom kosztów zmiennych i stałych w firmie produkującej motorynki Very Small Motor for Everyone a)blacha stalowa, z której tłoczone są ramy nośne motorynek, znacznie podrażała b)obniżył się czynsz za wynajem ziemi i budynków, płacony przez przedsiębiorstwo. c)nastąpił wzrost ceny energii elektrycznej d)przedsiębiorstwo podwoiło wydatki na reklamę. KOSZT KRAŃCOWY Produkcja Koszt całkowity 0 10 Koszt krańcowy UTARG KRAŃCOWY Produkcja Cena Utarg całkowity 0 0 0 15 1 25 21 1 21 21 11 2 36 19 2 20 40 8 3 44 17 3 19 57 7 4 51 15 4 18 72 8 5 59 13 5 17 85 10 6 69 11 6 16 96 12 7 81 9 7 15 105 14 8 95 7 8 14 112 16 9 111 5 9 13 117 18 10 129 Utarg krańcowy 3 10 12 120 Zadanie 1. Uzupełnij tabelę i przedstaw graficznie krzywe kosztów Q FC VC 0 35 0 1 35 24 2 35 40 3 35 60 4 35 85 5 35 115 6 35 155 7 35 210 8 35 295 TC MC AFC AVC ATC ZADANIE 27 STRUKTURY (FORMY) RYNKU • • • Struktury rynku to formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup, które kształtują się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Można wyróżnić następujące kategorie struktur rynkowych (czystą, wolną) konkurencję konkurencję monopolistyczną oligopol • monopol KONKURENCJA KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOLISTYCZNA Liczba uczestników po stronie sprzedaży Rodzaj produktu bardzo wielu wielu homogeniczny (jednorodny) zróżnicowany OLIGOPOL MONOPOL kilku jeden albo standaryzowany albo zróżnicowany Wejście na rynek bardzo łatwe względnie łatwe trudne Jak powstaje cena kształtowana przez producent ma pewien producent ma mechanizm wpływ na cenę znaczący wpływ na rynkowy cenę Rodzaj brak konkurencji niecenowa cenowa lub konkurencji pozacenowej niecenowa Przykład produktu pszenica papier samochody jeden produkt (brak substytutów) zablokowane kształtowana przez monopolistę nie istnieje usługi pocztowe Różnicowanie cen 30 PLN = (20 + 10) 500 X 10 PLN = 5 000 50 PLN = (20 +30) 300 X 30 PLN = 9 000 RÓŻNICOWANIE CEN: 100 X 50 = 5 000 300 X 15 = 4 500 100 X 5 = 500 RAZEM : 5 000+4 500+ 500 = 10 000 1. Zastanów się w jakich sytuacjach przydaje się współczesnemu człowiekowi znajomość praw ekonomii? 2. Czy prawa ekonomiczne zmieniają się wraz z upływem czasu? Odpowiedź uzasadnij. 3. Określ miejsce ekonomii wśród innych nauk. Czy ekonomia jest bliższa takim naukom jak historia, prawo czy raczej matematyka a może fizyka lub chemia? Kto jest głównym podmiotem badan ekonomicznych? 4. Wymień podstawowe zasoby w ekonomii i scharakteryzuj jeden z nich. Czy zasoby należy racjonalnie wykorzystywać? Uzasadnij odpowiedź. 5. Wyjaśnij podstawowe pojęcie ekonomii jakim jest rzadkość. Czy problem rzadkości nie dotyczy społeczeństw bogatych? Uzasadnij odpowiedź. 6. Czy wszystkie dobra powstają w wyniku produkcji? 7. Jakie są podstawowe różnice między mikro a makroekonomią? 8. Czy podział na mikro i makroekonomię jest podziałem dychotomicznym? Czy można logicznie podzielić ekonomię na dwie części? 9. Czy jest możliwe występowanie takiego dobra, które będzie jednocześnie substytutem i dobrem komplementarnym wobec dobra X? 10. Czy jest możliwe, aby dobro X było dobrem substytucyjnym lub komplementarnym jednocześnie dla innych dóbr (np. dobra Y i dobra Z)? 11. Wyjaśnij różnicę pomiędzy „ruchem po KMP” a „przesunięciem KMP” (od początku układu współrzędnych i w kierunku odwrotnym).Podaj przykłady zdarzeń potwierdzających takie zjawiska. 12. Wyjaśnij prawo malejących przychodów. 13. Co to jest model ekonomiczny i jakie jest jego zastosowanie? 1. Jaką prawidłowość ilustruje krzywa podaży i co uzasadnia jej kształt? 2. Jaką prawidłowość ilustruje krzywa popytu i co uzasadnia jej kształt? 3. Jakie różnice występują pomiędzy wielkością, funkcją, tablicą i krzywą popytu i podaży? 4. Jakie czynniki determinują popyt konsumenta na dane dobro? 5. Jakie czynniki kształtują podaż określonego dobra? 6. Co to jest cena minimalna? Wyjaśnij to na przykładach. 7. W jakich sytuacjach państwo może ustalić cenę maksymalną na dane dobro? W czyim interesie są ustalane ceny maksymalne, klienta czy producenta? 8. Czy mieszanie się państwa w sprawy gospodarki zawsze z punktu widzenia efektywności gospodarowania jest złe? 9. Podaj kilka sytuacji potwierdzających występowanie paradoksu Veblena, Giffena, owczego pędu, spekulacyjnego. 10. Co to jest mechanizm rynkowy? Porównaj mechanizm rynkowy z funkcjonowaniem gospodarki opierającej się o mechanizm nakazowo-rozdzielczy. W którym przypadku lepiej zostaje rozstrzygnięte co, jak i dla kogo produkować? Dlaczego? 11. Wyjaśnij pojęcie „czarny rynek”. W jakich sytuacjach może zaistnieć takie zjawisko? 1. Jakie znasz miary elastyczności popytu? Jakie wartości może przyjmować każda z nich? 2. Jakich informacji może dostarczyć producentowi znajomość elastyczności cenowej na produkowany przez niego towar? 3. Czy wzrost dochodów konsumentów zawsze jest dobry z punktu widzenia producentów? Odpowiedź uzasadnij przykładem. 4. Czy klienci reagują silniej na zmianę ceny dobra droższego czy tańszego? 5. Od czego zależy wartość elastyczności cenowej popytu na dane dobro? 6. Od czego zależy wartość elastyczności cenowej podaży? 7. Jak wpływa czynnik jakim jest czas na wskaźnik elastyczności cenowej popytu i podaży DODATKOWE ZADANIA 6.Nadwyżkę rynkową najlepiej opisuje sytuacja gdy: a) na rynku brakuje towarów i ceny ich spadają b) na rynku brakuje towarów i ceny ich rosną c) na rynku jest nadmiar nie sprzedanych towarów, których ceny mają tendencję spadkową d) na rynku jest nadmiar nie sprzedanych towarów, których ceny mają tendencję wzrostu 7. a) b) c) d) O niedoborze na rynku możemy mówić gdy: Podaż przewyższa popyt i jest tendencja do zwiększania ceny rynkowej Popyt przewyższa podaż i jest tendencja do wzrostu ceny sprzedawanych towarów Popyt przewyższa podaż i jest tendencja do spadku ceny sprzedawanych towarów Brakuje chętnych do kupowania towarów, gdyż ich ceny są za wysokie 8.Efekt Veblena polega na: a) wzroście popytu na inne dobra na skutek wzrostu ceny dobra luksusowego b) wzroście popytu na dobro luksusowe na skutek spadku jego ceny c) wzroście popytu na dobro luksusowe na skutek wzrostu ceny tego dobra d) Żadna z powyższych definicji nie jest prawdziwa 8. Paradoks „owczego pędu” występuje wówczas gdy: a) konsumenci nabywają dobra pomimo wzrostu ich cen, gdyż zakładają znaczny wzrost cen w przyszłości b) konsumenci nabywają dobra, gdy ich ceny szybko spadają (promocja, wyprzedaż) c) konsumenci często zmieniają decyzje o zakupie w wyniku czego popyt na towary spada d) konsumenci kierując się moda lub chęcią upodobnienia się do innych kupują dobra pomimo wzrostu ich cen (np. sezonowa moda na wypoczynek w określonych kurortach) 10. a) b) c) d) Poniższy rysunek ilustruje zmianę na rynku piór Aurora. Przyczyną takiego przesunięcia jest: spadek cen naboi do piór spadek cen długopisów spadek cen surowców służących do produkcji piór spadek dochodów konsumenta P D1 D2 S Q 11. a) b) c) d) Poniższy rysunek ilustruje zmianę na rynku piór Aurora. Przyczyną takiego przesunięcia jest: wzrost dochodów konsumentów wzrost cen surowców stosowanych do wyrobu piór wzrost cen naboi do piór wprowadzenie nowej, wydajniejszej metody produkcji piór P D S1 S2 Q 12. a) b) c) d) Główną przesłanką wprowadzenia ceny minimalnej jest: zapewnienie dostępności towaru dla szerokiego grona nabywców zapewnienie opłacalności produkcji danego dobra kontrola rynku przez państwo w celu sprawiedliwszego podziału dóbr zachęcenie nabywców do zwiększenia zakupów danego dobra 13. a) b) c) d) Jakie zmiany nastąpią na krajowym rynku żywności gdy wprowadzono zakaz importu żywności z zagranicy: wzrośnie cena i ilość wzrośnie cena, spadnie ilość spadnie cena, wzrośnie ilość żadna z odpowiedzi 14. Napływ taniej odzieży z Chin do Polski spowodował nieopłacalność krajowej produkcji. W związku z tym nastąpiło: a) zwiększenie wielkości popytu na odzież krajową, b) zmniejszenie podaży odzieży krajowej i wzrost jej ceny, c) zmniejszenie wielkości podaży odzieży krajowej i spadek jej ceny, d) zmniejszenie popytu na odzież krajową. 1. a) b) c) d) Współczynnik elastyczności dochodowej popytu obliczamy jako stosunek: względnej zmiany dochodu konsumenta do względnej zmiany wielkości popytu względnej zmiany wielkości popytu do względnej zmiany cen względnej zmiany wielkości popytu do względnej zmiany wielkości dochodu konsumenta żadna odpowiedź nie jest poprawna 2. a) b) c) d) Elastyczność cenowa popytu ma znak: dodatni ujemny prawie zawsze dodatni prawie zawsze ujemny 3. Jeżeli popyt na mleko jest nieelastyczny, to wartość wskaźnika cenowej elastyczności popytu przyjmuje wartość: a) Większą od jedności b) Większa od zera c) Większą od zera, ale mniejszą od jedności d) Mniejszą od zera 4.Jeżeli dochodowa elastyczność popytu na dane dobro wynosi EPD= 0.8 to popyt zmienia się : a) w odwrotnym kierunku niż dochód b) w tym samym kierunku co dochód, ale w mniejszym stopniu c) w tym samym kierunku co dochód, i w tym samym stopniu d) w tym samym kierunku co dochód, ale w większym stopniu 5. Jeżeli kawa i herbata mają mieszaną cenową elastyczność popytu ECP=2 a cena kawy wzrośnie z 2 PLN do 3 PLN za sztukę to popyt na herbatę: a) spadnie o 20% b) spadnie o 100 % c) wzrośnie o 50 % d) wzrośnie o 100 % 6.Jeżeli a) b) c) d) spadek ceny o 1 % powoduje wzrost popytu o 2 % to : popyt jest nieelastyczny popyt jest elastyczny popyt ma doskonałą elastyczność popyt jest doskonały 7.Jeżeli a) b) c) d) cena czekolady wzrosła o 12 % a wielkość popytu na czekoladę zmniejszyła się o 6%, oznacza to, że: Popyt na czekoladę jest elastyczny przy współczynniku 2 Popyt na czekoladę jest nieelastyczny przy współczynniku 2 Czekolada jest dobrem luksusowym Popyt na czekoladę jest nieelastyczny przy współczynniku 0.5 8.Ujemny współczynnik cenowej elastyczności mieszanej popytu powoduje, że analizowane dobra są: a) komplementarne b) substytucyjne c) niższego rzędu d) normalne 9.Jeżeli współczynnik elastyczności dochodowej popytu na dobro Z wynosi -2, oznacza to, że dobro Z jest dobrem: a) podstawowym b) luksusowym c) normalnym d) niższego rzędu 10.Dobro normalne występuje gdy: a) wzrost ceny powoduje spadek popytu na nie b) wzrost dochodu spowoduje obniżenie jego konsumpcji c) wzrost dochodu spowoduje wzrost jego konsumpcji d) żadna odpowiedź nie jest poprawna 11.Dobro luksusowe występuje gdy: a) dynamika wzrostu konsumpcji dobra jest większa niż dynamika wzrostu dochodów konsumentów b) dynamika wzrostu popytu na dobro jest większa niż dynamika wzrostu jego ceny c) dynamika wzrostu konsumpcji dobra jest mniejsza niż dynamika wzrostu dochodów konsumentów d) dynamika wzrostu popytu jest większa niż dynamika spadku jego ceny 12.Dobro podstawowe występuje wówczas gdy: a) dynamika wzrostu konsumpcji dobra jest większa niż dynamika wzrostu dochodów konsumentów b) dynamika wzrostu popytu na dobro jest większa niż dynamika spadku jego ceny c) dynamika wzrostu konsumpcji dobra jest mniejsza niż dynamika wzrostu dochodów konsumentów d) dynamika wzrostu popytu jest mniejsza niż dynamika spadku jego ceny 13.Dobro niższego rzędu to dobro, na które: a) konsumenci wykazują większe zapotrzebowanie kiedy ich dochody rosną b) konsumenci wykazują większe zapotrzebowanie kiedy cena dobra rośnie c) konsumenci wykazują większe zapotrzebowanie kiedy ich dochody maleją d) żadna odpowiedź nie jest poprawna 14.Popyt sztywny występuje wówczas gdy: a) cena dobra jest niezmienna a popyt ciągle rośnie b) cena dobra zmienia się a popyt nie reaguje na zmiany cen c) krzywa popytu przyjmuje kształt prostej poziomej d) cena dobra jest niezmienna a popyt ciągle maleje 15. Jeżeli obniżono cenę dobra X, charakteryzującego się popytem elastycznym, mogło to spowodować: a) spadek przychodów ze sprzedaży dobra X b) spadek kosztów produkcji dobra X c) wzrost przychodów ze sprzedaży dobra X d) spadek przychodów ze sprzedaży i jednocześnie wzrost kosztów produkcji dobra X 16.Jeżeli obniżono cenę dobra Y, charakteryzującego się popytem nieelastycznym, mogło to spowodować: a) spadek zainteresowania konsumentów dobrem Y b) wzrost przychodów ze sprzedaży dobra Y c) spadek przychodów ze sprzedaży dobra Y d) spadek przychodów ze sprzedaży dobra Y przy jednoczesnym wzroście kosztów produkcji.
