Zastosowane przez przedsiębiorstwa w metodach liniowej oraz
advertisement
1. FINANSE NAUKI. PRZEDSIĘBIORSTWA NA TLE FINANSÓW JAKO DYSCYPLINY W naszej literaturze fachowej używa się zamiennie określenia „finanse przedsiębiorstwa" z określeniem „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", a określeń tych nawet ze względu na ich zakres nie można identyfikować. Sama nazwa „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", przyjęta za literaturą zachodnią, budzi już pewne kontrowersje. Wynikają one zarówno z wątpliwości co do treści, jak i zakresu rozpatrywanych zagadnień. Niektórzy autorzy w Polsce, przyjmując nazwę „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", chcą się odciąć od tradycyjnej nazwy „finanse przedsiębiorstw", zwracając uwagę na to, że w podręcznikach z tej dyscypliny są opisywane procesy gromadzenia i wydatkowania pieniądza w nie istniejących już warunkach systemu nakazowo-rozdzielczego. Innym wysuwanym argumentem jest to, że zarządzanie finansami firmy stanowi przede wszystkim pomoc w podejmowaniu decyzji przez praktyków — osoby kierujące przedsiębiorstwami, a zatem jest pożądana koncentracja na problemach organizacji i techniki podejmowania decyzji, zwłaszcza czasu, ryzyka i kryterium. Nie negując tych ostatnich stwierdzeń, trzeba jednak zauważyć, że kryją one w sobie niebezpieczeństwo istotnego ograniczenia przedmiotu badań nad finansami przedsiębiorstwa, które dotyczą przecież całości zjawisk i procesów finansowych zachodzących w przedsiębiorstwie, a nie tylko pewnych ich wycinków i to w sferze praktyki decyzyjnej. Dlatego jesteśmy za szerokim traktowaniem tego przedmiotu, bez względu na spór o jego nazwę, chociaż stwierdzić należy, że określenie „finanse przedsiębiorstwa" wydaje się bardziej adekwatne do treści i zakresu tej dyscypliny. Przedmiot finanse przedsiębiorstwa może być rozpatrywany w różny sposób. Przede wszystkim w encyklopedycznym ujęciu nauki o finansach traktuje się finanse przedsiębiorstw jako element ogółu zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych lub jako element pieniężnego mechanizmu wymiany i podziału wartości rzeczowych i usług. Finanse występują w sferze wymiany i podziału. Ich szczególną cechą, która różni je od innych form, jest pieniężny charakter. Do podziału dóbr i usług dochodzi w drodze przeplatania się przepływów różnych kategorii strumieni pieniężnych, które generalnie można podzielić na: rynkowe (ekwiwalentne), charakteryzujące się przepływu pieniądza z przepływem dóbr lub usług, głównie bezpośrednim związkiem transferowe, których właściwością jest przepływ pieniądza bez ekwiwalentu, kredytowe (dochody kredytowe), które są skutkiem bankowej kreacji pieniądza przez udzielanie kredytu, oszczędności, które różnią się od poprzednich tym, że są zatrzymanym w ruchu strumieniem pieniężnym, a więc w rzeczywistości zasobem. Przepływ pieniądza i tworzenie zasobów odbywają się przez działania określonych podmiotów — osób fizycznych i prawnych. Właściwości tych podmiotów pozwalają na wyodrębnienie grup finansów (a w konsekwencji procesów i zjawisk finansowych), które można podzielić na: finanse ludności lub gospodarstw domowych, finanse budżetu państwa, samorządów terytorialnych i parabudżety, finanse ubezpieczeń, finanse banków i instytucji kredytowych, finanse przedsiębiorstw. Finanse przedsiębiorstwa są przede wszystkim wiedzą stosowaną — pragmatyczną, a jej cechami charakterystycznymi są: mikroekonomiczny punkt widzenia przy ocenie zjawisk finansowych, tzn. punkt widzenia właściciela, a niekiedy zarządzającego (menedżera), ograniczenie zakresu badań do wyodrębnionej sfery działalności jednostki, tzn. oddzielenie tej działalności od gospodarstwa domowego (dlatego przedmiotem rozważań nie jest np. gospodarka chłopska, gdzie brak jest wyraźnego rozgraniczenia między warsztatem pracy a gospodarstwem domowym 1), identyfikacja zjawisk finansowych w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, badanie wpływu regulacji prawnych na postawy przedsiębiorców, treść, metody i sposoby oceny gospodarki finansowej przedsiębiorstwa. Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa jest zatem częścią finansów przedsiębiorstwa. Finanse przedsiębiorstwa to opis i analiza mechanizmu finansowego przedsiębiorstwa, zarządzanie zaś to sfera decyzji — tak bieżących, jak i rozwojowych — podejmowanych przy użyciu odpowiednich, sformalizowanych narzędzi. Ich stosowanie — po to, aby mogły przynieść pożądany efekt — jest uwarunkowane głęboką znajomością funkcjonowania zjawisk finansowych. 2. GOSPODARKA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTWA Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa to czynności polegające na racjonalnym uruchamianiu strumieni pieniężnych oraz ich osiadaniu, czyli tworzeniu oszczędności z uwzględnieniem opłacalności, związanej z „unieruchomieniem" pewnego, większego lub mniejszego, zasobu pieniędzy. Inaczej rzecz ujmując, gospodarkę finansową można rozumieć jako mechanizm ciągłego, odpowiednio zorganizowanego procesu gromadzenia przychodów i dochodów oraz realizacji wydatków. Oznacza to, że w toku funkcjonowania gospodarki finansowej mamy do czynienia z występowaniem zespołu różnego typu rozliczeń. W tym kontekście rozliczenia te należy rozumieć szeroko. Będą nimi np.: pozyskiwanie kapitału własnego i obcego, realizowane na podstawie prowadzonego rachunku opłacalności i dostępności źródeł finansowania, wydatki przeznaczone na inwestycje o charakterze rzeczowym i finansowym, zakup surowców, wypłaty wynagrodzeń pracowniczych, świadczenia podatkowe i quasi-podatkowe. Przytoczone tu przykładowo tytuły rozliczeń są oparte na kryterium przedmiotowym. Natomiast zgodnie z kryterium podmiotowym można, przykładowo, wymienić: procesy rozliczeń z pracownikami, instytucjami ubezpieczeniowymi, bankami, budżetem, dostawcami, odbiorcami, giełdą papierów wartościowych. Gospodarka finansowa to prowadzenie nieustającej działalności w sferze operacji pieniężnych. Nie można jej rozpatrywać statycznie, gdyż jest ona działaniem, co oznacza konieczność rozpatrywania dynamicznego — w ciągłym ruchu i zmienności przepływów pieniężnych. Prowadzenie gospodarki finansowej oznacza więc nie tylko samo uzyskiwanie i wydatkowanie pieniędzy, lecz także programowanie tych działań w krótkim i długim okresie oraz ich analizę i ocenę w celu kształtowania na tej podstawie przyszłych decyzji. Mamy tu zatem do czynienia z występowaniem określonych czynności: poprzedzających ruch pieniądza — przygotowanie operacji pieniężnych obsługujących pożądane przez przedsiębiorcę procesy (ich prognozowanie, przewidywanie, czy też planowanie oraz podejmowanie decyzji z uwzględnieniem dwóch istotnych czynników: czasu i ryzyka), związanych z rzeczywistą realizacją operacji pieniężnych, polegających na zapisie zrealizowanych operacji finansowych, analizie przebiegu zaszłych zjawisk finansowych i wreszcie wnioskowaniu, które służy kształtowaniu tych zjawisk w przyszłości, a więc podejmowaniu decyzji w sferze rzeczowego oraz finansowego zarządzania przedsiębiorstwem. Warto zwrócić uwagę na to, że w ogólnej definicji finansów (rozpatrywanej z makroekonomicznego punktu widzenia) eksponuje się jako cechę finansów ruch pieniądza realnego, co nie może oznaczać, zwłaszcza w sferze mikroekonomicznej, że zakładając racjonalne gospodarowanie, mniejszą wagę należy przykładać do roli pieniężnej ewidencji i planowania przepływów oraz kształtowania zasobów pieniężnych. W konsekwencji procesy zachodzące w gospodarce finansowej przedsiębiorstwa można przedstawić jako działania występujące w trzech następujących po sobie fazach (etapach): przygotowawczej, realizacji, ewidencji, analizy i wnioskowania. Obraz ruchu okrężnego kapitału i przemieszczania się wartości rzeczowych Procesy gospodarcze w przedsiębiorstwie można wyodrębnić jako ruch rzeczy i wartości (kapitału). W układzie rzeczowym mamy do czynienia z przesuwaniem się przedmiotów i usług od producenta do ostatecznego nabywcy — odbiorcy (konsumenta, inwestora, zagranicy). Kapitał jako wartość zaangażowanych pieniędzy, środków i przedmiotów pracy, krąży w przedsiębiorstwie na zasadzie formuły (uproszczonej): pieniądz — towar — pieniądz. Ruch okrężny wartości (kapitału) w przedsiębiorstwie produkującym dobra materialne przedstawiono na rysunku 1. We wstępnej fazie powstawania przedsiębiorstwa pieniądz jest uzyskiwany z kapitałów (funduszy) własnych oraz z pożyczek — kapitałów obcych. To samo, aczkolwiek zazwyczaj w mniejszej skali, odbywa się w toku działania istniejącego już przedsiębiorstwa. Pozyskany pieniądz jest przeznaczony na zakup środków produkcji, które są angażowane w proces wytwarzania. W procesie produkcji jedne ze środków produkcji służą wielu cyklom produkcyjnym w niezmienionej fizycznie postaci. Są to w przybliżeniu środki trwałe. Inne natomiast są przekształcane w wyrób gotowy, który jest sprzedawany. Są to w uproszczeniu środki obrotowe. Utarg podlega rozliczeniu. Część pieniędzy wypada z ruchu okrężnego w postaci: płac, innych wynagrodzeń pracowniczych, funduszy celowych, amortyzacji (może zasilać po rozliczeniu utarg), dochodów osobistych właścicieli, podatkowych i niepodatkowych świadczeń na rzecz instytucji finansowych, spłat pożyczek. W tej fazie, oprócz spłaty pożyczek, występuje także ich pozyskiwanie, a sporadycznie także dotacje z budżetu (państwa, miasta itp.) lub ze scentralizowanych funduszy celowych (np. na ochronę środowiska). Dotacje budżetowe mają głównie charakter przedmiotowy. Zasilają one ruch okrężny w pieniądz. Występują najczęściej w sytuacji, gdy państwo ustala cenę jakiegoś produktu na niskim poziomie. Wówczas dotacja jest skierowana do przedsiębiorstwa, które ma sztucznie zaniżony utarg. Państwo dopłaca do takiej działalności. Ruch okrężny w usługach i handlu ma uproszczoną postać. Produkcja usług zamienia się bezpośrednio w utarg, a w działalności handlowej nie występuje element produkcji w toku — występuje produkt (towar), który przekształca się w utarg. Po to, aby ruch okrężny wartości mógł być w przedsiębiorstwie realizowany, muszą być przestrzegane następujące prawidłowości: fazy ruchu okrężnego, czyli faza zaopatrzenia (faza I), faza produkcji (faza II), faza zbytu (faza III), muszą występować kolejno po sobie, rozmieszczenie wartości składników majątkowych powinno wynikać z rodzaju działalności i w pewnym zakresie zależeć od jakości gospodarowania (np. w przemyśle ciężkim główna część wartości powinna być zaangażowana w fazę produkcji w toku, a w przemyśle lekkim — w fazy zaopatrzenia i zbytu), wszystkie fazy powinny występować nie tylko kolejno, lecz także jednocześnie. Na obraz uzależnienia struktury środków zaangażowanych w ruchu okrężnym od jakości gospodarowania wpływają decyzje o charakterze strategicznym i taktycznym, np. lokowanie trwałych lub przejściowych nadwyżek na rynku finansowym. Z przebiegu ruchu okrężnego wartości środków (kapitału) wynikają liczne konsekwencje. Najbardziej ogólną konsekwencją przebiegu ruchu okrężnego w przedsiębiorstwie jest traktowanie go jako podstawy do klasyfikacji zjawisk finansowych. Warto dodać, że wszelkie zjawiska finansowe zawierają się w fazach I i III ruchu okrężnego, tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z przemianą pieniądza w wartość rzeczową lub odwrotnie oraz z podziałem pieniądza na poszczególne kierunki wydatkowania. Taki podział zjawisk finansowych pozwala na wyodrębnienie tych, które dotyczą fazy I — pozyskiwania przez przedsiębiorstwo kapitału i zaopatrzenia w środki produkcji, oraz tych, które występują w fazie III — uzyskiwania podstawowych przychodów przedsiębiorstw i ich podziału. Rys. 1. Forma ruchu okrężnego przedsiębiorstwa wytwarzającego dobra materialne Instytucje wierzycielskie, Kapitały obce Fundusze własne (Kapitał własny) Fundusze obce (Kapitały obce) Amortyzacja Fundusze budżetowe i parabudżetowe Proces produkcji Pieniądz Środki produkcji Fundusze celowe Płace Wyrób gotowy Utarg przed rozliczeniem Inne wynagrodzenia Dochód właścicieli Nowy cykl Utarg po rozliczeniu Ruch okrężny w przedsiębiorstwie ma charakter otwarty, tzn. że zarówno w fazie zaopatrzenia, jak i w fazie zbytu następuje powiązanie z funduszami zewnętrznymi (banki, instytucje ubezpieczeniowe, budżet, kontrahenci). Powiązanie to może mieć charakter bierny (absorpcja środków) i czynny (lokowanie środków na rynku finansowym). 3. ŚRODKI TRWAŁE (MAJATEK TRWAŁY). W ruchu okrężnym środki produkcji zachowują się niejednakowo — część z nich całkowicie się zużywa i przenosi swoją wartość na wyrób gotowy, część zaś zużywa się stopniowo, utrzymując w wielu cyklach produkcyjnych swoją postać rzeczową. Jest to podstawa do wyróżniania środków trwałych i obrotowych. Na skutek tego, że cykl produkcyjny przebiega niejednakowo (od kilku godzin do kilkunastu miesięcy) rozróżnienie środków trwałych i obrotowych, wynikające z ruchu okrężnego, ma jednakową klasyfikację prawną o charakterze konwencji (umowy prawnej). Do środków trwałych zaliczamy te obiekty, których okres użytkowania w danej jednostce jest dłuższy niż jeden rok. Jednolita klasyfikacja umożliwia ewidencję majątkową w układzie sprawozdawczym, w różnych przekrojach, a także tworzy podstawy do amortyzowania majątku wraz z konsekwencjami dla opodatkowania. Niekiedy przepisy formułują także granice kwotowe, przy których istnieje obowiązek amortyzowania obiektu (nie można go jednorazowo wliczyć w koszty w momencie zakupu). I tak, obecnie obowiązujące w Polsce przepisy stanowią, że obiekty majątkowe zaliczane do środków trwałych o wartości początkowej (nabycia, wytworzenia) ponad 3500 PLN podlegają odpisom amortyzacyjnym. Odpis amortyzacyjny obciąża koszty i w tym samym stopniu pomniejsza wartość przychodu, liczonego dla celów opodatkowania dochodów. Jeżeli wartość początkowa jest mniejsza niż 3500 PLN, to sposób amortyzowania jest uzależniony od decyzji podatnika. Może on wliczyć pełną wartość amortyzacji do kosztów uzyskania przychodów lub też jedynie jej część, a pozostałą stopniowo rozliczać w następnych latach podatkowych. Zasady te mają na celu skojarzenie interesów podatnika i budżetu państwa z punktu widzenia oddziaływania na inwestycje. Istnieje wiele wyjątków wyłączających poszczególne obiekty z grupy majątku trwałego. Środkami trwałymi nie są np.: księgozbiory, dzieła sztuki, obiekty muzealne, obiekty o charakterze dydaktycznym, urządzenia sygnalizacyjne i przeciwpożarowe. Niezaliczanie trzech pierwszych grup przedmiotów do środków trwałych wynika z odwrotności procesu utraty wartości. Zazwyczaj wraz z upływem czasu nie zmniejszają one, ale odwrotnie — zwiększają swoją wartość. Natomiast w zakresie obiektów o charakterze dydaktycznym, urządzeń sygnalizacyjnych i przeciwpożarowych jest to rozwiązanie wygodniejsze dla podatnika, ponieważ całą wartość może on od razu uznać za koszt uzyskania przychodu. Jako majątek trwały traktuje się również wartości niematerialne i prawne. Są to: koszty nabycia patentu, praw majątkowych (np. wieczyste użytkowanie gruntu), znaków firmowych, wartość Firmy oraz programy komputerowe. Gdyby rozpatrywać ruch okrężny, ograniczając się do środków obrotowych, wówczas moglibyśmy mówić, że mamy do czynienia z nierównomiernym i równomiernym ruchem okrężnym tych środków (rysunek 2). Nierównomierność ruchu okrężnego jest głównie związana z sezonowością produkcji (pory roku, przyzwyczajenia), sezonowością konsumpcji (także pory roku i przyzwyczajenia) i w konsekwencji sezonowością sprzedaży. Sezonowość powoduje, że ten ruch okrężny ma charakter periodycznych zmian w skali roku. Mamy zatem stale powtarzające się, w pewnych okresach, natężenia i spadki działalności. Jak widać, na rysunku 2 wartość zaangażowana w ruchu okrężnym nie maleje poniżej pewnej wielkości. Wielkość tę można uznać za stałe zaangażowanie środków obrotowych w ruchu okrężnym i określić mianem równomiernego ruchu okrężnego środków obrotowych. Wartość środków obrotowych, przewyższającą stałe, nazywamy czasowym zapotrzebowaniem na środki obrotowe. normalne zaangażowanie, Rysunek 2 Nierównomierny i równomierny ruch okrężny środków obrotowych Nierównomierny ruch okrężny środków obrotowych Równomierny ruch okrężny środków obrotowych Czas Rozróżnienie zapotrzebowania stałego i przejściowego ma fundamentalne znaczenie dla gospodarki finansowej przedsiębiorstwa, ponieważ stałe zaangażowanie środków obrotowych w ruchu okrężnym wymaga względnie stałych źródeł finansowania. Temu celowi najlepiej odpowiadają kapitały własne (fundusze własne) — jeśli nawet część stałego zapotrzebowania jest finansowana funduszami obcymi (kapitałami obcymi), to praktycznie bez ograniczenia zakresu działalności nie ma możliwości spłaty zobowiązań kapitałowych. W takiej sytuacji kapitały obce są tak samo trwale zaangażowane w finansowanie, jak własne. Różnica polega jednak na tym, że kapitały obce są z reguły udzielane odpłatnie. Występuje więc koszt stałego zaangażowania źródeł finansowania. Stałe i okresowe zapotrzebowanie na źródła finansowania tworzy podstawę do rozgraniczenia kapitałów własnych i obcych. Te ostatnie występować mogą w przedsiębiorstwie w wielkościach zmiennych. Jeżeli przedsiębiorstwo dysponuje kapitałami własnymi przewyższającymi stałe zapotrzebowanie, to fakt ten umożliwia mu uczestniczenie w operacjach finansowych (pożyczki, lokaty itp.). Każde przedsiębiorstwo musi dysponować majątkiem, umożliwiającym prowadzenie działalności gospodarczej. Majątek z punktu widzenia roli, jaką spełnia w procesach gospodarczych, dzieli się na: majątek trwały, majątek obrotowy. Podział majątku na trwały i obrotowy jest konsekwencją ruchu okrężnego środków. Charakterystyczną cechą majątku trwałego jest to, że jest on wykorzystywany w działalności gospodarczej, na ogół, w wielu cyklach produkcyjnych, przez stosunkowo długi okres, dłuższy niż jeden rok i nie wchodzi w naturalnej postaci do wytworzonego produktu. W skład majątku trwałego wchodzą najbardziej trwałe składniki majątku przedsiębiorstwa, a tym samym ich zużycie jest stosunkowo wolne i następuje stopniowo w czasie gospodarczego wykorzystania. Środki trwałe przenoszą więc w każdym procesie produkcyjnym na wytworzony produkt gotowy tylko niewielką część swojej wartości. Pełny zatem obrót ich wartości następuje dopiero po wielu cyklach produkcyjnych, wobec czego wymagają one otworzenia nie po każdym, ale po wielu procesach produkcji. Składniki majątku trwałego można sklasyfikować według funkcji, które pełnią w procesach gospodarczych. Można więc wyodrębnić cztery podstawowe grupy majątku trwałego : rzeczowy majątek trwały, wartości niematerialne i prawne, finansowy majątek trwały, należności długoterminowe. Do rzeczowego majątku trwałego przedsiębiorstwa można zaliczyć: grunty własne, budynki o różnym przeznaczeniu (np. hale produkcyjne, magazyny, biurowce, budynki mieszkalne), budowle (np. bocznice kolejowe, gazociągi, wodociągi, sieć centralnego ogrzewania, podstacje trakcji elektrycznej, oświetlenie terenu), urządzenia techniczne i maszyny, środki transportu, inwentarz żywy, inwestycje rozpoczęte2, zaliczki na poczet inwestycji3. W skład wartości niematerialnych i prawnych przedsiębiorstwa wchodzą: nabyte prawa majątkowe nadające się do gospodarczego przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok, koszty organizacji przedsiębiorstwa5, poniesione przy założeniu lub wykorzystania 4, późniejszym o rozszerzeniu Jest to suma kosztów, które poniosło przedsiębiorstwo na budowę w toku, montaż lub przekazanie do użytku nowego środka trwałego lub ulepszenie istniejącego. 2 Są to środki pieniężne wydatkowane na rzecz przyszłych dostaw, robót lub usług związanych z inwestycjami nie rozliczonymi. 3 Na przykład prawo użytkowania wieczystego gruntu, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawa autorskie, prawo do patentów, projektów, znaków towarowych, wzorów, programów komputerowych. 4 wartość firmy, którą jest różnica między ceną nabycia określonego przedsiębiorstwa (lub jego części) a niższą od niej wartością rynkową wszystkich składników majątkowych przedsiębiorstwa6, koszty zakończonych prac rozwojowych, czyli badania, albo w inny sposób uzyskana wiedza, której wynik może być wykorzystany do produkcji nowych lub ulepszenia dotychczasowych produktów lub technologii. Finansowy majątek trwały przedsiębiorstwa obejmuje: udziały w obcych podmiotach gospodarczych, pożyczki długoterminowe udzielane innym przedsiębiorstwom, długoterminowe papiery wartościowe, które uznano za lokaty, a ich termin realizacji przypada co najmniej po upływie roku7. Za należności długoterminowe przedsiębiorstw są uważane te, dla których termin wymagalności jest dłuższy od jednego roku. Przedsiębiorstwo może zaliczyć do majątku trwałego te środki, które są: wykorzystywane dłużej niż jeden rok, w momencie przekazania kompletne i zdatne do użytkowania, jego własnością lub współwłasnością, przeznaczone na jego potrzeby lub do oddania w użytkowanie na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej o podobnym charakterze, o wartości początkowej ponad 3500 PLN8 i podlegają odpisom amortyzacyjnym, obcymi środkami trwałymi używanymi przez przedsiębiorstwo na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej o podobnym charakterze i przedsiębiorstwo ma prawo do ich amortyzowania9. Na majątek trwały przedsiębiorstwa składają się środki trwałe, które przedsiębiorstwo: zakupiło, wytworzyło, przebudowało i zmodernizowało, otrzymało bezpłatnie w formie darowizny, spadku lub w inny nieodpłatny sposób, przyjęto w formie aportu (wkład niepieniężny) od udziałowca, akcjonariusza lub wspólnika, Zalicza: wydatki poniesione na utworzenie przedsiębiorstwa, które nie służą nabyciu przedmiotów materialnych (doradztwo, opłaty notarialne i sądowe itp.), wydatki na wyposażenie przedsiębiorstwa w kapitał własny i jego powiększenie (opłaty skarbowe, bankowe, giełdowe, wydatki na drukowanie dokumentów akcyjnych itp.), wydatki związane z uruchomieniem przedsiębiorstwa (doradztwo organizacyjne, badanie rynku itp.), wydatki na rozszerzenie działalności, powiększenie liczby zakładów, wejście na nowe rynki zbytu. 5 Wartość firmy zależy przede wszystkim od spodziewanych dochodów przedsiębiorstwa. Te, z kolei, pozostają pod wpływem takich trudno wymiernych czynników, jak pozycja przedsiębiorstwa na rynku, opinia w bankach i wśród kontrahentów, struktura organizacyjna! możliwość pozyskania kapitałów, technicznie i handlowe doświadczenie. 6 7 8 Na przykład akcje, obligacje, długoterminowe weksle, bony, listy zastawne. Środki o wartości nie wyższej niż 3500 PLN przedsiębiorstwo może zaliczyć do środków trwałych lub nie. Rozporządzenie Ministra Finansów z 6 kwietnia 1993 r. w sprawie zaliczenia przedmiotu umów najmu lub dzierżawy rzeczy albo praw majątkowych do składników majątku stron tych umów [Dz. U. Nr 28, póz. 129], Ustawa z dnia 20 listopada 1999 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych [Dz. U. Nr 95, póz. 1101]. 9 użytkuje na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub leasingu. Wartość początkową nowych środków trwałych, które przedsiębiorstwo wykorzystuje w procesach gospodarczych, zalicza się do majątku trwałego w wysokości rzeczywistej ceny nabycia lub kosztów poniesionych na ich wytworzenie, przebudowę, rozbudowę lub modernizację. Natomiast wartość początkową nabywanych używanych środków trwałych ustala się w wysokości rzeczywistej ceny zakupu powiększonej o koszt transportu, remontu oraz zainstalowania. Środki trwałe, które przedsiębiorstwo otrzymało nieodpłatnie, powiększają wartość majątku przedsiębiorstwa o kwotę stanowiącą wartość rynkową tego środka w dniu otrzymania, chyba że umowa o nieodpłatnym przekazaniu określa tę wartość w niższej wysokości. Wartość środków trwałych wniesionych do przedsiębiorstwa w postaci aportu zwiększa kwotę ustaloną przez dany podmiot gospodarczy samodzielnie, przy czym nie może być ona wyższa od ich wartości rynkowej. Do środków trwałych nie zalicza się: dzieł sztuki, eksponatów muzealnych, mebli i dywanów, książek, środków dydaktycznych, urządzeń rozbieralnych stanowiących wyposażenie placów oraz zaplecza budów, urządzeń sygnalizacyjnych. Czterech pierwszych przedmiotów nie zalicza się do środków trwałych, ponieważ w miarę upływu czasu nie tracą one na wartości, lecz — wręcz przeciwnie — zyskują. Natomiast pozostałe przedmioty, ze względu na specyficzną rolę, jaką spełniają, wygodniej jest zaliczać w koszty niż przez wiele lat amortyzować. Wynika to z chęci pobudzania do ich nabywania, ze względu na ich znaczenie społeczno-gospodarcze. Wszystkie środki trwałe wykorzystywane w przedsiębiorstwie w wielu powtarzających się cyklach produkcyjnych zużywają się stopniowo, przenosząc wartość zużycia na wytworzone wyroby. Jednocześnie następuje zmniejszenie początkowej wartości majątku trwałego w przedsiębiorstwie. Zużycie środków trwałych może mieć charakter: zużycia fizycznego, zużycia ekonomicznego (moralnego). Zużycie fizyczne środków trwałych polega na zmianie ich początkowych właściwości i zależy bezpośrednio od materiałów, z których środki trwałe były wykonane, konstrukcji tych środków, a także od stopnia ich wykorzystania itp. Można wyróżnić dwa rodzaje fizycznego zużycia: zużycie wynikające z uczestnictwa środka trwałego w procesach produkcyjnych, zużycie wynikające z oddziaływania na ten sam środek trwały sił przyrody i warunków zewnętrznych, takich jak deszcz, śnieg, zmiany temperatury. Ekonomiczne (moralne) zużycie środków trwałych polega na utracie przez te środki wartości jeszcze przed upływem okresu ich rzeczywistego fizycznego zużycia. Może to być spowodowane przez: tempo postępu technicznego, skonstruowanie bardziej wydajnych środków trwałych, unowocześnienie technologii produkcji wytwarzania środków trwałych, import nowocześniejszych linii produkcyjnych, brak popytu na wyroby wytwarzane przez dane środki trwałe, konieczność zmian charakteru produkcji. Przedsiębiorstwa powinny racjonalnie gospodarować swoim majątkiem trwałym, sukcesywnie wykonywać prace remontowo-naprawcze, których celem jest przywracanie środkom trwałym ich poprzedniej wartości użytkowej utraconej w procesach produkcyjnych (reprodukcja częściowa). Proces otworzenia całkowicie zużytego środka trwałego nazywamy reprodukcją całkowitą i zazwyczaj nowy środek trwały jest unowocześniony, wytworzony na bazie nowych rozwiązań technologicznych. Proces zużywania fizycznego i ekonomicznego środków trwałych, powodujący w konsekwencji zmniejszanie się wartości majątku trwałego, określa się mianem umorzenia. Natomiast to samo zmniejszanie w procesie produkcji wartości środków trwałych przez stopniowe przenoszenie ich wartości na nowe produkty wytwarzane za ich pomocą zaliczane do kosztów produkcji prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności gospodarczej nazywa się amortyzacją. 4. PROBLEMY AMORTYZACJI. „Wyrażając w formie pieniężnej stopniowy ubytek wartości produkcyjnych środków trwałych, amortyzacja stanowi równocześnie instrument obciążenia równowartością tego ubytku kosztów produkcji oraz narzędzie gromadzenia zasobów finansowych niezbędnych do reprodukcji środków trwałych" [L. Swatler, 1985, s.]. Konsekwencją tak zrozumianej amortyzacji jest możliwość wyodrębnienia trzech jej głównych funkcji [J. Szczepański, L. Szyszko, 1999, s. 43]: funkcji umorzeniowej, która polega na korekcie wartości początkowej środka trwałego przez uwzględnienie zużycia fizycznego i ekonomicznego, funkcji kosztowej, która polega na obciążeniu kosztów przedsiębiorstwa kwotą obliczonej amortyzacji, funkcji finansowej, która polega na gromadzeniu funduszy pieniężnych przeznaczonych na reprodukcję środków trwałych. W naszym kraju, w celu ustalenia odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych, przyjęto zasadę10, że podstawą do tych odpisów jest wartość początkowa środka trwałego. Możliwe są cztery sposoby ustalania wartości początkowej 11: cena nabycia, koszt wytworzenia, wartość rynkowa, indywidualne ustalenie wartości początkowej, gdy inny sposób nie jest możliwy. W Polsce istnieje swoboda, w granicach przepisów prawa podatkowego, w wyborze metod, stóp stawek amortyzacji. Wybór określonej metody amortyzacji jest samodzielną decyzją przedsiębiorstwa lub wynika ze szczegółowych przepisów podatkowych 12. 10 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. w sprawie amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych [Dz. U. Nr 6, póz. 36, ust. l]. Zob. podrozdział 6.1 oraz Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. Za podstawę naliczania odpisów amortyzacyjnych można przyjąć również wartość bieżącą oraz wartość odtworzeniową (zob. [W. Romanowska, 1998, s. 242-243]). 11 W praktyce są stosowane cztery grupy metod amortyzacji środków trwałych. Są to: metoda naturalna, metody czasowe, metody specjalne, metody jednorazowego odpisu. Naturalna metoda amortyzowania środka trwałego, zwana również metodą produkcyjną, bierze za podstawę do obliczenia nakłady na środek trwały oraz efekt, jaki można uzyskać dzięki wykorzystaniu tego środka. Uzależnia więc wysokość stawek amortyzacyjnych od wielkości produkcji w ujęciu fizycznym w danym okresie. Metoda ta może być wykorzystywana przez przedsiębiorstwa, które mają produkcję jednorodną. Stawkę amortyzacji przy metodzie naturalnej można obliczyć na podstawie wzoru: A= W Pp Pw, gdzie: A — stawka odpisu amortyzacyjnego, W — wartość początkowa środka trwałego13, Pp — planowana wielkość produkcji w całym okresie użytkowania środka trwałego, Pw — wielkość produkcji wykonana w danym okresie. Przykład Przedsiębiorstwo X zakupiło maszynę, której wartość początkowa wyniosła 10 000 PLN. Przewidywana liczba wyrobów, które mogą być wykonane za pomocą tego środka, to 50 000 sztuk. W pierwszym roku przedsiębiorstwo wyprodukowało 5000 wyrobów gotowych. A= 10 000 50 000 x 5000 = 1000 PLN Roczna stawka amortyzacji ustalona metodą naturalną wyniosła 1000 PLN. Stawka ta jest zmienna i uzależniona od wielkości produkcji. W praktyce ta metoda liczenia odpisów amortyzacyjnych jest bardzo rzadko stosowana. Przedsiębiorstwa najczęściej stosują czasowe metody naliczania odpisów amortyzacyjnych na fundusz amortyzacyjny, do których zaliczamy: metodę liniową, metodę degresywną, w tym: 12 13 malejącej wartości bieżącej, Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. Wartość początkowa środka trwałego w niektórych przypadkach jest pomniejszana o wartość rezydualną (wartość likwidacyjną środka trwałego). zmodyfikowaną, wykorzystującą sumę lat użytkowania, metodę progresywną. Metoda liniowa jest najprostszą, najczęściej stosowaną metodą liczenia amortyzacji. Polega ona na tym, że przez cały okres użytkowania wartość odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych jest jednakowa, niezależnie od intensywności wykorzystania tego środka i jego rzeczywistego zużycia. Przy zastosowaniu tej metody wartość środka trwałego równomiernie się rozkłada na poszczególne lata użytkowania. Stawkę amortyzacji rocznej można obliczyć w następujący sposób: A= W t x 5000 PLN = 1000 gdzie t to czas użytkowania, lub: A = A% x W gdzie A% to stopa odpisu amortyzacyjnego (A% = 100%/t). Gdy nie znamy okresu użytkowania środka trwałego, a znana jest stopa amortyzacji, wówczas czas użytkowania środka trwałego obliczamy z wzoru: t= 100 % A% Przykład 2 Przedsiębiorstwo Ygrek kupiło maszynę o wartości początkowej 10 000 PLN i okresie użytkowania 8 lat. Jaka będzie roczna stawka odpisu amortyzacyjnego ? A= 10 000 8 = 1250 PLN lub A %= 100 % 8 = 12,5 % A = 12,5 % x 10 000 – 1250 PLN Roczna stawka odpisu amortyzacyjnego, przy zastosowaniu metody liniowej, będzie co roku przez 8 lat wynosiła 1250 PLN. Metody degresywne polegają na zastosowaniu malejących odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych w miarę upływu lat ich użytkowania. Jest to uzasadnione tym, że w miarę upływu lat zmniejsza się przydatność środka trwałego oraz jego wartość. Dlatego też na początku okresu użytkowania, gdy za pomocą tego środka można wykonać większą liczbę określonych wyrobów, odpisy są większe, a następnie maleją, gdy środek trwały się zużywa i dodatkowo wymaga nakładów na remonty, które — co prawda — przywracają utraconą w procesie produkcji wartość środka trwałego, ale powiększają także koszty danego okresu. Stawkę amortyzacji rocznej przy metodzie malejącej wartości bieżącej 14 można obliczyć jako: A= A % x WB 100 % gdzie WB to wartość bieżąca środka trwałego, która stanowi różnicę między wartością początkową tego środka a zakumulowaną wartością rat umorzeniowych. W naszym kraju stosuje się zmodyfikowaną metodę malejącej wartości bieżącej środka trwałego. Modyfikacja ta polega na zastąpieniu metody malejącej wartości bieżącej środka trwałego przez metodę amortyzacji liniowej w momencie, gdy stawka amortyzacji liczona tą metodą degresywną będzie mniejsza niż stawka amortyzacyjna liczona metodą liniową. W ten sposób można przyspieszyć tempo odtwarzania środków trwałych i tworzenia funduszu amortyzacyjnego. Stawka amortyzacji, przy zastosowaniu metody wykorzystującej sumę lat użytkowania 15 do obliczenia stawki odpisów amortyzacyjnych od wartości początkowej środka trwałego, na początku jest wysoka i z każdym rokiem maleje. Wartość rocznych stawek odpisów amortyzacyjnych jest uzależniona od przypisanego ułamka. Licznik tego ułamka to lata użytkowania maszyny uporządkowane od najwyższego do najniższego, natomiast mianownik jest stały i odpowiada sumie wszystkich lat użytkowania środka trwałego. Sumę lat użytkowania środka trwałego można obliczyć z wzoru: S = 1 + 2 + 3 + ... + t, gdzie: S — suma, t — ostatni rok użytkowania maszyny, albo z wzoru: S= t (t + 1) 2 Natomiast stopę amortyzacji w tej metodzie dla danego roku użytkowania można obliczyć w postaci ułamka: Metoda malejącej wartości bieżącej jest również nazywana metodą geometryczno-degresywną [H. Litwińczuk, 1995, s. 41] oraz metodą malejącej podstawy amortyzacji DDB (double declining balance) [J.G. Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman, 1997, s. 156]. 15 Metoda wykorzystująca sumę lat użytkowania jest nazywana metodą arytmetyczno-degresywną [H. Litwińczuk, 1995, s. 41] oraz metodą sumy numerów lat SYD (sum of the year's digits) [J.G. Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman, 1997, s. 155]. 14 A= t (1 - ru) S gdzie ru to rok użytkowania środka trwałego. Zastosowane przez przedsiębiorstwa w metodach liniowej oraz degresywnej stopy odpisów amortyzacyjnych mogą w niektórych przypadkach 16 być podwyższone. Przyspieszona amortyzacja środków trwałych 17 sprzyja postępowi technicznemu, gdyż szybciej jest tworzony fundusz na odtworzenie tego środka (nim jeszcze nastąpi jego fizyczne zużycie). Natomiast metody progresywne naliczania odpisów amortyzacyjnych na fundusz amortyzacyjny polegają na tym, że w pierwszym roku użytkowania środka trwałego odpisy są najniższe, a następnie co roku są wyższe. W praktyce metoda ta jest rzadko stosowana, ponieważ nie odpowiada procesowi zużywania się środków trwałych. W przypadku gdy przedsiębiorstwa wykorzystują unikalne składniki majątku trwałego lub gdy nie istnieje możliwość obliczenia stawek amortyzacyjnych dla pojedynczych składników majątku trwałego są stosowane specjalne metody amortyzacji, do których można zaliczyć: metodę szacunkową amortyzacji, metodę kosztów likwidacyjnych lub wymiany, metodę grupową amortyzacji. W Polsce istnieje — jak już wspomniano — również możliwość stosowania metody jednorazowego odpisu amortyzacyjnego od środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, gdy ich wartość początkowa jest równa lub mniejsza od pewnej kwoty (np. 3500 PLN). Należy podkreślić, że niezależnie od zastosowanej metody amortyzacji środków trwałych łączna kwota odpisów amortyzacyjnych jest zawsze taka sama. Metody amortyzacji różnią się między sobą wielkością kwoty odpisów i okresami amortyzacji, a w konsekwencji szybkością gromadzenia funduszu amortyzacyjnego. Zwrócić należy uwagę na fakt, że przedsiębiorstwo zalicza odpisy amortyzacyjne do kosztów wytworzonej produkcji, jednak jest to „specyficzny" koszt, z którym nie jest związany przepływ pieniądza. Wielkość tego „kosztu" (odpisu amortyzacyjnego) jest uzależniona od zastosowanej metody amortyzacji, okresu umarzania środków trwałych oraz metody wyceny środków trwałych. W naszym kraju, zgodnie z Ustawą o rachunkowości, istnieje pełna swoboda w wyborze przez przedsiębiorstwo metod amortyzacji, stóp i stawek amortyzacyjnych, ale stosowanych przy sporządzaniu sprawozdań finansowych. Nie wszystkie jednak metody dokonywania odpisów amortyzacyjnych mogą być uwzględnione przy obliczaniu podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym. Polskie przepisy podatkowe zobowiązują przedsiębiorstwa do powszechnego stosowania metody liniowej, z uwzględnieniem obowiązujących stawek Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji [par. 9, ust. 3] przewiduje, że można podwyższać stawki, gdy eksploatacja środka trwałego występuje w warunkach pogorszonych lub złych, lub bardziej intensywnie wykorzystuje się środek w stosunku do warunków przeciętnych, występuje konieczność zachowania szczególnej sprawności technicznej ze względu na specyfikę środka trwałego oraz gdy środek trwały jest poddany szybszemu postępowi technicznemu. 16 Dla określonych grup maszyn i urządzeń o charakterze produkcyjnym oraz środków transportu (z wyjątkiem samochodów osobowych) przyjętych do użytkowania po l stycznia 1991 r. stawki amortyzacyjne stosowane przy metodzie liniowej mogą być podwyższone przy zastosowaniu współczynników nie wyższych niż 2, a w przypadku ich używania w gminach o szczególnym zagrożeniu bezrobociem strukturalnym — nie wyższych niż 3 [Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji, par. 9, punkty 7 i 8]. 17 amortyzacyjnych zawartych w tabeli, z możliwością zastosowania dla określonych środków trwałych18metody degresywnej zmodyfikowanej. Przedsiębiorstwo, podejmując decyzję o zastosowaniu określonej metody amortyzacji środka trwałego, wpływa jednocześnie na wysokość wyniku finansowego, kosztów, cen, rachunku nadwyżki finansowej oraz na wysokość obciążeń podatkiem dochodowym. Zaliczenie w koszty uzyskania przychodów większych kwot z tytułu odpisów amortyzacyjnych na początku okresu użytkowania środka trwałego wpływa na wykazanie w tym okresie wyższych kosztów i mniejszego wyniku, co powoduje w konsekwencji mniejszy odpływ środków pieniężnych z tytułu podatku dochodowego. Ponadto, biorąc pod uwagę wartość pieniądza w czasie, zastosowanie metod amortyzacji przyspieszonej w przedsiębiorstwie, które przynosi zyski, może spowodować znaczne oszczędności. Zaliczenie przez przedsiębiorstwo w koszty uzyskania przychodów mniejszych kwot odpisów amortyzacyjnych powoduje mniejsze koszty danego okresu i większy dochód, ale jednocześnie wyższy podatek dochodowy, a w konsekwencji wyższy odpływ środków pieniężnych z przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo, wybierając metodę amortyzowania środków trwałych, musi także podjąć decyzję: czy będzie dążyło do maksymalizacji zysku, czy do jak najszybszego odtworzenia środków trwałych przez większe odpisy amortyzacyjne, a w efekcie do maksymalizacji nadwyżki finansowej? Dodać należy, że szybsze gromadzenie przez przedsiębiorstwo funduszy amortyzacyjnych na odtworzenie środków trwałych umożliwia, do czasu ich zużycia, wykorzystanie tych funduszy na finansowanie nowych inwestycji, które po przyjęciu do użytkowania będą także amortyzowane, zwiększając środki na tym funduszu. 5. MAJĄTEK OBROTOWY I JEGO STRUKTURA. Majątek Obrotowy obok majątku trwałego jest składnikiem majątku firmy. Składniki majątku obrotowego obejmują te składniki majątku firmy, które w procesie gospodarczym mogą zmieniać postać na pieniężną. O zakwalifikowaniu poszczególnych pozycji do majątku trwałego lub obrotowego decyduje zamiar w jakim go kupowano. Majątek obrotowy jest finansowany z kapitału stałego (kapitał własny, zobowiązania długoterminowe, zysk nie podzielony). Podstawą obliczania majątku obrotowego firmy są pozycje jej bilansu, które połączono w zespoły o podobnych cechach. Majątek obrotowy ma płynny charakter, co oznacza, że firma może obracać gotówką w okresie krótszym od sprawozdawczego. W okresie sprawozdawczym majątek obrotowy ulega ciągłym, sezonowym i znacznym zmianom, co jest wynikiem kondycji firmy, jej pozycji na rynku oraz odzwierciedla ogólne tendencje branży. Majątek Obrotowy Netto = Majątek Obrotowy - Zobowiązania Bieżące Biorąc pod uwagę powyższy wzór zarządzanie majątkiem obrotowym będzie wynikiem: Wysokości zapasów w firmie na które składają się: o 18 materiały dla produkcji; Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji [par. 9, ust. 3]. o półprodukty i produkty w toku; o produkty gotowe w magazynach; o towary; o zaliczki na poczet przyszłych dostaw materiałów. Wysokości należności i roszczeń: o należności z tytułu dostaw, robót i usług wykonywanych przez firmę; o należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń społecznych; o należności wewnątrzzakładowe; o należności dochodzone na drodze sądowej; o pozostałe należności. Wartości papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu: o udziały lub akcje własne do zbycia; o inne papiery wartościowe. Środków pieniężnych znajdujących się w dyspozycji firmy: o środki pieniężne w kasie; o środki pieniężne na bieżącym rachunku w banku; o inne środki pieniężne (weksle, czeki obce itp.). Zobowiązań bieżących: o zobowiązań terminowych wobec dostawców, instytucji, budżetu i pracowników; o kredytów otrzymanych w bankach; o pożyczek. Tak obliczony majątek obrotowy jest testem pokazującym płynność finansową firmy i jej pozycję rynkową. Jeżeli określimy majątek obrotowy w dwóch okresach, to jego wzrost lub spadek oznacza strumień pieniądza przychodzącego lub odchodzącego z firmy. Wzrost majątku obrotowego oznacza dodatkowe zapotrzebowanie na pieniądz, natomiast spadek uwalnia środki pieniężne. Do uwolnienia środków pieniężnych w firmie może przyczynić się: spadek należności lub wzrost zobowiązań. Firmom oczekującym na zapłatę zależy na skróceniu tego okresu, ponieważ są zmuszane w skrajnych przypadkach do zaciągania wysoko oprocentowanych kredytów; spadek zapasów, który jest wynikiem spadku sprzedaży lub poprawy funkcjonowania zaopatrzenia. Skokowy wzrost majątku obrotowego może być przejawem szybkiego rozwoju firmy, ponieważ gwałtownemu wzrostowi sprzedaży towarzyszy wzrost wszystkich aktywów składników majątku obrotowego netto. Tempo tego wzrostu zależy przede wszystkim od szybkości obiegu środków obrotowych. Jeżeli wzrostowi sprzedaży będzie jednocześnie towarzyszyła poprawa organizacji obiegu elementów majątku obrotowego to niekoniecznie musi wystąpić dodatkowe zamrożenie środków pieniężnych w obrocie. Przyspieszenie obrotu wyzwala zawsze dodatkowe środki pieniężne, które można użyć do realizacji dodatkowych zadań. Do majątku obrotowego przedsiębiorstwa zaliczamy wszystkie pozostałe składniki majątkowe, które nie zostały zaliczone do środków trwałych, a są niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej. Są to te składniki majątkowe, które przedsiębiorstwo zamierza zużyć, spieniężyć lub sprzedać w ciągu jednego cyklu gospodarczego. W związku z tym środki obrotowe w przedsiębiorstwie są w ciągłym ruchu okrężnym, przechodząc kolejno fazę zaopatrzenia, produkcji i zbytu. W zależności od działu, gałęzi, wielkości, zasobności, miejsca położenia oraz charakteru przedsiębiorstwa występuje różna struktura rodzajowa środków obrotowych. W większości przedsiębiorstw można wyodrębnić pięć podstawowych grup środków obrotowych. Są to: zapasy, należności i roszczenia, papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, środki pieniężne, nakłady przyszłych okresów. Do zapasów w przedsiębiorstwie można zaliczyć : zapasy materiałowe: materiały podstawowe, które stanowią podstawę wytwarzanych wyrobów, materiały pomocnicze, które zapewniają dodatkowe właściwości (np. kolor), a także utrzymują oraz konserwują urządzenia produkcyjne (np. smar), paliwo to zapasy przeznaczone na cele technologiczne, energetyczne i gospodarcze zmagazynowane w przedsiębiorstwie, opakowania, części zapasowe do maszyn i urządzeń, które nie zostały zaliczone do środków trwałych, zapasy produkcyjne: produkcja w toku to środki obrotowe, które są zaangażowane w procesie produkcji w okresie ich przetwarzania, półfabrykaty to produkty o pewnym stopniu przetworzenia, które ukończyły pewien etap produkcji, wyroby gotowe to produkty wytworzone, w pełni ukończone i przeznaczone do sprzedaży, towary to środki obrotowe przeznaczone na sprzedaż, ale nie wytworzone w danym przedsiębiorstwie. Należności Kolejną grupą środków obrotowych w przedsiębiorstwie są należności, które powstają wówczas, gdy moment sprzedaży wyrobów gotowych, towarów czy usług nie pokrywa się z terminem zapłaty. Należności są elementami majątku obrotowego firmy. Należności są to kredyty handlowe udzielane nabywcom jako element umowy sprzedaży. Wielkość tej pozycji jest więc zależna od polityki kredytowej firmy. Udział należności w sprzedaży danej firmy zależy od wielu czynników,m.in. od branży i stopnia występującej w niej konkurencji. Należności obliczamy według wzoru: Należności= [(okres kredytu - miesiące)/12 miesięcy] x całkowita sprzedaż roczna Należności mogą być długoterminowe i krótkoterminowe. Przez należności krótkoterminowe rozumie się należności, których okres spłaty na dzień bilansowy jest nie dłuższy niż jeden rok.Przy należnościach długoterminowych okres ten jest większy niż jeden rok. Natomiast roszczenia występują wtedy, gdy kontrahent kwestionuje w całości lub części należność. W przedsiębiorstwie mogą wystąpić następujące należności i roszczenia: należności z tytułu dostaw i usług, należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń społecznych, należności wewnątrzzakładowe, pozostałe należności, należności dochodzono na drodze sądowej. Do papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu zaliczmy te składniki majątku obrotowego, które przedsiębiorstwo zakupiło z zamiarem odsprzedania w ciągu roku. Są to akcje obce oraz obligacje obce, bony skarbowe itp.19. Do środków pieniężnych20 w przedsiębiorstwie można zaliczyć następujące składniki majątku obrotowego: pieniądze krajowe i zagraniczne (banknoty, monety) w kasie, Dopuszcza się nabywanie akcji własnych tylko w przypadku egzekucji roszczeń spółki i w celu umorzenia udziałów lub w związku z łączeniem się spółek [T. Fijałkowski, 1997, s. 106, 169, 139, 194]. 19 20 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości [Dz. U. Nr 121, póz. 591, art. 3, pkt. 15]. środki krajowe i zagraniczne na rachunkach bankowych, czeki i weksle, jeżeli są płatne w ciągu trzech miesięcy od daty wystawienia, metale szlachetne, jeżeli nie są zaliczone do rzeczowych składników majątku obrotowego. Nakłady przyszłych okresów są to wydatki poniesione w krótkim okresie, które stopniowo obciążają koszty, ponieważ dotyczą dłuższego okresu (remonty, reklama, czynsze i dzierżawy płatne z góry itp.). Środki obrotowe w przedsiębiorstwie znajdują się w ustawicznym ruchu, podlegając procesom transformacyjnym. W wyniku obrotu zarówno łączna kwota środków obrotowych, jak i ich wewnętrzna struktura podlegają stale zmianom. W związku z tym strukturę środków obrotowych w przedsiębiorstwie można badać albo według stanu na jakiś określony moment, albo według stanu średniego w określonym czasie. Przyjęcie do badań stanów średnich w okresach miesięcznych, kwartalnych czy rocznych pozwala wyeliminować czynniki przypadkowe, mogące mieć wpływ na tę strukturę. Struktura środków obrotowych jest uzależniona przede wszystkim od rodzaju i charakteru działalności przedsiębiorstwa. W przedsiębiorstwach przemysłowych znaczną część środków obrotowych stanowią zapasy materiałowe, produkcyjne oraz wyroby gotowe, które prawie nie występują w przedsiębiorstwach handlowych. W przedsiębiorstwach handlowych natomiast podstawową i największą grupą środków obrotowych są towary obcej produkcji przeznaczone do sprzedaży, które, z kolei, nie występują prawie w przedsiębiorstwach przemysłowych. W przedsiębiorstwach budowlanych, ze względu na długi cykl produkcyjny i rozliczeniowy, duży jest udział w całości środków obrotowych produkcji w toku i należności od odbiorców, których znaczenie w innych rodzajach przedsiębiorstw jest znacznie mniejsze. Zupełnie inaczej będzie się kształtowała struktura środków obrotowych w przedsiębiorstwach dużych i małych oraz w przedsiębiorstwach zasobnych w środki finansowe i takich, które mają znaczne trudności z pozyskaniem tych środków. Do czynników wpływających na strukturę środków obrotowych zaliczyć można także lokalizację przedsiębiorstwa i możliwości komunikacyjne. Struktura środków obrotowych danego przedsiębiorstwa odzwierciedla prawidłowości występujące w ich obrocie, a w szczególności szybkość tego obrotu. Dla pełnej przemiany form wartości przez środki obrotowe potrzebny jest czas — inny w różnych rodzajach przedsiębiorstw i zupełnie inny w stosunku do różnych rodzajów środków obrotowych. Wielkość poszczególnych rodzajów środków obrotowych niezbędnych przedsiębiorstwu do prowadzenia działalności gospodarczej jest uzależniona od: wielkości i rodzaju działalności gospodarczej, umiejętności gospodarowania środkami obrotowymi, szybkości obiegu środków obrotowych wykorzystywanych w działalności gospodarczej. Szybkość obiegu środków obrotowych wykorzystywanych w działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwo „... jest to szybkość przechodzenia tych środków przez poszczególne fazy ich ruchu okrężnego, czyli szybkość, z jaką dokonują pełnego obrotu" [L. Swatler, 1985, s. 431]. Im szybciej następuje proces transformacyjny środków obrotowych w poszczególnych fazach ruchu okrężnego, tym mniejsza ich suma jest potrzebna do prowadzenia działalności gospodarczej. Natomiast wolny przebieg ruchu środków w określonej fazie powoduje wzrost ich udziału w łącznej sumie środków obrotowych. Przedsiębiorstwa, dążąc do racjonalnej gospodarki środkami obrotowymi i szukając dróg przyspieszania ich obiegu, posługują się wskaźnikami sprawności działania (zwanymi także wskaźnikami sprawności wykorzystania zasobów, a także obrotu lub rotacji). Istnieje duża liczba wskaźników, które umożliwiają ocenę efektywności wykorzystania zasobów majątkowych przedsiębiorstwa. Do najczęściej używanych należą: wskaźnik obrotu zapasami, wskaźnik obrotu zapasami w dniach, wskaźnik obrotu należnościami, wskaźnik obrotu należnościami w dniach. Zapasy Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest w dużej części zależne od środków zamrożonych w postaci zapasów. Firma powinna podejmować wszelkie możliwe działania w celu zredukowania (minimalizowania) zapasów. Zapasy można podzielić na kilka elementów: materiały do produkcji. Poziom zapasów zależy od źródeł i sposobu dostarczania, solidności kontrahentów i ich liczby, sezonowości dostaw, spodziewanych wahań cen; części zamienne. Poziom zapasów zależy od źródła zaopatrzenia, od procedury importowej, od istnienia warsztatów naprawczych w firmie, od charakteru działalności gospodarczej; produkcja w toku. Poziom zapasów zależy od technologii procesu produkcyjnego i stopnia przetworzenia materiałów w procesie technologicznym; produkty gotowe. Poziom zapasów zależy od rodzaju produkcji, sieci handlowej, sposobu dystrybucji, rynku zbytu, ilości odbiorców. Wielkości zapasów i należności przy obliczaniu wskaźników powinny odpowiadać stanom średnim w analizowanym okresie. W związku z tym obliczamy je jako średnie arytmetyczne z początku i końca rozpatrywanego okresu (stan początkowy + stan końcowy podzielone przez 2). Bardzo istotnym wskaźnikiem do oceny gospodarki majątkiem obrotowym jest wskaźnik obrotu zapasami21: Sprzedaż netto Wskaźnik obrotu zapasami Średni stan zapasów = Wskaźnik ten informuje, ile razy w ciągu roku następuje rotacja zapasów. Przedsiębiorstwo musi utrzymywać pewną część zapasów w celu zachowania rytmiczności produkcji i sprzedaży. Jednocześnie nie może zamrażać w zapasach zbytniej części kapitałów obrotowych, gdyż prowadzi to do zachwiania płynności finansowej. Jeżeli zwiększa się wskaźnik rotacji zapasów, czyli zapasy wystarczają na coraz mniejszą liczbę dni sprzedaży, to taka sytuacja jest na ogół korzystna dla przedsiębiorstwa. Zmniejszają się koszty Można spotkać także odmienną definicję wskaźnika. Jest on określany jako relacja kosztów wytworzenia sprzedanych produktów w danym roku do stanów zapasów [J. Gajdka, E. Walińska, 1998, t. l, s. 207; V. Jog, C. Suszyński, 1994, s. 39]. 21 magazynowania zapasów i następuje uwolnienie kapitałów obrotowych zaangażowanych w finansowanie tych zapasów. Kolejnym wskaźnikiem, który informuje o stopniu zamrożenia kapitałów w zapasach, jest wskaźnik obrotu zapasami w dniach: Średni stan zapasów x 360 Wskaźnik obrotu zapasami w dni dniach = Sprzedaż netto Wskaźnik ten informuje, co ile dni przedsiębiorstwo odnawia swoje zapasy dla zrealizowania określonej sprzedaży. Im niższy wskaźnik rotacji zapasów w dniach, tym korzystniejsza sytuacja przedsiębiorstwa. Wielkość wskaźnika w dużym stopniu jest uzależniona od branży, w której działa analizowany przedmiot gospodarczy. Analiza rotacji zapasów nie powinna się ograniczać do badania wielkości zagregowanej. Należy ocenić także poszczególne grupy zapasów, np. zapasy materiałowe, zapasy produkcyjne, zapasy wyrobów gotowych. Na stopień płynności majątku obrotowego znaczny wpływ wywiera szybkość otrzymywania należności od odbiorców. Wskaźnik obrotu należnościami obliczamy w następujący sposób: Sprzedaż netto Wskaźnik obrotu należnościami Średni stan = należności Wskaźnik ten informuje, ile razy w ciągu roku przedsiębiorstwo odtworzyło stan swoich należności. Przedsiębiorstwa, chcąc uatrakcyjnić i ułatwić sprzedaż swoich wyrobów, udzielają kredytu towarowego swoim klientom. Przyjmuje się, że przedsiębiorstwo powinno odtwarzać należności 7-10 razy w roku [M. Sierpińska, T. Jachna, 1994, s. 83]. Wskaźnik mniejszy niż 7 informuje o tym, że przedsiębiorstwo ma kłopoty ze ściąganie należności od swoich klientów, na zbyt długi okres udziela im kredytu i samo może mieć trudności z płynnością finansową. Wskaźnik obrotu należnościami często jest liczony w dniach: Średni stan należności x 360 Wskaźnik obrotu należnościami w dni dniach = Sprzedaż netto Wskaźnik obrotu należnościami, nazywany też cyklem inkasa należności, informuje o liczbie dni sprzedaży, za którą nie otrzymano zapłaty oraz jak długo środki pieniężne są zamrożone w należnościach. Mały wskaźnik, a zarazem krótki termin ściągania należności jest niejednokrotnie wynikiem rygorystycznej polityki finansowej, która w efekcie może doprowadzić do ograniczenia sprzedaży. Przyjmuje się, że im krótszy okres ściągania należności, tym korzystniejsza sytuacja przedsiębiorstwa. Zwiększenie wartości wskaźnika może oznaczać wydłużenie średniego czasu spływu należności, powstanie zatorów płatniczych i przeterminowanie części należności płatnych do jednego roku. 6. INWESTYCJE I KAPITAŁ OBROTOWY Finansowanie kapitału obrotowego — cykl konwersji pieniądza Łączną wartość składników majątku obrotowego, przedsiębiorstwa, można określić jako kapitał obrotowy brutto. wykazaną w aktywach Kapitał obrotowy brutto (pole 2 na rysunku) pomniejszony o kwotę zobowiązań bieżących (kapitał obcy krótkoterminowy; pole 5) to kapitał obrotowy netto przedsiębiorstwa (pole 2— pole 5), nazywany kapitałem obRysunek 3. Struktura źródeł finansowania majątku w przedsiębiorstwie Aktywa trwałe (pole 1) Aktywa bieżące (kapitał obrotowy brutto) (pole 2) Kapitał własny (pole 3) Kapitał obcy długoterminowy (pole 4) Kapitał obcy krótkoterminowy (pole 5) rotowym lub kapitałem pracującym. Innymi słowy, kapitał obrotowy to ta część bieżących aktywów przedsiębiorstwa, która jest finansowana kapitałem stałym (pole 3 + pole 4), czyli łącznie kapitałem własnym i kapitałem obcym długoterminowym. Finansowanie kapitału obrotowego jest związane z wieloma działaniami z zakresu zarządzania majątkiem obrotowym oraz zobowiązaniami bieżącymi przedsiębiorstwa. Składniki majątku obrotowego, ich stan oraz postać rzeczowa ulegają ciągłym zmianom w toku procesu wytwarzania w przedsiębiorstwie, co stwarza konieczność podejmowania decyzji związanych z wyborem źródeł ich finansowania w krótkim, a nawet bardzo krótkim okresie. Właśnie dlatego w odniesieniu do zarządzania kapitałem obrotowym używa się czasem pojęcia „zarządzanie krótkookresowe". Problem wyboru sposobu zarządzania kapitałem obrotowym jest niezwykle ważny dla jednostki prowadzącej działalność gospodarczą, m.in. dlatego, że przesądza o poziomie płynności danego podmiotu, a tym samym kształtuje jego zdolność (lub jej brak) do terminowego regulowania zobowiązań. Dobre zarządzanie kapitałem obrotowym przedsiębiorstwa to przede wszystkim prowadzenie właściwych działań w odniesieniu do, z jednej strony, należności, zapasów oraz stanu środków pieniężnych, z drugiej zaś krótkoterminowych zobowiązań. Czynnikiem, który w decydującym stopniu wpływa na wartość kapitału obrotowego przedsiębiorstwa w danym momencie, jest skala prowadzonej działalności, a zwłaszcza wielkość realizowanej sprzedaży. Istotną rolę odgrywa również czynnik czasu. Kapitał obrotowy — jak już wspomniano — zmienia się nieustannie wraz ze zmianą stanu poszczególnych składników aktywów bieżących, przyjmujących przemiennie formę rzeczową i pieniężną. Od szybkości tego ruchu, a w konsekwencji również ruchu kapitału obrotowego, zależy kwota kapitału niezbędnego do finansowania bieżącej działalności danej jednostki. Inwestycje w środki obrotowe przedsiębiorstwa — podobnie jak w jego środki trwałe — powinny być prowadzone zgodnie z zasadą minimalizacji nakładów i możliwie najefektywniejszego wykorzystania zamrożonych środków, ale jednocześnie powinny zapewniać utrzymanie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa. Im szybciej poszczególne składniki bieżących aktywów zmieniają swoją postać, a więc im szybszy jest ich obrót, tym mniejsza kwota kapitału wystarcza na sfinansowanie ich ruchu okrężnego. Wielkość całkowitego zapotrzebowania przedsiębiorstwa na środki finansowe niezbędne do finansowania działalności bieżącej — jak już wspomniano — zależy nie tylko od wielkości sprzedaży oraz szybkości obrotu angażowanych środków rzeczowych, lecz także od sposobu wykorzystania krótkoterminowego zadłużenia. Dla danego zakresu działalności poziom środków pieniężnych potrzebnych do sfinansowania kapitału obrotowego zależy od długości okresu, jaki upływa od momentu ich wydatkowania do chwili, w której wrócą one do przedsiębiorstwa w formie środków pieniężnych uzyskanych ze sprzedaży, czyli od długości cyklu kapitału obrotowego. Im krótszy jest cykl kapitału obrotowego, tym mniej pieniędzy przedsiębiorstwo potrzebuje na jego sfinansowanie. Mniejsze nakłady na kapitał obrotowy pozwalają osiągnąć z niego relatywnie większy dochód22. Z tego względu odpowiednie zarządzanie kapitałem obrotowym, a w szczególności prowadzenie prawidłowej strategii i taktyki jego finansowania, wywiera istotny wpływ na wyniki uzyskiwane przez przedsiębiorstwo i — pośrednio — na jego wartość rynkową. Strategia finansowania kapitału obrotowego Przedsiębiorstwo bez względu na fazę cyklu ruchu okrężnego utrzymuje zawsze określony, stały poziom rezerwy aktywów bieżących, który pozwala utrzymać ciągłość działalności. Przedsiębiorstwo dzięki tej rezerwie zyskuje również pewną elastyczność działania, która w razie wystąpienia nagłych, nieprzewidzianych trudności powinna umożliwić szybkie podjęcie niezbędnych kroków „ratunkowych". Kierownictwo przedsiębiorstwa wybierając źródła pozyskania kapitału, w celu sfinansowania poszczególnych składników majątku, tak trwałego, jak i obrotowego, powinno starać się dopasować „cykl życia" określonej formy, kapitału do „cyklu życia" aktywu, do sfinansowania którego kapitał ten ma, być wykorzystany. I tak np. nie jest pożądane, aby aktywa trwale zaangażowane w przedsiębiorstwie były finansowane jego zobowiązaniami bieżącymi. Utrzymywana w przedsiębiorstwie określona rezerwa aktywów bieżących, takich jak środki pieniężne, zapasy surowców czy zapasy półproduktów oraz wyrobów gotowych stanowi de facto stałą część majątku, nie podlegającą wahaniom cyklicznym. Z tego względu źródła kapitału, które przedsiębiorstwo zdecyduje się wykorzystać do sfinansowania tej stałej części aktywów obrotowych, powinny mieć charakter źródeł długoterminowych. Środki obrotowe stale znajdujące się w ruchu okrężnym przedsiębiorstwa, określane mianem kapitału obrotowego — jak już wspominaliśmy — to ta część aktywów bieżących, która jest finansowana funduszami długoterminowymi. Z funduszy krótkoterminowych powinny być finansowane jedynie te składniki majątku obrotowego, których wielkość zmienia się w czasie trwania cyklu obrotowego przedsiębiorstwa. Trudno określić taką wielkość kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie, którą byłoby można uznać za najlepszą dla wszystkich uczestników rynku. Wśród podmiotów prowadzących działalność gospodarczą występuje bowiem znaczne zróżnicowanie, chociażby 22 Im mniejszy nakład, tym większa część wypracowanego zysku przypada na jednostkę nakładu. pod względem formy organizacyjno-prawnej, czy przedmiotu i skali działania. Generalnie, przyjmuje się, że większy, względnie stały kapitał obrotowy w przedsiębiorstwie zapewnia większe bezpieczeństwo działania oraz większą możliwość szybkiego i — co więcej — właściwego reagowania w przypadku wystąpienia nagłych, nieprzewidzianych trudności. Innymi słowy, odpowiednio duży, głównie własny kapitał obrotowy zmniejsza ryzyko działania, zapewniając kierownictwu przedsiębiorstwa pewien komfort zarządzania. Czasem zdarza się, że wartość zobowiązań bieżących przedsiębiorstwa przewyższy wartość jego majątku obrotowego (pole 2 — pole 5 < O)23. Kapitał obrotowy takiego przedsiębiorstwa jest ujemny. Przedsiębiorstwo zdobywa środki finansowe niezbędne do uregulowania bieżących zobowiązań wyprzedając część swojego majątku trwałego. Jest to w wielu przypadkach sytuacja bardzo niebezpieczna, gdyż może prowadzić do utraty płynności i, w konsekwencji, do upadłości. Źródła finansowania krótkoterminowego Kredyt kupiecki oferowany przez dostawcę lub kredyt krótkoterminowy udzielony przez bank, inne przedsiębiorstwo lub osobę fizyczną to podstawowe źródła finansowania krótkoterminowego. Sprzedaż z odroczonym terminem płatności, czyli tzw. kredyt kupiecki, nazywany też kredytem towarowym lub kredytem handlowym, jest dla wielu, zwłaszcza małych przedsiębiorstw jedną z ważniejszych form finansowania działalności kapitałem obcym. Zmiany systemowe zapoczątkowane w polskiej gospodarce w 1989 r. stworzyły sprzyjające warunki do rozwoju i upowszechnienia transakcji kredytowych, wcześniej mało znanych, a obecnie stosowanych przez wiele przedsiębiorstw. Jedną z zalet kredytu kupieckiego jest jego dostępność. Może go uzyskać prawie każdy stały odbiorca, przy czym podmiot oferujący sprzedaż na warunkach kredytowych, w zasadzie, nie wymaga od nabywcy żadnego zabezpieczenia. Kredyt handlowy jest nazywany źródłem samoczynnego finansowania, gdyż — aby z niego skorzystać — wystarczy odebrać towar w stosownym momencie i zadeklarować gotowość dotrzymania warunków płatności, proponowanych przez sprzedawcę. Kredyt kupiecki zostaje zaciągnięty automatycznie z chwilą wydania towaru, z pominięciem wszelkich czasochłonnych i kłopotliwych formalności, wymaganych przez banki, a jego wysokość odpowiada wartości zawartej transakcji. Jego wielkość zwiększa się wraz ze wzrostem sprzedaży i maleje, gdy sprzedaż się zmniejsza. Jest to zatem bardzo wygodny i łatwy sposób finansowania zakupów, dostępny dla większości uczestników rynku. Z kredytu towarowego szczególnie chętnie korzystają przedsiębiorstwa małe i słabe, które nieczęsto dysponują wolnymi środkami na sfinansowanie niezbędnych zakupów i które nie mają jednocześnie szans na uzyskanie kredytu w banku. Wiele przedsiębiorstw występuje jednocześnie zarówno w roli kredytobiorcy, jak i kredytodawcy. Konsekwencją zakupów kredytowych jest okresowy wzrost zobowiązań przedsiębiorstwa-nabywcy, natomiast sprzedaż kredytowa jest związana z czasowym zwiększeniem należności przedsiębiorstwa – sprzedawcy. Jeżeli kwota zobowiązań przewyższa kwotę należności, to przedsiębiorstwo zajmuje na rynku pozycję kredytobiorcy. I odwrotnie, przedsiębiorstwo jest kredytodawcą, gdy zobowiązania przedsiębiorstwa są mniejsze od jego należności. 7. ZARZĄDZANIE MAJĄTKIEM OBROTOWYM PRZEDSIĘBIORSTWA Zarządzanie zapasami 23 Zob. rysunek 3. Pomiar kapitału obrotowego wiąże się z próbą wyznaczenia przez przedsiębiorstwo zapotrzebowania na środki związane z finansowaniem działalności. Próba ta jest związana z zarządzaniem majątkiem obrotowym, który składa się z [zob. też M. Sierpińska, T. Jachna, 1992; M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska, I. Olchowicz, 1997; J. Ostaszewski, 1993]: zapasów, środków pieniężnych, należności. Celem zarządzania zapasami jest optymalizacja stanu zapasów przez zbilansowanie korzyści związanych z utrzymywaniem zapasów z kosztami ich utrzymywania — nakładem kapitałowym, kosztami magazynowania i ryzykiem starzenia. Przedsiębiorstwo realizuje ten cel, optymalizując częstotliwość i wielkość zamówienia. Podstawowy model optymalnego zamówienia zakłada równomierność zapotrzebowania w danym okresie na materiały lub towary (7) i dąży do wyznaczenia zapasu przeciętnego (teoretycznego; 1/2 na rysunku 16.1). Jeżeli w modelu dodatkowo będzie uwzględniony wymagany zapas bezpieczeństwa (rezerwa — m), to teoretyczny stan zapasów przedsiębiorstwo może wyznaczyć zgodnie z rysunkiem 16.2. Wielkość pojedynczego zamówienia jest w modelu podstawowym ustalana za pomocą następujących wzorów: Rysunek 4. Teoretyczny stan zapasów Sztuki 20 10 1 1/2 0 Czas Rysunek 5 Teoretyczny stan zapasów z rezerwą bezpieczeństwa Sztuki 30 20 1 1/2 10 m 0 Czas dla sytuacji przedstawionej na rysunku 4: W= l n gdzie: w — wielkość pojedynczego zamówienia (w sztukach), l — zapotrzebowanie w danym okresie na materiały lub towary (w sztukach), n — liczba zamówień, dla sytuacji przedstawionej na rysunku 5: W= l+m n gdzie m to wymagany zapas bezpieczeństwa (rezerwa). Wielkość pojedynczego zamówienia może być — jakby się wydawało — dowolnie kształtowana przez przedsiębiorstwo przez odpowiednie zmniejszanie (zwiększanie) liczników lub mianowników tych wzorów. Ponieważ jednak tworzenie zapasów jest związane z zamrożeniem strumienia pieniężnego, to nie bez znaczenia dla zarządzania finansami przedsiębiorstwa jest koszt utrzymania zapasów oraz koszt zamrożenia kapitału. Problem ten dla modelu podstawowego przedsiębiorstwo może rozwiązać, przyjmując następujące procedury i założenia: całkowity koszt dostaw w danym okresie jest równy iloczynowi liczby dostaw i jednostkowego kosztu dostawy: Kd = n kj gdzie: kd — całkowity koszt dostaw, n — liczba zamówień, kj — jednostkowy koszt dostaw, przeciętny kapitał zaangażowany w zapasy jest iloczynem średniego stanu zapasów i ceny jednostkowej: K= W 2 Cj gdzie: K — przeciętny kapitał zaangażowany, w — wielkość pojedynczego zamówienia (w sztukach), Cj — jednostkowa cena nabycia (netto), koszt zamrożenia kapitału jest iloczynem przeciętnego kapitału zaangażowanego i kosztu kapitału: W Kf = K kk Cj kk. 2 = gdzie: kf — koszt zamrożenia kapitału, kk — koszt kapitału (dla analizowanego okresu), koszt całkowity utrzymania zapasów jest równy sumie kosztów dostaw i kosztu zamrożenia kapitału w odniesieniu do: liczby zamówień w analizowanym okresie: W Kz = kd + kf = nkj Cj kk. 2 + wielkości przeciętnego zamówienia (dla analizowanego okresu): L W Kz = kd + kf = nkj Kj + Cj kk w 2 + gdzie kz to całkowity koszt utrzymania zapasów w analizowanym okresie. Całkowity koszt utrzymania zapasów — zgodnie z założeniem — powinien osiągnąć minimum. Należy więc wyznaczyć optymalną wielkość pojedynczego zamówienia lub optymalną liczbę dostaw, przy której koszt ten osiąga minimum. Optymalną wielkość pojedynczego zamówienia (wo) wyznaczamy w następujący sposób: obliczamy pierwszą pochodną całkowitego kosztu utrzymania zapasów: L Cj + kk Kz’ = Kj + W2 2 przyrównujemy ją do zera: L Kj + W2 Cj + kk =0 2 wyznaczamy optymalną wielkość pojedynczego zamówienia: Wo = 2 l kj cj + kk Zarządzanie środkami pieniężnymi Inwestycję w środki pieniężne (pomijamy w tych rozważaniach środki pieniężne w kasie) można traktować — podobnie jak w przypadku zapasów — jako inwestycję wiążącą strumień finansowy. Należy jednak pamiętać, że zamrożenie środków łączy się z określonymi kosztami. W.F. Baumol opracował model, w którym zarządzanie środkami pieniężnymi potraktował tak samo, jak zarządzanie zapasami [J. Gajdka, E. Walińska, 1998, s. 497]. Jeżeli: rozkład wydatków pieniężnych przebiega równomiernie w czasie, stopa procentowa rachunku bankowego i rentowność papierów dłużnych są stałe (dla analizowanego okresu), prowizja bankowa również jest stała, to można — zgodnie z tym modelem — wyznaczyć, na podstawie szacunków wielkości okresowych wydatków netto, optymalną wielkość konwersji papierów dłużnych na środki pieniężne. I tak: Y= gdzie: y — optymalna wielkość konwersji papierów dłużnych, a — szacowane zapotrzebowanie na środki pieniężne, ky — jednostkowy koszt konwersji (prowizja), rd — rentowność papierów dłużnych, r — oprocentowanie rachunku bieżącego. Rysunek 6. Środki pieniężne nie zarządzane Czas Rysunek 7. Środki pieniężne zarządzane Docelowa wartość środków pieniężnych ---- Saldo zarządzane ---- Saldo docelowe Czas Zarządzanie należnościami Należności w przedsiębiorstwie dzielimy na należności: z tytułu dostaw i usług, z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń społecznych (publicznoprawnych), wewnątrzzakładowe, pozostałe, dochodzono na drodze sądowej. Zarządzanie należnościami sprowadza się przede wszystkim do zarządzania należnościami z tytułu dostaw i usług, przy wykorzystaniu elementów polityki kredytowej i dyskontowej (biorąc pod uwagę zdecydowanie największy udział w należnościach). Elementy polityki kredytowej polegają na wyznaczaniu warunków, które musi spełniać odbiorca, aby mógł dokonać wpłaty z odroczoną płatnością. Zarządzanie elementami polityki dyskontowej polega na określeniu poziomu dyskonta, otrzymywanego przez odbiorcę przy płatności natychmiastowej. Zarządzanie elementami polityki kredytowo-dyskontowej, uwzględniając merytoryczne, polega na próbie szacowania przepływu strumienia: podejście operacyjnego, wyznaczonego przez sumę przychodów ze sprzedaży netto pomniejszoną o sumę kosztów operacyjnych, koszty ogólne zarządu i koszty sprzedaży, powiększoną o pozostałe przychody operacyjne, pomniejszoną lub powiększoną o wynik operacji finansowych (bez kosztu kapitału) i nadzwyczajnych, pomniejszoną o podatek dochodowy oraz powiększoną o amortyzację, inwestycyjnego, traktowanego jako wynik zamrożenia kapitału obrotowego w toku produkcji lub też jako zakupy towarów, finansowego, określonego jako koszt zamrożenia kapitału w kapitale obrotowym. MAJĄTEK OBROTOWY Składniki majątku firmy, które w procesie gospodarczym mogą zmieniać postać na pieniężną. O zakwalifikowaniu poszczególnych pozycji do majątku obrotowego lub trwałego decyduje zamiar z jakim dokonywany jest zakup. Płynny charakter tzn. firma może obracać gotówką w okresie krótszym od sprawozdawczego Do czego służy obliczanie wartości majątku obrotowego firmy? Majątek obrotowy jest testem pokazującym płynność finansową firmy i jej pozycje na rynku. Wzrost wartości majątku obrotowego oznacza dodatkowe zapotrzebowanie na pieniądz. Spadek wartości majątku obrotowego uwalnia środki pieniężne. Jak obliczyć wartość majątku obrotowego? Majątek obrotowy netto = majątek obrotowy – zobowiązania bieżące zobowiązania terminowe pożyczki kredyty otrzymane w bankach Jak obliczyć wartość należności? Należności = [ ( okres kredytu – miesiące) / 12 miesięcy ] x całkowita sprzedaż roczna Składniki majątku obrotowego: Wysokość zapasów w firmie : - materiały dla produkcji - półprodukty i produkty w toku - produkty gotowe w magazynach - towary - zaliczki na poczet przyszłych dostaw materiałów Wysokość należności i roszczeń : - należności z tytułu dostaw, robót i usług - należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń - należności dochodzone na drodze sądowej - pozostałe należności Wartości papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu : - udziały lub akcje własne do zbycia - inne papiery wartościowe Środki pieniężne znajdujące się w dyspozycji firmy : - środki pieniężne w kasie - środki pieniężne na bieżącym rachunku w banku - inne środki pieniężne ( weksle, czeki obce itp. ) Zobowiązania bieżące : - zobowiązania terminowe wobec dostawców, instytucji, budżetu i pracowników - kredyty otrzymanych w bankach - pożyczki
