Rola panstwa w gospodarce w warunkach kryzysu

Rola państwa w gospodarce
w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
pod redakcją
Andrzeja Szopy, Pawła Zamory
Wrocław 2015
Rola państwa w gospodarce
w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
Dostęp online: http://www.kte.uek.krakow.pl
Rola państwa w gospodarce
w warunkach kryzysu – teoria i praktyka
pod redakcją
Andrzeja Szopy, Pawła Zamory
Recenzent: prof. AGH dr hab. Leszek Preisner
© Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków
Międzynarodowych, Katedra Teorii Ekonomii
Publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych Wydziałowi Ekonomii i Stosunków
Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego
Korekta: Katarzyna Borowiec
Projekt i wykonanie okładki: Karolina Drozd
Skład i opracowanie techniczne: Magdalena Gad, Tomasz Kalota eBooki.com.pl
ISBN 978-83-942651-6-8
Wydawnictwo eBooki.com.pl
ul. Obornicka 37/2
51-113 Wrocław
tel.: +48 602 606 508
e-mail: [email protected]
WWW: http://www.ebooki.com.pl
Wrocław 2015
Spis treści
Uwagi wstępne............................................................................................................... 11
Paweł Zamora
Kryzysy – ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa. ................................... Wprowadzenie............................................................................................................ 1. Kryzysy w gospodarce.......................................................................................... 2. Szkoły myśli ekonomicznej a kryzys gospodarczy............................................... 3. Kryzys finansowy i polityka antykryzysowa w Unii Europejskiej....................... Zakończenie................................................................................................................ Bibliografia................................................................................................................. 13
14
14
17
24
30
30
Michał Thlon
The role and importance of the European Union’s financial supervision
in post-crisis conditions. Conclusions for Poland................................................. Introduction................................................................................................................. 1. European banking supervision.............................................................................. 1.1. Single Supervisory Mechanism (SSM)......................................................... 1.2. Single Resolution Mechanism (SRM).......................................................... 1.3. European Deposit Insurance Scheme (EDIS)............................................... 2. Weaknesses of the single banking supervision..................................................... 3. Conclusions for Poland......................................................................................... Conclusions................................................................................................................. Bibliography............................................................................................................... 35
35
36
40
40
41
41
43
48
49
Dorota Kuder
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego............. Wprowadzenie............................................................................................................ 1. Budowanie instytucji a polityka ekonomiczna państwa....................................... 2. Próby uelastycznienia francuskiego rynku pracy jako reakcja na kryzys finansowy
lat 2007–2009.............................................................................................................
3. Sytuacja na rynku pracy wybranych przedstawicieli Unii Europejskiej – analiza
jej podstawowych instytucji.................................................................................. Zakończenie................................................................................................................ Bibliografia................................................................................................................. Piotr Klimczyk
Nierówności
społeczne a wzrost gospodarczy w Unii
53
54
55
57
61
63
64
Europejskiej w warun-
kach kryzysu finansowego.......................................................................................... Wprowadzenie............................................................................................................ 1. Wzrost gospodarczy a nierówności społeczne w teorii ekonomii........................ 2. Przyczyny kryzysu finansowego i gospodarczego w państwach Unii Europejskiej....................................................................................................................... 67
67
69
71
Spis treści
3. Zmiany w produkcji w państwach Unii Europejskiej w latach 2008–2014......... 4. Zmiany nierówności dochodowych w państwach Unii Europejskiej................... 5. Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Unii Europejskiej....................................... Zakończenie................................................................................................................ Bibliografia................................................................................................................. 72
74
77
79
80
Andrzej Szopa
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)..................................................................... Wprowadzenie............................................................................................................ 1. Współzależności między czynnikami wywołującymi ryzyko kraju..................... 1.1. Presja społeczna............................................................................................ 1.2. Konkurencyjność.......................................................................................... 1.3. Koszt obsługi zadłużenia.............................................................................. 1.4. Inne źródła ryzyka kraju............................................................................... 1.5. Czynniki ryzyka kraju................................................................................... 1.6. Prawdopodobieństwo upadku państwa a koszt swapów kredytowych......... 2. Model graficzny czynników decydujących o ryzyku kraju.................................. Bibliografia................................................................................................................. 81
81
82
83
83
85
86
88
90
92
94
Michał Thlon
Analysis
of the policy of supporting the internationalisation of Polish en-
terprises in the context of their export potential in the post-crisis period
2011–2013...................................................................................................................... Introduction................................................................................................................. 1. Internationalisation of enterprise operations......................................................... 2. Export potential of Polish enterprises in the post-crisis period broken down by
region.................................................................................................................... 3. Instruments supporting the international activity of enterprises in 2011–2014.... 3.1. Instruments directly supporting internationalisation..................................... 3.2. Instruments indirectly supporting internationalisation................................. 4. Development prospects of the exports support system......................................... Conclusions................................................................................................................. Bibliography............................................................................................................... 97
98
99
101
106
107
110
113
115
115
Piotr Klimczyk
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych............................. Wprowadzenie............................................................................................................ 1. Prawne, międzynarodowe uwarunkowania polityki energetycznej Polski........... 2. Kryzys a polityka energetyczna............................................................................ 3. Energia ze źródeł nieodnawialnych...................................................................... Węgiel kamienny i brunatny................................................................................. Ropa naftowa........................................................................................................ Gaz ziemny........................................................................................................... Energetyka jądrowa............................................................................................... 8
117
117
119
121
124
124
125
126
128
Spis treści
4. Odnawialne Źródła Energii (OZE)....................................................................... 5. Energia elektryczna............................................................................................... 6. Perspektywy przemysłu paliwowo-energetycznego w Polsce.............................. Zakończenie................................................................................................................ Bibliografia................................................................................................................. 128
129
130
134
135
Podsumowanie................................................................................................................ 137
9
Uwagi wstępne
Globalny kryzys ekonomiczny i finansowy doprowadził do gwałtownego pogorszenia się wskaźników fiskalnych we wszystkich krajach UE. Dodatkowym czynnikiem
destabilizującym finanse publiczne była reakcja rządów większości państw na skutki
kryzysu w postaci zastosowania pakietów stymulacyjnych oraz udzielenia pomocy finansowej sektorowi finansowemu. W tych uwarunkowaniach ekonomicznych wraz
z istniejącą przed kryzysem presją budżetową, wynikającą z procesu starzenia się populacji a także wydłużania się przeciętnej długości życia, stabilność finansów publicznych
w państwach UE wydaje się szczególnie zagrożona. Stwarza to wyzwanie dla roli państwa oraz polityki makroekonomicznej tych państw, jak również reform na poziomie
unijnym, tym bardziej, że problemy z respektowaniem reguł fiskalnych występowały od
samego początku utworzenia obszaru wspólnej waluty.
Opracowanie ma na celu analizę najważniejszych wyzwań dla polityki gospodarczej, przed którymi stanęło większość państw na skutek wybuchu globalnego kryzysu
finansowego i ekonomicznego w latach 2008–2009. Cel komplementarny to przeprowadzenie krytycznej analizy proponowanych rozwiązań ze szczególnym uwzględnieniem
praktycznych i teoretycznych aspektów roli państwa w gospodarce. W ramach analizy
konkretnych zagadnień akcent zostanie położony na wyjaśnienie, w jakim stopniu negatywne skutki kryzysu wynikają z ułomności rynku, a w jakim zakresie z interwencji państwa. Natomiast w aspekcie teoretycznym celem jest wyjaśnienie kierunku ewolucji
poglądów w ramach współczesnych szkół ekonomii, w tym coraz większego zainteresowania teoriami nierównowagi w gospodarce.
Cele cząstkowe opracowania są następujące:
a. analiza ewolucji instytucji rynku pracy we Francji spowodowana kryzysem finansowym, w tym porównanie zabezpieczeń społecznych, występujących na
wybranych rynkach pracy krajów Unii Europejskiej przed kryzysem, z tymi,
które są tam obecnie,
b. wykazanie statystycznej współzależności oraz jej charakteru pomiędzy poziomem nierówności społecznych a wzrostem gospodarczym w państwach Unii
Europejskiej w latach 2008–2014 oraz przedstawienie prognoz, dotyczących
kształtowania się wskaźników wzrostu gospodarczego i nierówności społecznych w dalszej perspektywie,
c. charakterystyka i próba oceny zmian wprowadzonych po kryzysie finansowym
w zakresie organizacji nadzoru nad europejskim rynkiem finansowym, zwłaszcza w kontekście wpływu nowej architektury nadzoru finansowego Unii Europejskiej na krajowy sektor finansowy,
11
Uwagi wstępne
d. prezentacja instrumentów pomiaru ryzyka niewypłacalności, ewolucji metod
szacowania ryzyka po kryzysie oraz przedstawienie kontrowersji wokół mechanizmów „wczesnego ostrzegania” ze szczególnym uwzględnieniem grupy
państw PIIGS,
e. przedstawienie kontrowersji wokół optymalnych metod przywracania dyscypliny fiskalnej w krajach Unii Europejskiej po wybuchu kryzysu finansowego,
w tym wpływu obecnych i proponowanych zmian architektury instytucjonalnej
na ryzyko napięć fiskalnych i ryzyko bankructwa państwa w ramach Unii Europejskiej,
f. analiza wpływu globalnego kryzysu na ewolucję poglądów na temat roli państwa w ujęciu głównych szkół ekonomii (ekonomii głównego nurtu), jak również w ramach ekonomii heterodoksyjnej (szkoły austriackiej).
Niniejsze opracowanie zawiera analizy o charakterze teoretycznym i empirycznym, dotyczące roli państwa w gospodarce oraz różnych zagadnień związanych z kryzysem w krajach strefy euro oraz zadłużeniem pozostałych państw członkowskich UE.
Składa się z siedmiu rozdziałów merytorycznych autorstwa pracowników Katedry Teorii Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego.
Monografia stanowi efekt prac badawczych przeprowadzonych w ramach realizacji tematu badawczego finansowanego ze środków przyznanych na utrzymanie potencjału badawczego nr 050/WE-KTE/01/2015/S/5050.
12
dr Paweł Zamora
Katedra Teorii Ekonomii
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Kryzysy – ujęcie teoretyczne i polityka
antykryzysowa
Streszczenie
W rozdziale zdefiniowano zjawisko kryzysu, pokazano jego historię, źródła, typowe okresy występowania oraz skutki dla gospodarki. Zaprezentowano dorobek teoretyczny podstawowych szkół
ekonomii w zakresie problematyki kryzysów i wahań koniunkturalnych w gospodarce. Analiza została ograniczona do dwóch głównych nurtów myśli ekonomicznej, tj. szkoły neoklasycznej i keynesowskiej. Omówiono ważny aspekt umiędzynarodowienia zjawiska kryzysu. W pracy dokonano
także wyjaśnienia przyczyn ostatniego kryzysu światowego zapoczątkowanego w roku 2007 oraz
oceny polityki makroekonomicznej stosowanej przez rządy i banki centralne zmagające się z kryzysem. Pokazane zostały mechanizmy stosowane przez Unię Europejską przeciwdziałające zjawisku
kryzysu oraz podjęto próbę oceny ww. mechanizmów. Przedstawiono realizowane na świecie
i w Unii Europejskiej programy mające na celu poprawę sytuacji gospodarczej. Efekty tej polityki,
ze względu na krótki okres jej stosowania, są trudne do oceny. Jednak od roku 2013 widać pewne
symptomy poprawy sytuacji makroekonomicznej w krajach Unii Europejskiej. Trwający kryzys to
również efekt braku umiaru i bezwzględnej chęci kreowania zysków przez przedsiębiorców, konsumentów i państwa (to jeden z wniosków płynących z pracy).
Słowa kluczowe:
kryzys, Unia Europejska, makroekonomia.
Abstract
The chapter is an attempt to define the phenomenon of the crisis, showing its history, sources, typical
of periods of occurrence and the consequences for the economy. The paper presents the theoretical
achievements of basic schools of economics in issues related crises and fluctuations in the economy.
An important aspect today is the phenomenon of internationalization of the crisis. The analysis is
limited to two main currents of economic thought. Schools neoclassical and Keynesian schools. The
paper is a presentation of the causes of the last crisis, the world started in 2007 and the assessment
of macroeconomic policies applied by governments and central banks struggling with it. Shown are
the mechanisms used by the European Union to combat the phenomenon of crises and attempts to
assess w / w mechanisms. He is currently carried out in the world and the European Union a number
of programs aimed at improving the economic situation. The effects of this policy due to the short
period of its use, are difficult to assess, but since 2013 has shown some signs of improvement of the
macroeconomic situation in the countries of the European Union. The current crisis is also the result
of a lack of moderation and absolute desire to create profits for businesses, consumers and the state,
which is one of the conclusions of the work.
Key words:
crisis, European Union, macroeconomics.
13
Paweł Zamora
Wprowadzenie
Kryzys lat 2007-2013 unaocznił brak stosownych mechanizmów kontrolnych
rynków finansowych. Uważa się, że to właśnie rynki finansowe odpowiadają w znacznej
mierze za wybuch kryzysu światowego, w tym kryzysu finansowego w roku 2007. Poszczególne państwa i ugrupowania integracyjne stanęły przed koniecznością modyfikacji swoich polityk makroekonomicznych, a także redefinicji mechanizmów kontrolnych
w zakresie rynków finansowych.
W poniższym rozdziale starano się zdefiniować zjawisko kryzysu z uwzględnieniem jego źródeł, historii i okresów występowania oraz skutków dla gospodarki. Praca
przedstawia także zmiany cyklu koniunkturalnego pod wpływem polityki makroekonomicznej. Celem niniejszego opracowania jest również pokazanie dorobku teoretycznego
podstawowych szkół ekonomii w zakresie kryzysów i wahań koniunkturalnych w gospodarce. Ważny aspekt tej tematyki to zjawisko umiędzynarodowienia kryzysów i przenoszenia ich między krajami. W pracy poddano analizie poglądy dwóch głównych nurtów
myśli ekonomicznej, tj. szkoły neoklasycznej i szkoły keynesowskiej, odnoszących się do
kryzysów oraz szkoły austriackiej zaliczanej do ekonomii heterodoksyjnej.
W pracy omówiono przyczyny ostatniego kryzysu światowego zapoczątkowanego
w roku 2007 i podjęto się oceny dotychczasowej polityki makroekonomicznej stosowanej
przez rządy i banki centralne. Przedstawione zostały także mechanizmy stosowane przez
Unię Europejską przeciwdziałające zjawisku kryzysów z próbą oceny ww. mechanizmów.
Obecnie jest realizowanych na świecie i w Unii Europejskiej wiele programów mających
za zadanie poprawę sytuacji gospodarczej. Stawiamy pytanie: Czy taką politykę należy
kontynuować? Jeżeli tak, to w jaki sposób? Efekty polityki makroekonomicznej ze względu na krótki okres trudne są do oceny, jednak od roku 2013 widać pewne symptomy poprawy sytuacji makroekonomicznej w krajach Unii Europejskiej. Wydaje się też koniecznym zmiana podejścia przedsiębiorstw, konsumentów do ekonomicznego celu działania
gospodarki rynkowej, którym od czasów A. Smitha jest maksymalizacja zysków.
1.Kryzysy w gospodarce
Zagadnieniem często poruszanym w świecie nauki jest problem cyklicznych zmian
rozwoju gospodarczego1, a głównie występowanie kryzysu ekonomicznego i sposoby reakcji państwa na to niekorzystane zjawisko. Wielu ekonomistów, reprezentujących różne
szkoły ekonomiczne, próbowało wyjaśnić przyczyny powstawania kryzysów. Jednym
z prekursorów tej problematyki był M. Kalecki, którego model koniunktury zwracał uwa L. H. E. von Mises, The Austrian Theory of the Trade Cycle, http://www.mises.org [dostęp 15.09.2015].
1
14
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
gę na rolę inwestycji jako motoru napędzającego gospodarkę2. Inne teorie mówiły między
innymi o takich przyczynach kryzysu jak: nierównowaga pieniężna (R. Hawtrey), przeinwestowanie pieniężne (F. von Hayek), innowacje (J. Schumpeter), przypadkowe wstrząsy
(R. Frisch), niekompletność informacji przy podejmowaniu decyzji rynkowych (R. Lucas)3, czy też różnica pomiędzy naturalną i rynkową stopą procentową – zgodnie z poglądami szkoły austriackiej4. Należy wspomnieć także o teorii J.M. Keynesa, w której główną
przyczyną powstawania kryzysów jest niedostateczny popyt. Ekonomiści klasyczni również dostrzegali zjawisko załamań koniunkturalnych, jak na przykład D. Ricardo, który
poświęcił im część pracy dotyczącej trudności w handlu w okresie powojennym i prowadził rozważania na temat przyczyn bezrobocia, które mogły być powodowane między
innymi przez zmiany technik wytwarzania. Natomiast według tej koncepcji załamania
koniunkturalne nie mogą występować ustawicznie, gdyż, zgodnie z teorią klasyczną,
w gospodarce działa prawo Say’a5.
Aby dokładnie przyjrzeć się zagadnieniu kryzysów, należy zdefiniować samo pojęcie
„kryzysu”6. Termin ten wywodzi się z języka greckiego. Słowo krisis oznacza „przesilenie,
moment rozstrzygający, okres przełomu”7. Z ekonomicznego punktu widzenia pojęcie „kryzys”, rozumiane jako „kryzys gospodarczy”, to załamanie wzrostu gospodarczego8 i odnosi
się do cyklicznego rozwoju gospodarczego, gdzie w fazie „kryzysu” dochodzi do nagłego
zmniejszenia produkcji, co prowadzi do spadku dochodów i zjawiska bezrobocia9.
Cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki rynkowej jest prawidłowość,
iż kryzysy gospodarcze, finansowe czy też zadłużenia mają coraz bardziej międzynarodowy charakter. Bez względu na to, czy dotyczą małej, czy dużej grupy krajów (w skrajnym przypadku może chodzić nawet o jedną gospodarkę) mają słabsze lub silniejsze
Szerzej na ten temat w: M. Kalecki, Próba teorii koniunktury, [w:] idem, Dzieła, t.1. Kapitalizm.
Koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979, s. 95–157.
3
V. Zarnowitz, Recent Work on Business Cycles in Historical Perspective: A Review of Theories and
Evidence, „The Journal of Economic Literature” 1985, t. 23, s. 548–549.
4
E. Bocutoglu, A. Ekinci, Austrian Business Cycle Theory and Global Crisis, „Mises Daily”
5.02.2010, http://mises.org/daily/4072 [dostęp 19.10.2015].
5
M. Blaug, Teoria ekonomii, ujęcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 171.
6
A. Nosek, A. Pietrzak, Efekt domina, czyli międzynarodowa transmisja kryzysów, UE, Wrocław,
2003, s. 5.
7
B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa 1995, s. 586.
8
Według Encyklopedii PWN: kryzys to w rozumieniu potocznym przesilenie, przełom, załamanie się
dotychczasowej linii rozwoju. Z punktu widzenia politologii – kryzys polityczny oznacza załamanie się realizacji określonej polityki i utratę przez grupę rządzącą przyzwolenia społecznego. Natomiast z punktu
widzenia socjologii – kryzys społeczny, skumulowany stan napięć i konfliktów społecznych, których nierozwiązanie na czas powoduje przerwanie dotychczasowego cyklu rozwojowego społeczeństwa, w odróżnieniu od konfliktów społecznych, które naruszają jego ewolucyjny rozwój, ale go nie dezorganizują, zob.
Encyklopedia PWN, encyklopedia online, http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/kryzys.html [dostęp
27.10.2015].
9
Kryzys (definicje), http://pl.wikipedia.org [dostęp 23.11.2015].
2
15
Paweł Zamora
skutki międzynarodowe. Skala i głębokość procesów otwierania gospodarek, liberalizacji handlu i globalizacji spowodowały, że nie jest uzasadnione przedstawianie obrazu,
w którym kryzys najpierw musi w pełni rozwinąć się w jednym kraju, aby jego skutki
były odczuwalne za granicą. Takie „mechaniczne” podejście, oddzielające aspekt krajowy od sfery międzynarodowej, jest bardzo przejrzyste, ale nie pozwala dostrzec faktu,
że współczesne załamania gospodarcze są umiędzynarodowione już u swoich źródeł.
Nie można ostatecznie rozdzielić procesu rozwoju recesji w danym kraju od zjawiska jej
międzynarodowej transmisji. Źródła kryzysu mogą być same w sobie zagraniczne, a nawet jeśli mają charakter krajowy, to interakcja z gospodarką światową odgrywa istotną
rolę w ich wpływie na przebieg i kształt załamania10. Im wyższy stopień wzajemnych
powiązań gospodarczych, tym większa wydaje się podatność na wstrząsy i kryzysy gospodarcze we współczesnym świecie. Powyższa teza wydaje się bardzo prawdopodobna
i oznacza większą podatność na kryzysy w gospodarkach o zaawansowanej integracji,
czego przykładem może być obecnie kryzys w strefie euro.
Gospodarka światowa rozwijająca się od przełomu XVIII/XIX wieku była systemem względnie stabilnym, chociaż nie pozbawionym wzrostów i spadków. Zmiany aktywności gospodarczej w tym okresie były ściśle powiązane z początkiem rozwoju kolejnych gospodarek. Z uwagi na ówczesne stosunkowo niewielkie powiązania między
poszczególnymi krajami wzrosty i spadki gospodarcze miały lokalny zasięg, właściwie
aż do okresu rewolucji technicznej. Brak także dokładnych źródeł z tego okresu i nie
stanowią one podstaw do badań cykli. Za początek badań cyklicznego rozwoju gospodarek w skali globalnej przyjmuje się rok 1819, kiedy to w Anglii miało miejsce pierwsze
załamanie aktywności, dotyczące przeinwestowania w przemyśle lekkim wynikłej z tego
nadprodukcji i zubożenia społeczeństwa. W roku 1825 kryzys objął angielską gospodarkę i kraje z nią powiązane. Uważa się, że przyczyny tego zjawiska to: rozprzestrzenianie
się mechanizacji produkcji, szybsza i częstsza komunikacja międzynarodowa, a także
podobny model konsumpcji i zachowań ludzkich. Załamaniem o zasięgu światowym,
który dotknął różne kraje, niekoniecznie ściśle ze sobą powiązane , był kryzys z roku
1857. Uczestniczyły w nim między innymi: Włochy, Rosja, Wielka Brytania, Francja,
Niemcy, Hiszpania, Stany Zjednoczone i niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Spadek cen
związany z kryzysem objął nie tylko przemysł, ale i rolnictwo, dotychczas mniej narażone na wahania koniunkturalne11.
Pod koniec XIX wieku nastąpiło przyspieszenie rozwoju gospodarczego i załamania powtarzały się częściej niż dotychczas, przyczyniając się do zmian w strukturach
Mazurek S., Ścieżki międzynarodowej transmisji kryzysów, [w:] J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha, R. Żelazny, Koniunktura gospodarcza – od bańki internetowej do kryzysu subprime, Wyd. Beck, Warszawa 2009.
11
Por. P. Zamora, Mechanizm transmisji cykli koniunkturalnych, Badania statutowe KTE z roku 2011.
10
16
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
gospodarek i do stosowania przez państwa nowych rozwiązań w polityce ekonomicznej12. Ważnym elementem działań państwa było wprowadzenie „systemu złotego”.
W wyniku tego w literaturze ekonomicznej przyjmuje się powszechnie podział badanego okresu aktywności gospodarczej na trzy części. Pierwsza faza obejmuje lata od około
1880 roku do wybuchu I wojny światowej. Charakteryzuje się małą ingerencją państwa
w gospodarkę, co ma zapewnić długookresową stabilność cen i związana jest z dominacją klasycznej teorii ekonomii. Druga to okres międzywojenny, gdzie początkowo można było zaobserwować chaotyczną politykę fiskalną i monetarną oraz silne dążenie do
przywrócenia wymienialności walut narodowych na złoto z polityką ciągłego zwiększania jego zasobów przez Francję i Stany Zjednoczone, co doprowadziło do Wielkiego
Kryzysu. Wreszcie trzeci okres, powojenny, w którym można wyróżnić trzy podokresy.
Pierwszy – funkcjonowania systemu z Bretton Woods, drugi rozpoczęty się w latach
siedemdziesiątych, którego wyróżnikiem były szoki naftowe13 oraz trzeci zapoczątkowany w roku 2007 a zakończony obecnym kryzysem. Istotną cechą okresu powojennego
jest synchronizacja cyklu w różnych krajach oraz znaczne spłaszczenie jego amplitudy,
a także fakt, iż skutki zmian są (niekiedy z opóźnieniem i z różnym natężeniem) odczuwane we wszystkich krajach świata. Nastąpiło wydłużenie cyklu przy jednoczesnym,
coraz bardziej nieregularnym, przebiegu procesów gospodarczych14. Załamania we
współczesnej gospodarce były spowodowane głównie wojnami oraz nałożeniem się recesji gospodarczych, szokami popytowymi, podażowymi, zwłaszcza Wielkiego Kryzysu 1929–1933, recesji lat 1974–1975, recesji w skali mniejszej, na przykład lat: 1953–53,
1982–83, 1992–1993, 2003–2004 oraz kryzysu zapoczątkowanego w USA w latach
2007–2013. W niniejszej pracy ta problematyka nie jest analizowana.
2.Szkoły myśli ekonomicznej a kryzys gospodarczy
Cykl koniunkturalny i jego wahania są wywoływane zmianami w składnikach popytu globalnego i większość teorii wskazuje jako jego główną przyczynę: wahania popytu inwestycyjnego15. Wobec powyższego możemy wyróżnić dwa podstawowe nurty teoretyczne – modele neoklasyczne i keynesowskie. Do analizy wybrano również poglądy
ekonomii heterodoksyjnej – szkoły austriackiej.
E. Szymanik, A. Zyguła, Cykliczne wahania aktywności gospodarczej, Krakowskie Towarzystwo
Edukacyjne Sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009, s. 16–19.
13
U.M. Bergman, M.D. Bordo, L. Jonung, Historical Evidence on Business Cycles: The International
Experience, [w:] J.C. Fuhrer, S. Schuh (eds.), Beyond Shocks: What Causes Business Cycles, Federal Reserve Bank of Boston, Conference Series 42, Boston 1998, s. 67–72.
14
A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 379.
15
R. Milewski, Podstawy ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 517.
12
17
Paweł Zamora
Szkoła neoklasyczna (od połowy XIX wieku do lat 30. XX ) analizuje całą gospodarkę w stanie równowagi z doskonale rozwiniętym mechanizmem prowadzącym do korygowania niesprawności mechanizmu rynkowego. Wobec tego wszelka interwencja jest
zbyteczna,, gdyż mechanizmy rynkowe są wystarczające. Natomiast jeżeli kryzys się pojawia, to jego źródłem jest samo państwo. Szkoła neoklasyczna była rozwinięciem i kontynuacją myśli zawartych w ekonomii klasycznej A. Smitha. Do najważniejszych przedstawicieli tej szkoły należeli: W.S. Jevons, A. Marshall, K. Menger i L. Walras. W jej ramach
sformułowano koncepcję równowag cząstkowych. Zakładano też, iż między czynnikami
wytwórczymi istnieje ścisła współzależność przejawiająca się wzajemnym dopasowaniem w procesie gospodarczym, prowadząc do równowagi przy pełnym zatrudnieniu
i produkcji na poziomie potencjalnym. Wśród najważniejszych założeń w pracach reprezentujących szkołę neoklasyczną należy wymienić: doskonałą konkurencję, mechanizm
rynkowy i prawo rynków J.P. Saya. Ważnym aspektem są inwestycje państw i problem
„wypychania”. Zdaniem twórców tej szkoły inwestycje publiczne są zbędne i powodują
pełne wypychanie środków prywatnych przez środki publiczne. W ramach szkoły neoklasycznej wyodrębniła się szkoła austriacka, która prezentuje bardzo skrajne podejście
subiektywno-marginalistyczne. Jej początki sięgają wieku XIX i prac C. Menger. Do innych przedstawicieli tej szkoły można zaliczyć: F. Hayek, L. von Mises, F. von Wieser,
M. Rothbard i J.H. De Soto. Zgodnie z jej założeniami cykl koniunkturalny we współczesnych gospodarkach wynika przede wszystkim z nadmiernej ekspansji kredytowej – możliwej dzięki istnieniu pieniądza fiducjarnego i emitowanego przez bank centralny, który
może być „kreowany” przez prywatne banki za pośrednictwem akcji kredytowej i prowadzi do nadmiernej ekspansji kredytowej. To z kolei wywołuje zakłócenia informacyjne na
rynku, a w konsekwencji błędne decyzje alokacyjne przedsiębiorców. Ograniczenia mogą
też występować po stronie kapitału i pozostałych czynników produkcji. Rosnący popyt na
dobra kapitałowe przekłada się z kolei na wzrost ich cen. Wzrost kosztów kapitału, pracy
itp. skutkuje wzrostem cen konsumpcyjnych. „Lekarstwem” na pogarszającą się sytuację
gospodarki może być tylko dalsza ekspansja kredytowa, co pogłębia kryzys (czyli przypomina „gaszenie pożaru benzyną”)16. Szkoła ta ma wielu zwolenników na świecie. Stawia nacisk na wolny rynek, swobodę kształtowania się cen oraz nieskrępowaną konkurencję jako najważniejsze elementy koordynujące działalność podmiotów w warunkach
ciągłych stanów nierównowagi i niepewności. Trzeba dodać, że zwolennicy szkoły austriackiej zwracają uwagę na dużą rolę tworzonych przez państwo ram prawno-instytucjonalnych w zapewnieniu pełnej konkurencji w gospodarce. Postulują oni również
P. Koryś, Kryzys gospodarczy, ekonomia i wolny rynek. Doświadczenie historyczne, stan obecny i prognozy
na przyszłość http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=26:piotr-koryqkryzys-gospodarczy-ekonomia-i-wolny-rynek-dowiadczenie-historyczne-stan-obecny-i-prognozy-na-przyszoq&catid=1:artykuy&Itemid=2 [dostęp 23.11.2015].
16
18
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
„sprywatyzowanie” emisji pieniądza, ograniczenie redystrybucji dochodów, zaniechanie
kontroli cen czy ograniczanie działalności związków zawodowych. Polityka makroekonomiczna powinna jedynie chronić i wzmacniać działanie mechanizmu rynkowego17.
W tym pomóc może tylko wolny rynek, elastyczny rynek pracy, niskie podatki i stabilne
prawo. Sprzeciwiają się interwencji państwa, gdyż uważają, że zaburza mechanizm rynkowy18. Koncepcje szkoły austriackiej nie zajęły ważnego miejsca w głównym nurcie
teorii ekonomicznej ani w polityce makroekonomicznej.
Z kolei twórca monetaryzmu M. Friedman stał w opozycji do różnych form ingerowania państwa w funkcjonowanie obywateli i tok życia społecznego. Sprzeciwiał się
m.in. programom społecznej pomocy państwa, państwowej kontroli środków żywności,
lekarstw i narkotyków, obowiązkowi zapinania pasów bezpieczeństwa w czasie jazdy
samochodem, obowiązkowi szkolnemu, wreszcie – „last but not least” – mieszaniu się
państwa w sprawy gospodarcze. Teoria powyższa to wizja idealnego społeczeństwa
opartego na wolnym rynku i tezie o egzogenicznym charakterze podaży pieniądza19.
Zdaniem M. Friedmana zakres polityki ekonomicznej należy wydatnie ograniczyć, rozszerzyć zaś pole działania mechanizmów rynku. Proponowane w tym obszarze rozwiązania są zgodne z szkołą austriacką, według której polityka ekonomiczna państwa powinna zapewniać przede wszystkim skuteczną kontrolę podaży pieniądza, działać na
rzecz zwiększania zaufania do niego i obniżania stopy inflacji będącej zagrożeniem dla
rozwoju. Zmiany podaży pieniądza powodują, z pewnym opóźnieniem, zmiany cen. Inflacja przynosi spadek zainteresowania wzrostem produkcji, osłabianie ekspansji, w konsekwencji zaś wzrost bezrobocia. Konieczne jest prowadzenie restrykcyjnej polityki
monetarnej, zapewnienie wysokiego poziomu stopy procentowej, likwidowanie deficytu
w budżecie państwa i ograniczanie jego wydatków. Gospodarka wolnorynkowa, w której
ingerencja państwa jest minimalna, ma – zdaniem Friedmana – charakter stabilny. Rozsądnym zaleceniem jest więc dezaktywacja polityki gospodarczej we wszystkich, poza
polityką pieniężną, dziedzinach20. Analiza genezy i przebiegu wielkiego kryzysu gospodarczego stała się bezpośrednią przyczyną stanowiącą o sukcesie teorii M. Keynesa. Została odbudowana pozycja szkoły liberalnej za sprawą prezentowanego wcześniej modelu M. Friedmana, który poddał krytycznej rekapitulacji wydarzenia związane z kryzysem.
Doszedł on do przekonania, że podstawa zaburzeń nie leżała po stronie immanentnego
R. Włodarczyk (red.), Makroekonomia, wybrane problemy, UEK w Krakowie (w druku), s. 17.
T.E. Woods, Jr., Niepoprawna politycznie historia Stanów Zjednoczonych, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s. 176.
19
J. Koćwin, Między monetaryzmem a gospodarką regulowaną, wpływ światowego kryzys na rynkach
finansowych (2008–2009) na modernizację liberalnych teorii rozwoju gospodarczego, s. 31, http://ekon.
sjol.eu/download.php?id=42be1c733f6b4b19518ebcdadfeed0e50d41978e [dostęp 12.06.2015].
20
http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/61-n/622-neoliberalizm-monetaryzm [dostęp 12.01.2015].
17
18
19
Paweł Zamora
braku zdolności rynku do szybkiego samorównoważenia się, lecz wynikała z błędnej
polityki gospodarczej rządu i Systemu Rezerwy Federalnej (FED-u) 21.
Nowym podejściem do myślenia neoklasycznego jest wyrosła w latach 70. ubiegłego wieku nowa makroekonomia klasyczna, której twórcami byli R. Lucas, M. Parkin,
R. Barro, T. Sargent, E. Prescot, P. Minford. Założenia kierunku można sprowadzić do
trzech tez: racjonalności oczekiwań, założenia ciągłego oczyszczania się rynków oraz
łącznej podaży, czyli racjonalnych decyzji przedsiębiorstw i pracowników22. Zestaw tych
narzędzi nowa klasyczna makroekonomia zaczerpnęła z monetaryzmu i ekonomii podaży. Ta
szkoła, podobnie jest poprzednie, nie uznawała interwencji państwa odnośnie polityki
fiskalnej i pieniężnej. Problemem pozostają nadal „niespodziewane” wstrząsy pieniężne,
prowadzące do szoków popytowych, co generuje błędne oczekiwania w zakresie cen. Te
ostatnie z kolei wpływają na nietrafione decyzje o podaży i powodują wahania produkcji
i zatrudnienia, czyli fluktuacje koniunkturalne i odchylenia od długookresowej równowagi. I tutaj, zgodnie z omawianą teorią, polityka gospodarcza powinna ograniczać się
do minimum oraz skupić się na stabilizacji cen i na polityce podażowej23. Zatem interwencjonizm państwa jest zbędny tak w krótkim, jak i długim okresie, ponieważ podmioty dopasowują się do polityki państwa. Kolejną szkołą powiązaną z nurtem neoklasycznym jest szkoła racjonalnych oczekiwań. Została ona stworzona w 1961 roku przez
J. Mutha, a rozwinięta w latach 70. XX wieku przez R. Lucasa, T. Sargenta i N. Wallace’a. Główne założenie to nieskuteczność polityki makroekonomicznej, gdyż podmioty,
działając we własnym interesie i dokonując predykcji zjawisk gospodarczych na podstawie wszystkich dostępnych informacji, są w stanie podejmować racjonalne decyzje
i modyfikować swoje oczekiwania w oparciu o posiadaną wiedzę itp. Nowszą teoria cyklu koniunkturalnego zakłada, że wahania produkcji i zatrudnienia są wynikiem zmian
realnych czynników w gospodarce przy rynkach dostosowujących się szybko i zawsze
pozostających w stanie równowagi. Jej twórcy to Finn E. Kydland i Edward C. Prescott.
W teorii realnego cyklu koniunkturalnego pomijano czynniki monetarne i uznawano, iż
źródła zjawiska cyklu koniunkturalnego tkwią po podażowej stronie gospodarki, a fluktuacje ogólnogospodarcze stanowią rezultat stochastycznych szoków zewnętrznych, np.
technologicznych. Wstrząsy podażowe wywołują wahania ogólnej produkcji i zatrudnienia, ponieważ racjonalnie działające jednostki odpowiadają zmianami podaży i decy-
K. Bartas, Wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych w interpretacji Keynesa i szkoły
monetarystycznej, [w:] Problemy gospodarcze w ujęciu teoretycznym i praktycznym, „Zeszyty Naukowe
Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, http://www.sbc.org.pl/Content/69328/SE_84.
pdf [dostęp 21.11.2015].
22
T. Lansberg, Inwestycje publiczne jako sposób przeciwdziałania spowolnieniu rozwoju polskiej gospodarki; Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl, s. 180.
23
R. Włodarczyk, op. cit., s. 18.
21
20
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
zji konsumpcyjnych na zmiany względnych cen. Zatem szoki technologiczne, przy założeniu stałego kapitału i liczby godzin pracy, powodują fluktuacje w gospodarce24.
Do ważnych szkół myślenia ekonomicznego zalicza się ekonomia podaży. Źródłem inspiracji dla ekonomii podaży jest ekonomia klasyczna (m. in. D. Hume, A. Smith)
i szkoła austriacka (L. von Mises, F. von Hayek). Twórcy tej szkoły to: R. Mundell, A. Laffer
oraz J. Wanniski. Wyszli oni z założenia, że przyczyną kryzysu, w jakim od połowy lat 70.
XX w. pogrążyła się gospodarka amerykańska, była interwencja państwa, prowadzona
zgodnie z teorią Johna M. Keynesa. Twierdzili, iż działania interwencyjne państwa nie dają
możliwości przezwyciężenia kryzysu, a tylko zakłócają mechanizm rynkowy. Termin ekonomia podaży został wprowadzony przez J. Wanniskiego dla jej odróżnienia od dwóch
dominujących szkół makroekonomicznych – keynesizmu i monetaryzmu, według których
głównym narzędziem polityki gospodarczej państwa jest regulowanie poziomu zagregowanego popytu. Ekonomia podaży opiera się na dwóch założeniach: długookresowej stabilności systemu rynkowego i decydującej roli jednostki w przebiegu procesów gospodarczych. Ekonomia podaży uznaje, że produkcja albo podaż jest kluczem do dobrobytu,
zaś konsumpcja czy popyt są jedynie jej efektem. Podobnie jak konsumpcja jest wtórna
wobec produkcji, tak w gospodarce jako całości zagregowany popyt zależy wyłącznie od
zagregowanej podaży. To stanowi istotę prawa J. B. Saya, które ekonomia podaży stara się
zrehabilitować po krytyce J. M. Keynesa dokonanej w prawie M. Keynesa (zagregowany
popyt jest głównym czynnikiem determinującym stan koniunktury). Skupienie uwagi na
produkcji doprowadziło zwolenników ekonomii podaży do analizy czynników, które zachęcają lub zniechęcają ludzi do aktywności gospodarczej. Im ludzie są lepiej wynagradzani za pracę, tym bardziej produktywnie (choć niekoniecznie więcej) będą pracować.
Im mniej ludzie są za pracę nagradzani lub im bardziej są nagradzani za „nie pracę”, tym
ich aktywność ekonomiczna będzie mniejsza. Czynnikiem, który w skali całej gospodarki wpływa na wysokość efektywnego wynagrodzenia za pracę jest opodatkowanie. Stąd
najbardziej znanym postulatem ekonomii podaży była obniżka krańcowych stóp opodatkowania. Zwolennicy szkoły „podażowej” argumentowali, że obniżka uwolni wzrost gospodarczy, a dzięki poszerzeniu bazy podatkowej dochody budżetu po jakimś czasie mogą
wzrosnąć. Ważną rolę w argumentacji zwolenników ekonomii podaży odgrywała koncepcja krzywej A. Laffera. Zagrożeniem zbyt ekspansywnej polityki fiskalnej, przed którym przestrzegali zwolennicy podejścia podażowego, był omawiany efekt wypierania.
Zwolennicy ekonomii podaży ponad krótkookresowe wahania koniunktury przedkładali
długookresowy wzrost gospodarczy. Nie podzielali obaw swych przeciwników o deficyt
budżetowy. Odrzucili też zarzut, iż obniżka podatków, powiększając dochody rozporządzalne ludności, wywoła inflację. Argumentowali, że redukcja w równym stopniu obejhttps://www.nbportal.pl/slownik/teoria-realnego-cyklu-koniunkturalnego [dostęp 11.11.2015].
24
21
Paweł Zamora
mie dochody osób fizycznych i korporacji, zatem wzrost popytu konsumentów zostanie
zrównoważony przez wzrost produkcji i poziom cen się nie zmieni. Jeśli redukcja podatków zostanie uznana za zjawisko trwałe, to zwiększy się potencjał produkcyjny gospodarki. Zwolennicy ekonomii podaży zalecali również deregulację jako sposób na zmniejszenie barier dla działalności gospodarczej. Twórcy ekonomii podaży są często
orędownikami przywrócenia złota jako jądra systemu pieniężnego, jak w systemie z Bretton Woods. Tym poglądem różnią się od monetarystów i nawiązują do poglądów A. Smitha.
Nurt keynesowski obok szkoły neoklasycznej jest najbardziej wpływowym nurtem myślenia w makroekonomii. Inspiracją tego podejścia była praca J.M. Keynesa pt.:
Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, która ukazała się w 1936 roku. Dzieło
to powstało w odpowiedzi na wielki kryzys gospodarczy w USA w latach dwudziestych
i trzydziestych ubiegłego wieku. J.M. Keynes zakwestionował powszechne przekonanie
ekonomistów, że w sytuacji, gdy rząd nie zakłóca procesów ekonomicznych, rynek sam
osiąga równowagę przy pełnym zatrudnieniu. Zgodnie z teorią klasyczną sama natura
równowagi rynkowej powoduje, że w długim okresie niemożliwe są sytuacje nadprodukcji i kryzysów gospodarczych, a w związku z tym również osiągnięcie przez gospodarkę równowagi przy wysokim poziomie bezrobocia25. Bezrobocie jest zatem głównym
problemem ekonomicznym i będzie raczej miało skłonność do utrzymywania się na niskim poziomie w długim okresie, dzięki samoregulującym się mechanizmom rynkowym. Recesje zdarzające się w trakcie cyklu koniunkturalnego, wskutek naturalnie uruchamiających się procesów samoregulujących, są zjawiskami krótkotrwałymi. Nurt
keynesowski nie jest jednorodny pod względem poglądów na zasadnicze problemy makroekonomiczne, w tym kryzysy. W ramach tego nurtu można wyróżnić: postkeynesizm
i neokeynesizm26. Postkeynesizm jest szkołą sięgającą do dorobku J. M. Keynesa, skupiającą tzw. ortodoksyjnych keynesistów. Przedstawicielami tej szkoły są m.in. M. Kalecki, J. Robinson, N. Kaldor, S. Weintraub, P. Davidson, J. Eatwell P. Davidson, H. Minsky
i W. Vickrey. Uważają się oni za strażników dziedzictwa J. M. Keynesa i jego jedynych pełnoprawnych kontynuatorów. Neoklasyczną syntezę nazywają „bastardyzacją” dorobku J.M. Keynesa i reprezentują faktycznie poglądy najbardziej zbliżone do J.M. Keynesa, dowodząc
o niezdolności rynków do samoczynnego osiągania równowagi zarówno w krótkim, jak
i w długim okresie. Z kolei postkeynesizm „stworzono” w roku 1974, gdy powołano „Journal
of Post-Keynesian Economics”27. Zdaniem postkeynesistów rynki mogą nie osiągnąć równowagi długookresowej, a kryzys, bezrobocie i odchylenie od produkcji potencjalnej
może się utrzymywać w nieskończoność, chyba, że rząd podejmie działania w kierunku
P. Koreś, op. cit. s. 17.
http://sjp.pwn.pl/korpus/zrodlo/J-M;754;415.html [dostęp 12.12.2015].
27
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/postkeynesizm;3960923.html [dostęp 15.11.2015].
25
26
22
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
stymulowania popytu globalnego. narzędziem przybliżającym gospodarkę do poziomu
potencjalnego jest polityka makroekonomiczna (np. ekspansji fiskalnej i monetarnej) 28.
Natomiast neokeynesizm zaliczano do głównego nurtu keynesizmu. Pojawił się w latach
70. XX wieku jako reakcja na ówczesne kryzysy naftowe i niemożność wyjaśnienia tych
zjawisk przez liczące się (dotychczasowe) szkoły makroekonomiczne. Przedstawicielami tej szkoły są: J. Hicks, J. Meade, J. Tobin, P. A. Samuelson, F. Modigliani, R.J. Shiller.
Zgodnie z jej poglądami gospodarka ma zdolność powrotu do stanu pełnego zatrudnienia, jednak w procesie powolnego dostosowania płac i cen. To połączenie analizy krótkookresowej keynesowskiej i długookresowej monetarystycznej. Zatem twórcy neokeynesizmu w pełni uzasadniają podejmowanie aktywnej polityki stabilizacyjnej dla
uniknięcia przegrzania lub załamania koniunktury, dla walki z kryzysem, pozwalającej
skrócić czas na zadziałanie mechanizmów rynkowych i uniknięcie długiej recesji. Proces przywracania równowagi jest powolny i, zgodnie z ich rekomendacjami, aby uniknąć zbyt długiego dostosowania w czasie i negatywnych skutków, istotne jest zastosowanie polityki makroekonomicznej, będącej w tym przypadku skuteczniejszym
substytutem powolnego procesu dostosowawczego. Zgadza się to z poglądami przedstawicieli nowej szkoły klasycznej, którzy dodatkowo „wierzą” w szybkie przywracanie
równowagi długookresowej29. Neokeynesizm to kontynuacja tzw. syntezy neoklasycznej. Synteza neoklasyczna polega na wmontowaniu makroekonomicznych tez J.M. Keynesa w walrasowski system równowagi ogólnej. Odwołuje się również do poglądów
nowej szkoły klasycznej, z której zapożycza teorie racjonalnych oczekiwań a od nowych
klasyków zasadę maksymalizacji efektów30. Synteza neoklasyczna to pojęcie wprowadzone przez P. A. Samuelsona na określenie poglądów będących kombinacją neoklasycznej mikroekonomii i keynesowskiej makroekonomii. Na gruncie teoretycznym podstawę neoklasycznej syntezy tworzył model IS-LM. Kryterium rozróżnienia okresów
krótkiego i długiego stanowił brak (w krótkim okresie) lub występowanie (w długim)
reakcji cen i płac na pojawiające się nadwyżki lub niedobory podaży na poszczególnych
rynkach. Skutkiem był odmienny charakter mechanizmów dostosowawczych (po stronie produkcji i zatrudnienia lub wyłącznie po stronie płac i cen) do zmieniających się
warunków gospodarowania. Neoklasyczna synteza stanowiąca zbiór coraz bardziej rozbudowanych modeli, była atakowana m.in. za zredukowanie teorii J.M. Keynesa, powrót do statycznej koncepcji równowagi przez postkeynesizm i brak lub niewłaściwe
H. Landreth i D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s. 429–430.
R. W. Włodarczyk, op. cit., s. 17.
30
L. Próchnicki, Nowa Szkoła Keynesowska – Teoretyczne i praktyczne implikacje, „Studia i Prace
Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2011, nr 19, http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/
SiP-19-5.pdf [dostęp 06.12.2015].
28
29
23
Paweł Zamora
podstawy mikroekonomiczne przez monetaryzm. W polityce gospodarczej jest wykorzystywana do konstrukcji i prowadzenia tzw. polityki sterowania popytem 31.
Polityka gospodarcza oparta na teoriach J.M. Keynesa począwszy od czasów
wielkiego kryzysu przynosiła efekty i stała się powszechnym rozwiązaniem w państwach o gospodarkach rynkowych na przeszło pięć dekad. Pomimo, że niemal od razu
pojawiła się krytyka stosowanych przez niego rozwiązań, zwłaszcza ze strony szkoły
austriackiej. Aktywna polityka gospodarcza państwa bywała też narzędziem inżynierii
społecznej – sposobem na modernizowanie społeczeństw państw Europy Zachodniej.
Jednak skutkiem było rosnące zadłużenie państw, co paradoksalnie przyczyniło się do
powstawania kolejnych kryzysów32.
W końcu XX i początku XXI wieku w świecie makroekonomii nastąpiła bardzo
poważna zmiana orientacji. Po okresie dominacji keynesizmu powrócono do myślenia
neoklasycznego. Dokonało się to za sprawą tak zwanej nowej szkoły klasycznej (monetaryzmu, szkoły racjonalnych oczekiwań i szkoły realnego cyklu)33.
3.Kryzys finansowy i polityka antykryzysowa w Unii
Europejskiej
Obecny kryzys finansowy rozpoczął się od krachu na amerykańskim rynku finansowanym w roku 2007, a dokładnie na rynku kredytów hipotecznych, co w konsekwencji
spowodowało bankructwo wielu banków i firm deweloperskich34. Wywołało to powstanie
tzw. „toksycznych aktywów”, które znalazły się w wielu portfelach instytucji finansowych na całym świecie, w tym w również w Polsce35. Kryzys ten rozpoczął spowolnienie
gospodarcze, które jest porównywane do „wielkiego kryzysu” z lat 30. Mechanizm powstawania obecnego kryzysu wg Ch. Kindlerbergera polegał na wytworzeniu tzw. „bańki
spekulacyjnej” składającej się z pięciu faz, do których należą: powstanie nowych propozycji, ekspansja kredytu, spekulacja, pojawienie się „zadyszki finansowej” oraz załamanie i panika (krach). Przyczyny kryzysu są splotem różnych czynników, np. braku odpowiedzialności rynków finansowych, „pogoni za nadmiernymi zyskami”, brakiem
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/neoklasyczna-synteza;3946624.html [dostęp 01.12.2015].
P. Koreś, op. cit., s. 6.
33
L. Próchnicki, Nowa Ekonomia Keynsowska, http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP-19-5.
pdf [dostęp 14.11.2015].
34
W. Kasperkiewicz, Obecny kryzys finansowy – przyczyny i terapia, [w:] J.L. Bednaczyk, S.I. Bukowski, J. Misala (red.), Współczesny Kryzys gospodarczy, przyczyny – przebieg – skutki, Wyd. Fachowe
CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 33–34.
35
Szerzej Thlon M., Proces sekurytyzacji aktywów w kontekście kryzysu na rynku kredytów subprime,
Finansowy Kwartalnik Internetowy „e-Finanse” 2009, nr 2.
31
32
24
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
kontroli ze strony państwa, niewłaściwą polityką pieniężną prowadzoną przez FED36.
Wielu ekonomistów pokazuje, że obecny kryzys jest wpisany w charakter czy wręcz mechanizm współczesnego kapitalizmu37. Kryzys, według niektórych ekonomistów, był wywołany przez zbyt liberalną, ekspansywną politykę pieniężną w USA oraz nieefektywność państwa w tworzeniu porządku instytucjonalnego na rynkach finansowych38.
Zdaniem analityków NBP można wyróżnić następujące przesłanki kryzysu39:
a. wzrost stabilności makroekonomicznej począwszy od drugiej połowy lat 90.
(brak szoków makroekonomicznych),
b. zbyt ekspansywna polityka pieniężna realizowana w USA, co powodowało
wzrost cen na rynku nieruchomości i doprowadziło do „bańki spekulacyjnej” na
rynkach wielu państw,
c. zbyt „merkantylistyczna” polityka makroekonomiczna, głównie w Chinach, co doprowadziło do olbrzymiej nierównowagi (nadwyżki) w jej obrotach bieżących,
d. konieczność reinwestowania środków z nadwyżki handlowej np. na rynku nieruchomości w USA, co znacznie potęguje kryzys,
e. zbyt szybka deregulacja rynków finansowych oraz zbyt duży udział ryzykownych instrumentów finansowych itp.,
f. gwałtowny rozwój gospodarczy Chin i wzrost cen surowców zwłaszcza ropy
i gazu ziemnego,
g. wspomniana już nieefektywność państwa w nadzorze nad sektorem finansowym,
h. wzrost ryzyka i niepewności na rynkach finansowych.
Metody zwalczania kryzysu zastosowane w USA to dwa typy działań: nowe rozwiązania legislacyjno-prawne oraz szeroka interwencja finansowa (pieniężna). W ramach pierwszego rozwiązania wprowadzono szereg nowych przepisów prawnych, których celem było wyeliminowanie możliwości wystąpienia kryzysu, oraz wprowadzono
mechanizmy o charakterze ostrożnościowym, sprzyjające monitoringowi rynków kapitałowych i pozwalające wcześniej sygnalizować zbliżające się napięcia. W ramach drugiego zastosowano metody pobudzenia gospodarki dużymi zastrzykami finansowymi,
jako szeroko rozumianego mechanizmu interwencji państwa w gospodarkę. W innych
krajach, naśladując USA, zastosowano podobne metody. Według CNN w USA walka
A. Altman, The Great Crasch 2008, „Foreign Affairs”, vol. 8, nr 1, s. 5.
W. Kasperkiewicz, op. cit., s. 37.
38
A. P. Balcerzak, Przegląd i wstępna ocena teoretycznych stanowisk dotyczących źródeł globalnego
kryzysu gospodarczego, [w:] S. Antkiewicz, M. Pronobis (red.), Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd.
Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 257–259.
39
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Narodowy Bank Polski, s. 99.
36
37
25
Paweł Zamora
z kryzysem pochłonęła łącznie 2.500 mld USD40. W państwach UE reakcje na kryzys
były bardzo podobne. Oznaczały one wspomaganie instytucji bankowych, stosowanie
pakietów stymulacyjnych i wprowadzanie nowych przepisów prawnych. Przepisy te
wdrożono na poziomie międzynarodowym oraz na poziomie narodowym41.
Skutki makroekonomiczne zastosowanych rozwiązań można oceniać według różnych kryteriów. Pierwszym z nich są zmiany instytucjonalno-prawne. Część rozwiązań
była znana i stosowana już wcześniej, jak np. kryteria konwergencji, ograniczające wielkość deficytu budżetowego do 3% PKB i długu publicznego do 60% PKB. Kryzys obecny spowodował wprowadzenie postulatu o odpowiednich zapisach np. do konstytucji.
Drugą konsekwencją są powstałe deficyty budżetowe i rosnący dług publiczny, co w dłuższej perspektywie pogarsza możliwość ograniczenia występowania kryzysów. To właśnie
kolejne zadłużanie się państw jest czynnikiem kryzysogennym. Mamy zatem pewną
sprzeczność, którą będzie trudno rozwiązać. Trzecim skutkiem kryzysu jest przekonanie
rządów oraz banków centralnych o skuteczności działań interwencyjnych i konieczności
de facto „poluzowania” polityki monetarnej państw. Działania są też wzmacniane przez
społeczne protesty występujące w całej Unii Europejskiej, a zwłaszcza w krajach PIIGS,
które nie przyczyniają się do poprawy sytuacji ekonomicznej tych państw. Kolejną konsekwencją wyróżnioną przez K. Żukrowską jest rozpoczęcie dyskusji o sposobie zakończenia działań interwencyjnych i próba odpowiedzi na pytanie: czy powinno to nastąpić
nagle, czy stopniowo? Brak tutaj jednej i jednoznacznej opinii u ekonomistów. Piątym
skutkiem kryzysu są obawy przed napięciami społecznymi, które z kolei mogą doprowadzić do zwycięstwa opcji nacjonalistycznych, a nawet odwrotu od integracji europejskiej
oraz powrót do protekcyjnych działań w polityce gospodarczej i handlowej42. W dalszym
ciągu przyszłość integracji europejskiej wydaje się zagrożona.
Współcześnie na świecie realizuje się wiele programów, mających na celu poprawę
sytuacji gospodarczej poprzez m. in. „pakiety i programy ratunkowe”, gwarancje państwowe, fuzje i przejęcia itp. (zgodnie z teoriami głoszonymi przez cytowane neokeynsowskie
szkoły ekonomicznego myślenia). Zdaniem P. A. Samulesona w omawianej sytuacji pożądane rozwiązanie, oparte na ideologicznej wizji, nie sprawdzi się, tylko „(…) rozsądna
centrowa polityka ekonomiczna połączoną ze stymulowaniem rynkowych mechanizmów
(…)43”. Koniecznym staje się poprawienie nadzoru nad sektorem finansowym. Muszą być
wdrożone mechanizmy, które wykluczą oferowanie przez sektor finansowy zbyt ryzykow40
CNN, The Recscue CNN Money.com’s bailout tracker, Special Report, www.money.cnn.com/news/
storysupplement/economy/bailouttracker [dostęp 11.11.2015].
41
K. Żukrowska, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2012, nr 2 (IX),www.ksm.ka.edu.pl/tresc/42012-Zukrowska.pdf‎ [dostęp 10.11.2015].
42
Ibidem.
43
W. Kasperkiewicz, op. cit., s. 39.
26
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
nych instrumentów finansowych oraz zbyt daleko idących gwarancji dla tego sektora.
Istotna jest tutaj rola banków centralnych, która powinna być na nowo zdefiniowana.
W związku z analizowanym kryzysem w UE można znaleźć poglądy mówiące, że
problemy Unii Europejskiej i strefy euro rozpoczęły się w momencie, kiedy integracja
z bardzo wzniosłego obszaru wartości, przeniesiona została na grunt pieniądza. Kryzys
obszaru euro jest niczym innym, niż efektem skupienia się na ekonomicznym aspekcie
integracji, który być może jest pozbawiony celu wyższego i stał się wartością samą w sobie44. Zabrakło tutaj uniwersalnego spoiwa (ideologii), które umożliwiłoby poszczególnym krajom UE wspólną, skuteczną walkę z zagrożeniem. Doszły też do głosu, tłumione
dotąd pod maską politycznej poprawności, nacjonalizmy narodowe i okazało się, iż w obliczu kryzysu finansowego państwa członkowskie nie są w stanie do końca się porozumieć. Nie jest to dziwne, biorąc pod uwagę wspomniany prymat pieniądza, który sprawia,
że kraje UE oceniają przedstawiane im „plany naprawcze” w kontekście wyłącznie własnych zysków i strat, a reformy podejmują dopiero w obliczu katastrofalnego stanu gospodarki jak np. Grecja. W sytuacji kryzysu, nie dającego rozwiązać się zwyczajnymi
środkami, nieuchronnym staje się przejęcie roli liderów przez najsilniejsze gospodarczo
państwa europejskie, tj. Niemcy i Francję. Jako jedyne wydają się one rozporządzać wystarczająco dużymi siłami i środkami, by uratować istnienie UE. Wymagać to będzie jednak decyzji bardzo radykalnych, często dotkliwych i sprzecznych z interesem narodowym wielu słabiej rozwiniętych państw. Współczesna sytuacja gospodarcza
spowodowała również kryzys instytucji europejskich i najprawdopodobniej jednak instytucje te będą musiały być zreformowane (co powoli staje się rzeczywistością). Zamiast
współpracy i wzajemnego dzielenia się bogactwem słyszy się raczej o wzmożonej kontroli, narzucaniu pewnych rozwiązań, daleko posuniętej ingerencji w sprawy wewnętrzne, karach dla nieposłusznych rządów. Podejście takie jest krótkowzroczne i sprawdzi się
wyłącznie tak długo, jak długo liderzy będą w stanie przekupywać słabszych. Rozpad
strefy euro nam jednak nie grozi, chociaż niektórzy ekonomiści również to przewidują45.
W Unii Europejskiej stosowane są różne metody walki z kryzysem, które obejmują: poprawę efektywności zarządzania gospodarczego, w tym intensyfikacja nadzoru np.
strategia Europa 2020, pakt Euro Plus, narzędzia Paktu Stabilności i Wzrostu, wzmocnienie stabilności strefy euro przez utworzenie Europejskiego Instrumentu Stabilizacji Finansowej (EFSF)46 i Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej (EFSM)47 oraz
44
http://www.geopolityka.org/analizy/unia-europejska/przemyslaw-benken-integracja-europejska-wobliczu-kryzysu [dostęp 05.11.2015].
45
Ibidem.
46
EFSF – ang. European Financial Stability Facility.
47
EFSM – ang. European Financial Stabilisation Mechanism.
27
Paweł Zamora
od 2013 ESM48 oraz nowych zasad reformujących sektor finansowy49. Europejski Mechanizm Stabilizacji Finansowej jest zarządzany przez Komisję Europejską i obejmuje działania Komisji w zakresie zdobywania środków na rynkach i pozwala emitować obligacje,
z których fundusze mogą służyć jako pomoc państwom strefy euro. Budzi on wiele kontrowersji wśród ekonomistów. W czasie jego funkcjonowania dokonano zmiany zasad
działania zwiększając wartość udzielanych pożyczek do 440 mld euro, a gwarancji do 780
mld euro. Celem Europejskiego Mechanizmu Stabilności jest zapewnienie stabilności finansowej wewnątrz strefy euro, dzięki dostarczeniu wsparcia finansowego gospodarkom,
które przeżywają poważne trudności finansowe lub są ich wystąpieniem zagrożone. Tym
samym ESM powinien przyczynić się do przerwania obserwowanego sprzężenia między
zadłużeniem rządów a niekorzystną sytuacją sektora instytucji finansowych. Cel ESM
może być realizowany dzięki funduszom pozyskanym z emisji papierów dłużnych średnio – i długoterminowych o terminie zapadalności do 30 lat. Instrumenty te są zabezpieczone kapitałem w wysokości 80 mld euro, do którego wpłacenia zobowiązane są nieodwołalnie państwa strefy euro do końca 2014 roku, zgodnie z kluczem subskrypcji
dołączonym do traktatu powołującego ESM. W ostatecznym kształcie ESM będzie dysponował kapitałem 700 mld euro (z tego 620 mld to kapitał na żądanie), co pozwoli określić go
mianem największej międzynarodowej instytucji finansowej w skali świata50. ESM jest
jednym z narzędzi mechanizmu reagowania kryzysowego dla państw strefy euro.
Plany Unii Europejskiej przeciwdziałające kryzysowi zapoczątkowane były wstępnym raportem w 2008 roku: Przezwyciężenie kryzysu finansowego i wyjście na prostą:
europejskie ramy działania51, gdzie postulowano trzy sfery reagowania: nową organizację
rynku finansowego na poziomie UE, niwelowanie skutków kryzysów dla realnych gospodarek oraz prezentowanie wspólnego stanowiska na forach globalnych. Kolejny dokument opisujący walkę z kryzysem to Europejski plan naprawy gospodarczej z 26 listopada 2008 roku, według którego do zastosowania są trzy grupy działań, tj. impuls fiskalny
(około 200 mld euro), poprawa konkurencyjności i zatrudnienia (biznes, ludzie, infrastruktura i energia, w tym np. gospodarka niskoemisyjna) oraz badania i rozwój tzn. promowanie „mądrych” inwestycji52. Kolejne publikacje Komisji Europejskiej z roku 2009
pokazują, że pomimo podjętych działań strefa euro rozwija się dalej zbyt wolno. W roku
ESM – ang. European Stability Mechanism.
A. Kisielewska, Przegląd metod i stymulacji i nadzoru gospodarki zastosowanych w kryzysie finansowym i kryzysie zadłużenia w latach 2008–2011. Przykład Unii Europejskiej, [w:] K. Żukrowska (red.),
Kryzys gospodarczy 2008+ test dla stosowanej polityki. Metody przeciwdziałania ich skuteczność, Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 2013, s. 582.
50
http://ec.europa.eu/economy_finance/eu_borrower/efsm/index_en.htm [dostęp 12.10.2015].
51
Przezwyciężenie kryzysu finansowego i wyjście na prostą: europejskie ramy działania, Komisja Europejska, COM 2008 (706), 29.10.2008.
52
Europejski plan naprawy gospodarczej, COM 2008 (800), 26.11.2008.
48
49
28
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
2010 w dokumencie Wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej53 proponuje się powiązanie płatności z budżetu UE z wypełnianiem kryteriów z Maastricht. Przewiduje się
zarówno kary, jak i nagrody. W raporcie Strenghtening Economics Governance in the
EU54 wnioskuje się zmiany w systemie zarządzania na korzyść zwiększenia dyscypliny
fiskalnej, lepszego nadzoru gospodarczego i finansowego, wzmocnienia ram zarządzania
kryzysowego i wzmocnienia instytucji zarządzania gospodarczego. Co oznacza stanowczą realizację zasad Paktu Stabilności i Wzrostu55. Kolejne działania to np. wdrożenie
Europejskiego Mechanizmu Stabilności (EMS) czy nowe ramy finansowe na lata 2014–
2020. Przyjęty też został opisywany już „sześciopak” i Pakt Euro Plus56. Znaczenie Paktu
Euro Plus jest podstawą do wytyczenia głównych ram i kierunków prac nad zmianą porządku instytucjonalnego Unii Europejskiej oraz zmian w zasadach zarządzania gospodarczego. Konkluzje zawarte w Pakcie Euro Plus stanowiły więc merytoryczne przesłanki do dalszych prac, analiz i dyskusji, na podstawie których utworzono następujące
dokumenty: sześć aktów prawnych – pięć rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i jedną dyrektywę Rady Ecofin (tzw. wspomniany sześciopak), Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (traktat fiskalny), Europejski Mechanizm Stabilizacji (załącznik II do Paktu Euro Plus). Zasadnicza różnica między
dokumentami polega na tym, że Pakt Euro Plus dotyczy całej Unii Europejskiej, natomiast pozostałe, wyżej wymienione dokumenty odnoszą się wyłącznie do państw należących do strefy euro, a tylko w niewielkim, ograniczonym zakresie do krajów spoza strefy
euro57. Efekty ww. polityk widać dopiero od połowy 2013 roku. Dane statystyczne pokazują symptomy ożywienia w strefie euro i powolne wychodzenie z kryzysu gospodarczego przez poszczególne gospodarki państw Unii Europejskiej. Jednak trudno obecnie prognozować, jak będzie się rozwijała sytuacja w przyszłości.
Wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej, COM 2010 (250), 12.05.2010.
Strenghtening Economics Governance in the EU. Raport of the Task to the European Council, Brussel, 21.10.2010.
55
Ang. Stability and Growth Pact – zbiorowa nazwa dwóch rozporządzeń Rady Europejskiej oraz
uchwały o charakterze prewencyjnym i represyjnym, które zostały ratyfikowane na szczycie w Amsterdamie 17 czerwca 1997 roku. Dokument ten zakłada, iż kryteria fiskalne z Maastricht są nie tylko warunkiem
przyjęcia do Europejskiej Unii Monetarnej, lecz będą obowiązywać kraje członkowskie już po przyjęciu do
unii walutowej.
56
http://www.europarl.europa.eu/brussels/website/content/modul_06/zusatzthemen_12.html [dostęp
12.12.2015].
57
http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/0E488FBD9FC0153DC1257A2A004A96E8/$File/Strony%20
odZP_33P-10.pdf [dostęp 15.11.2015].
53
54
29
Paweł Zamora
Zakończenie
Zdaniem wielu ekonomistów konieczne jest połączenie odpowiedniej polityki antykryzysowej z korektą nadzoru nad sektorem finansowym. Należy wdrożyć mechanizmy, które wykluczą oferowanie przez sektor finansowy zbyt ryzykownych instrumentów
oraz zbyt daleko idących gwarancji dla tego sektora. Istotna jest tutaj rola banków centralnych, która powinna być na nowo zdefiniowana. Ważna rolę odgrywa polityka prowadzona przez Unię Europejską. Zaprezentowane w opracowaniu rozwiązania ekonomiczne
podjęte w UE, w tym instytucjonalne, przyczyniły się do poprawy sytuacji w większości
państw Unii Europejskiej do tego stopnia, że w niektórych krajach Unii Europejskiej,
w których sytuacja uległa poprawie, należy rozważyć wyhamowanie działań antykryzysowych. Teoria ekonomii i poszczególne szkoły ekonomiczne pokazują też różnorodne
metody odziaływania państwa na gospodarkę w czasie kryzysu. Chyba nikt obecnie nie
wyobraża sobie takiej sytuacji, w której poszczególne państwa czy instytucje ponadnarodowe, takie jak Unia Europejska czy Bank Światowy, nie oddziałują na koniunkturę
w czasie kryzysu. Zaprezentowane rozwiązania pokazują, że ich skuteczność jest wysoka.
Ale konieczne są dalsze działania w zakresie np. kontroli rynków finansowych.
Sytuacja „pokryzysowa” pokazuje, że obecna równowaga makroekonomiczna
w większości państw, które uporały się z kryzysem, ma charakter krótkotrwały, a stabilizacja nie jest głęboka. Możliwe są różnorodne scenariusze od gwałtownego wzrostu gospodarczego przez długotrwałą stagflację i możliwą kolejną recesję58. Kończąc rozważania dotyczące kryzysów ekonomicznych warto zacytować słowa T. Sedlaćka z Ekonomii dobra i zła:
„(…) Zbyt łatwo porzuciliśmy zasady moralne, których ekonomia powinna bronić. Polityka
gospodarcza została puszczona samopas i wpadła w psychozę deficytu, która spowodowała
gigantyczne zadłużenie (…) zanim wyruszymy na poszukiwanie nowych horyzontów czas
na ekonomiczne retro (…)”59. Obecny kryzys jest też efektem braku umiaru i bezwzględnej
chęci kreowania zysków przez przedsiębiorców, konsumentów oraz państwa.
Bibliografia
Literatura:
Altman A., The Great Crasch 2008, „Foreign Affairs”, vol. 8, No. 1, s. 5.
Balcerzak A.P., Przegląd i wstępna ocena teoretycznych stanowisk dotyczących źródeł globalnego kryzysu gospodarczego, [w:] Antkiewicz S., Pronobis M. (red.), Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 257–259.
J. Koćwin, op. cit. s. 34.
T. Sedlacek, Ekonomia dobra i zła, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2012–2015, s. 331.
58
59
30
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
Bartas K., Wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych w interpretacji Keynesa i szkoły
monetarystycznej, [w:] Problemy gospodarcze w ujęciu teoretycznym i praktycznym, „Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, http://www.
sbc.org.pl/Content/69328/SE_84.pdf [dostęp 21.11.2015].
Bergman U.M., Bordo M.D., Jonung L., Historical Evidence on Business Cycles: The International Experience, [w:] Fuhrer J.C., Schuh S. (eds.), Beyond Shocks: What Causes Business
Cycles, Federal Reserve Bank of Boston, Conference Series 42, Boston1998, s. 67–72.
Blaug M., Teoria ekonomii, ujęcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Bocutoglu E., Ekinci A., Austrian Business Cycle Theory and Global Crisis, „Mises Daily”
05.02.2010, http://mises.org/daily/4072 [dostęp 19.10.2015].
CNN, The Recscue CNN Money.com’s bailout tracker, Special Report, www.money.cnn.com/
news/storysupplement/economy/bailouttracker [dostęp 11.11.2015].
Encyklopedia PWN, encyklopedia online – http://encyklopedia.pwn.pl/lista.php?co=kryzys [dostęp 2015.10.27].
Jakimowicz A., Od Keynesa do teorii chaosu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 379.
Kalecki M., Próba teorii koniunktury, [w:] idem, Dzieła, t.1. Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979, s. 95–157.
Kasperkiewicz W., Obecny kryzys finansowy – przyczyny i terapia, [w:] Bednaczyk J.L., Bukowski S.I., Misala J. (red.), Współczesny Kryzys gospodarczy, przyczyny – przebieg – skutki,
Wyd. Fachowe CeDeWu. pl, Warszawa 2009, s. 33–34.
Kisielewska A., Przegląd metod i stymulacji i nadzoru gospodarki zastosowanych w kryzysie finansowym i kryzysie zadłużenia w latach 2008–2011. Przykład Unii Europejskiej, [w:]
Żukrowska K. (red.), Kryzys gospodarczy 2008+ test dla stosowanej polityki. Metody
przeciwdziałania ich skuteczność, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2013.
Koćwin J., Między monetaryzmem a gospodarką regulowaną, wpływ światowego kryzys na rynkach
finansowych (2008–2009) na modernizację liberalnych teorii rozwoju gospodarczego, s. 31
http://ekon.sjol.eu/download.php?id=42be1c733f6b4b19518ebcdadfeed0e50d41978e.
Komisja Europejska, Europejski plan naprawy gospodarczej, COM 2008 (800), 26.11.2008.
Komisja Europejska, Przezwyciężenie kryzysu finansowego i wyjście na prostą: europejskie ramy
działania, COM 2008 (706), 29.10.2008.
Komisja Europejska, Wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej, COM 2010 (250),
12.05.2010.
Koryś P., Kryzys gospodarczy, ekonomia i wolny rynek. Doświadczenie historyczne, stan
obecny i prognozy na przyszłość, http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_
content&view=article&id=26:piotr-kory-qkryzys-gospodarczy-ekonomia-i-wolny-rynekdowiadczenie-historyczne-stan-obecny-i-prognozy-na-przyszoq-&catid=1:artykuy&Itemid=2
[dostęp 23.11.2015].
31
Paweł Zamora
Kryzys (definicje), http://pl.wikipedia.org [dostęp z dnia 23.11.2015].
Landreth H. i Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Lansberg T., Inwestycje publiczne jako sposób przeciwdziałania spowolnieniu rozwoju polskiej
gospodarki; Gospodarka w warunkach kryzysu, Wyd. Fachowe CeDeWu.pl.
Mazurek S., Ścieżki międzynarodowej transmisji kryzysów, [w:] J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha,
R. Żelazny, Koniunktura gospodarcza – od bańki internetowej do kryzysu subprime, Wyd.
Beck, Warszawa 2009.
Milewski R., Podstawy ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Narodowy Bank Polski, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Warszawa.
Nosek A., Pietrzak A., Efekt domina, czyli międzynarodowa transmisja kryzysów, UE Wrocław, 2003.
Petrozolin-Skowrońska B. (red.), Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 1995.
Próchnicki L., Nowa Ekonomia Keynsowska, http://wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP19-5.pdf [dostęp 14.11.2015].
Próchnicki L., Nowa Szkoła Keynesowska – Teoretyczne i praktyczne implikacje, „Studia i Prace
Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2011, nr 19, (http://wneiz.pl/nauka_wneiz/
sip/sip19-2011/SiP-19-5.pdf [dostęp 06.12.2015].
Sedlacek T., Ekonomia dobra i zła, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2012–2015.
Strenghtening Economics Governance in the EU. Report of the Task to the European Council,
Brussel, 21.10.2010.
Szymanik E., Zyguła A., Cykliczne wahania aktywności gospodarczej, Krakowskie Towarzystwo
Edukacyjne Sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009.
Thlon M., Proces sekurytyzacji aktywów w kontekście kryzysu na rynku kredytów subprime, Finansowy Kwartalnik Internetowy „e-Finanse” nr 2(2009).
von Mises L.H.E., The Austrian Theory of the Trade Cycle, http://www.mises.org [dostęp
15.09.2015].
Włodarczyk R., Makroekonomia, wybrane problemy, UEK w Krakowie (w druku), s. 17.
Woods T.E. Jr., Niepoprawna politycznie historia Stanów Zjednoczonych, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s. 176.
Zamora P., Mechanizm transmisji cykli koniunkturalnych, Badania statutowe KTE z roku 2011.
Zarnowitz V., Recent Work on Business Cycles in Historical Perspective: A Review of Theories
and Evidence, „The Journal of Economic Literature” 1985, t. 23, s. 548–549.
Żukrowska K., „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2012, nr 2 (IX), http://ksm.ka.edu.pl/
tresc/4-2012-Zukrowska.pdf [dostęp 10.11.2015].
32
Kryzysy − ujęcie teoretyczne i polityka antykryzysowa
Internet:
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/neoklasyczna-synteza;3946624.html [dostęp 01.12.2015].
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/postkeynesizm;3960923.html [dostęp 15.11.2015].
http://www.geopolityka.org/analizy/unia-europejska/przemyslaw-benken-integracja-europejskaw-obliczu-kryzysu [dostęp 05.11.2015].
http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/0E488FBD9FC0153DC1257A2A004A96E8/$File/Strony%20
odZP_33P-10.pdf [dostęp 15.11.2015].
http://sjp.pwn.pl/korpus/zrodlo/J-M;754;415.html [dostęp 12.12.2015].
http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/61-n/622-neoliberalizm-monetaryzm [dostęp 12.01.2015].
http://ec.europa.eu/economy_finance/eu_borrower/efsm/index_en.htm [dostęp 12.10.2015].
http://www.europarl.europa.eu/brussels/website/content/modul_06/zusatzthemen_12.html [dostęp
12.12.2015].
https://www.nbportal.pl/slownik/teoria-realnego-cyklu-koniunkturalnego [dostęp 11.11.2015].
33
Michał Thlon, PhD
The role and importance of the European Union’s
financial supervision in post-crisis conditions.
Conclusions for Poland.
Abstract:
The main objective of the chapter is to discuss and attempt to evaluate changes to the model of European financial market supervision, especially in view of the impact of the new financial supervisory architecture of the European Union on the domestic financial sector. The paper analyses reforms of the European banking sector introduced in recent years in response to the 2007−10 financial
crisis. First of all, it characterises the current system of banking supervision in the EU. In addition,
it offers an assessment of the individual components of implemented reforms. A significant part
of the chapter is devoted to presenting conclusions for the financial sector in Central and Eastern
European countries, including Poland. The results of analysis allow for the conclusion that there
is no clear evidence indicating the negative impact of solutions adopted in the eurozone banking
sector on other Member States of the Union.
Key words:
financial crisis, banking union, eurozone, European Central Bank
Streszczenie:
Celem rozdziału jest omówienie i próba oceny zmian wprowadzonych po kryzysie finansowym w zakresie organizacji nadzoru nad europejskim rynkiem finansowym, zwłaszcza w kontekście wpływu
nowej architektury nadzoru finansowego Unii Europejskiej na krajowy sektor finansowy. W rozdziale przeanalizowano reformy europejskiego sektora bankowego wprowadzone w ostatnich latach
w odpowiedzi na kryzys finansowy lat 2007−2010. W pierwszej kolejności autor scharakteryzował
aktualny system nadzoru bankowego w UE. Następnie dokonał oceny poszczególnych komponentów
wdrażanych reform. Znacząca część rozdziału poświęcona jest prezentacji wniosków dla krajowego
sektora finansowego państw Europy Środkowo – Wschodniej, w tym Polski. Wyniki analizy pozwalają stwierdzić, że nie ma jednoznacznych przesłanek wskazujących na negatywny wpływ rozwiązań
przyjętych na poziomie państw strefy euro na sektor bankowy w pozostałych krajach UE.
Słowa kluczowe:
kryzys finansowy, unia bankowa, strefa euro, Europejski Bank Centralny
Introduction
The current financial crisis brought to the fore all of the faults of both national and European solutions regarding banking supervision. Previous supervisory solutions proved
unable to prevent critical situations from developing. The crisis revealed serious shortcomings in the scope of cooperation, coordination and trust between national supervisory
35
Michał Thlon
bodies, as well as in terms of the cohesion of their activities. These problems even concerned matters fundamental for the financial stability of the European Union as a whole,
such as harmonising guaranteed deposit amounts in individual Member States.
In view of the above, the European Commission already in November 2008 appointed a High Level Group chaired by J. de Larosière to develop recommendations for
changes in the structure of financial supervision in the European Union. In its final report
presented on 25 February 2009,1 the de Larosière group proposed inter alia: to strengthen
cooperation and coordination between national supervisors including through the creation
of new European Supervisory Authorities, and, for the first time, a European-level body
charged with overseeing risk in the financial system as a whole. Parallel work on the new
structure of financial supervision was underway at the Committee on Economic and Monetary Affairs (ECON) of the European Parliament. On 10 May 2010, the Committee
adopted a report containing proposed changes concerning, i.a.: including the European
Parliament in the process of transmitting recommendations and warnings, extending the
scope of tasks conferred upon the European Systemic Risk Board (ESRB) and appointing
the President of the European Central Bank (ECB) as the Chair of the ESRB.
As a result of extensive work, on 1 January 2011 the European Union established
the European System of Financial Supervision. The main task of the new system was
to ensure the proper implementation of financial sector regulations so as to maintain
financial stability and secure trust in the financial system as a whole, as well as to ensure
appropriate protection of financial services consumers.
The present paper discusses and attempts to evaluate changes introduced following the financial crisis in the scope of European financial market supervision, particularly in the context of how the new architecture of the EU’s financial supervision affects
the domestic financial sector.
1.European banking supervision
Lessons learned from the 2007−10 financial crisis2 included the fact that the financial
stability of the euro area, and consequently of the entire European Union, was particularly threatened by two aspects. The first of them is the feedback loop between the condi http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52009DC0252 (accessed: 29 October 2015)
2
The economic effects of the crisis became clearly visible in the first half of 2008, mostly on account
of declining consumer sentiment and a significant cutback in bank lending. Starting from the second half
of 2007, the financial crisis was accompanied by a marked slowdown in the world’s largest economies. For
more detailed information, see M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financial markets crisis
– impact on the Polish financial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt
– Bank & Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45−70.
1
36
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
tion of domestic banks and a given state’s credit risk, while the second is the diffuse
nature of banking supervision.3
In order to respond to the diagnosed problem areas, an initiative arose aimed
at mitigating the effects of the crisis on the one hand, and on the other at preventing
similar crisis situations in the future.
One of the most important post-crisis changes to EU banking supervision is the
implementation of a multi-level system of micro – and macro-prudential bodies, which
includes European and national supervisors, into the Community’s legal framework.4
The European Systemic Risk Board (ESRB) is responsible for macro-prudential
oversight on the European level. The Board’s main task is to undertake monitoring activities and limit macro-economic systemic risk to financial stability in the EU. It issues
recommendations and warnings to Member States and European Supervisory Authorities. In its work, the ESRB also cooperates with such international financial institutions
as the International Monetary Fund and the Financial Stability Board.
Micro-prudential oversight, on the other hand, was entrusted to three institutions:5
•• the European Banking Authority (EBA),
•• the European Insurance and Occupational Pensions Authority (EIOPA), and
•• the European Securities and Markets Authority (ESMA).
These institutions are responsible for assessing the situation of individual institutions on individual financial markets in order to safeguard the stability of financial systems
and ensure that their consumers are protected. The assumption is that by establishing
European-wide oversight, it will be possible to harmonise national regulations and ensure
that they are implemented and respected according to uniform rules. This, in turn, will
contribute to improving financial system risk assessment in individual states.
It should be noted that in spite of the fact that this oversight is to be exercised
on the EU level, existing directives assume that it will continue to be exercised on the
national level as well. In this respect, national institutions will be responsible for exercis3
P. Gajewski, Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warsaw:
NBP, 2013, p. 29.
4
Directive 2010/78/EU of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 amending Directives 98/26/EC, 2002/87/EC, 2003/6/EC, 2003/41/EC, 2003/71/EC, 2004/39/EC, 2004/109/EC,
2005/60/EC, 2006/48/EC, 2006/49/EC and 2009/65/EC in respect of the powers of the European Supervisory Authority (European Banking Authority), the European Supervisory Authority (European Insurance
and Occupational Pensions Authority) and the European Supervisory Authority (European Securities and
Markets Authority) (the so-called Omnibus Directive); Regulation (EU) No 1092/2010 of the European
Parliament and of the Council of 24 November 2010 on European Union macro-prudential oversight of the
financial system and establishing a European Systemic Risk Board; Council Regulation (EU) No 1096/2010
of 17 November 2010 conferring specific tasks upon the European Central Bank concerning the functioning
of the European Systemic Risk Board.
5
S. Cerna, “Central banks, monetary policy and financial stability,” Timisoara Journal of Economics,
vol. 5, no. 2(18) (2012), pp. 336−79.
37
Michał Thlon
ing micro-prudential oversight, ensuring consumer protection and informing European
oversight bodies about the results of exercised oversight. In actual fact, national supervisors only perform an operational function, while European Supervisory Authorities act
as the final decision-maker.
The most important decision-making competence from the perspective of individual financial sectors has been conferred upon individual supervisory entities within
the EU; for example, granting licenses and oversight over the so-called “big banks” have
been transferred from national supervisors to the European Banking Authority.
The structure of supervision over financial markets in the European Union
is presented in Figure 1.
Figure 1. The structure of supervision over financial markets in the European Union.
Source: http://www.eestipank.ee/en/financial-stability/participation-esrb (accessed: 29 October 2015)
It is worth adding that apart from the above-mentioned activities, parallel work
was underway on the CRD IV/CRR package (Directive and Regulation on capital,
liquidity and risk management requirements), which transposed the so-called Basel III
accords into EU law.6 In the scope of business insurance, a new and improved system
of monitoring the solvency of insurance societies was introduced – Solvency II, which
began to apply (also in Poland) on 1 January 2016.7
In mid-2012, the European Commission took another step towards harmonising European banking supervision by proposing to establish the Single Supervisory Mechanism.
6
For a more detailed description, see: M. Thlon, “Kalkulacja wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka
operacyjnego w zgodzie z dyrektywą w sprawie wymogów kapitałowych – CRD IV,” Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 921(2013).
7
G. Strupczewski, “Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych a projekt Solvency II,” Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 848/2011, pp. 63−73.
38
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
Together with the Single Resolution Mechanism,8 the Single Supervisory Mechanism constitutes the institutional pillar of the European banking union. This idea emerged as a reaction to the global financial crisis and is aimed at ensuring the financial stability of these
countries. A major milestone on the way towards establishing this structure was the sovereign debt crisis in the eurozone caused by an enormous fiscal crisis, which partially resulted from the crisis in the banking sector. An important assumption of the banking union
is the automatic participation of eurozone countries.9 Non-eurozone countries, such as Poland, will be able to join as associate members. It is worth adding that this group of Member States will not be able to fully benefit from stability mechanisms, as the European
Central Bank lacks the authority to influence the banking system outside the euro area.10
The proposed reform of the banking union assumes that the competence of both
supervisory bodies and, perhaps most importantly, other mechanisms ensuring the stability of the financial system will be transferred from the national to the EU level.
The proposal entailed the creation of three pillars of supervision, namely:
1. the Single Supervisory Mechanism (SSM),
2. the Single Resolution Mechanism (SRM), and
3. the European Deposit Insurance Scheme (EDIS).
After a time, the Member States managed to strike an agreement regarding two
of the pillars: the agreement on SSM was concluded in 2013, and the agreement on SRM
– in 2014.11 The third pillar of the banking union, relating to a centralised deposit guarantee scheme, was also adopted in 2014, but in very limited form.12 Member States failed
to agree on the amount of guarantee funds. On 24 November 2015, the European Commission tabled a proposal for a Regulation on establishing a European Deposit Insurance
Scheme (EDIS),13 which would supplement national deposit guarantee schemes.
The overriding purpose of the Single Resolution Mechanism is to ensure an orderly resolution of failing banks with the lowest possible costs for taxpayers and the real economy. As a supervisory body, the
ECB is assumed to play an important role in determining whether a given bank is – or is in danger of – failing; for a more detailed description, see: http://ec.europa.eu/finance/general-policy/banking-union/
single-resolution-mechanism/index_en.htm (accessed: 29 October 2015). The costs of the resolution
process will be covered from the Single Resolution Fund financed by contributions from banks.
9
https://www.bankingsupervision.europa.eu/about/thessm/html/index.en.html (accessed: 29
October 2015)
10
M. Groszek, W. Kwaśniak, A. Raczko, “Unia Bankowa – skutki dla UE, strefy euro i Polski,” Zeszyty Bre Bank – CASE, Warsaw 2012.
11
The EU’s Single Resolution Mechanism entered into force on 1 January 2016.
12
Directive 2014/49/EU of the European Parliament and of the Council of 16 April 2014 on deposit
guarantee schemes.
13
Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council amending Regulation (EU)
806/2014 in order to establish a European Deposit Insurance Scheme.
8
39
Michał Thlon
1.1. Single Supervisory Mechanism (SSM)
The Single Supervisory Mechanism comprises the European Central Bank and national
supervisory authorities. The European Central Bank supervises significant credit institutions, i.e. ones that meet, among others, the following criteria: the total value of their
assets exceeds EUR 30 billion, or the total value of their assets exceeds both 20% of the
parent country’s GDP and EUR 5 billion, or they represent the three most significant
institutions in each of the states participating in the banking union.14 This means that the
ECB exercises direct supervision over around 130 of the largest banks of the participating countries, which hold almost 82% of banking assets in the euro area.15
The European Central Bank (ECB) also acts as the central bank for eurozone
countries. It is worth noting that the new supervisory authority is responsible for both
macro-prudential and micro-prudential oversight. The latter assumes that the ECB will
closely cooperate with national supervisory institutions. Consequently, the central bank
function is combined here with the supervisory function.16
1.2. Single Resolution Mechanism (SRM)
The mechanism is to ensure that failing banks will be resolved in an orderly manner.
Consequently, it is aimed at protecting taxpayers against recapitalisation of banks that
are likely to fail – the situation that took place during the last financial crisis – so that
taxpayers are not be encumbered with additional costs. Another objective of SRM
is to enable systematic write-off or conversion of debts owed to shareholders and creditors, and the potential use of the Single Resolution Fund. The SRF will be established
over a period of eight years, and its target level should correspond to at least 1% of the
amount of covered deposits of all credit institutions authorised in all the banking union
member states. This value is estimated at approx. EUR 55 billion. The SRF will be financed
by contributions from banks collected at national level. Initially, individual countries
will accumulate funds on their own accounts, which will then be gradually merged over
an 8-year transition period. As much as 40% of paid-in funds will be mutualised in the
first year, a further 20% in the second year, with further equal portions being mutualised
over the next six years, until the full mutualisation of accounts.17
14
The regulator allows for special excluding circumstances; for more detailed information, see: M.
Zaleska, Unia Bankowa, Warsaw: Difin, 2013, p. 21.
15
https://www.bankingsupervision.europa.eu/about/thessm/html/index.en.html
16
M. Groszek, W. Kwaśniak, A. Raczko, “Unia Bankowa…”, op. cit.
17
Council of the European Union, Agreement on the transfer and mutualisation of contributions to the
Single Resolution Fund, Brussels, 14 May 2014.
40
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
1.3. European Deposit Insurance Scheme (EDIS)
The new deposit insurance scheme is to be obligatory for eurozone countries, whose
banks are currently included in the SSM, but other Member States will also be able to join.
Implementation is to be gradual and not encumber banks with additional costs. This
means that contributions will remain at the current level, i.e. a target of 0.8% of guaranteed deposits in 2024, while banks could deduct their contribution to EDIS from contributions to national Deposit Guarantee Schemes. The contribution amount would
depend on the bank’s risk profile. EDIS is to be introduced in three stages. The first, from
2017 to 2019, will consist in re-insuring national guarantee schemes by EDIS. Funds
from the latter would be released only after the exhaustion of national resources, which
is meant to act as a safeguard against moral hazard. In the second stage, EDIS funds
would be available immediately after the deposit guarantee became reimbursable. Risk
would gradually be transferred to the European level, while the share of funds in the
system would shift from 80% national / 20% European in 2019 to 16% / 84% in 2023
respectively. The last stage of EDIS implementation is planned for 2024, when it will
assume 100% of deposit risk from national schemes.
2.Weaknesses of the single banking supervision
In order to analyse the financial supervision model being implemented in the EU,
it is worth drawing particular attention to aspects that may have a negative impact on the
efficiency of European supervision.
First of all, reinstating the financial supervision model in which the central bank
is responsible for both monetary policy and maintaining financial stability in the Member
States results in a particular conflict of interest between the two objectives of supervision.
Central banks have time and again faced dilemmas regarding interest rate changes, opting
for solutions that were less favourable to the economy for fear of the negative consequences their decisions could have for the financial sector.18 Empirical research conducted
by various authors clearly shows that if the central bank lacks full sovereignty, it becomes
more inclined (often under pressure from governing parties) to take decisions that are
more beneficial for the banking sector than from the standpoint of monetary policy.19 This
also gives rise to threats related to moral hazard in the banking sector.
18
A similar situation is found in 14 Eurozone states, where both monetary and supervisory functions
are vested in central banks; for more detailed information, see: European Parliament, Directorate General
for Internal Policies, The various roles of the ECB in the new EMU Architecture, September 2013, p. 10.
19
According to research, the level of interest rates of commercial banks depends, for example, on the
electoral cycle. It shows that state-owned banks’ income is statistically significant and markedly lower
in economic terms during the election period as compared to other periods. This demonstrates that the de-
41
Michał Thlon
Secondly, the banking union model assumes that supervision will be exercised
solely over banks domiciled in eurozone countries and their subsidiaries. It will not extend
to the branches of these banks in countries outside the euro area. However, branches of foreign banks have to submit consolidated financial statements with their parent banks.
Theoretically, a branch of a foreign bank may cause the parent bank to fail if it is large
enough, or if the parent bank’s branch-oriented activity is focused on foreign markets.
In such a case, the ECB could be forced to rescue branches of foreign banks, even though
they would formally remain outside European stability mechanisms. This problem takes
on particular significance if we consider that the expansion of banks from eurozone
countries into foreign markets took place in the form of foreign branches. Rescuing
institutions that remain outside the scope of the ECB’s supervision may lead to widespread
moral hazard in the banking sector. The micro-economic functioning of a banking sector
with a relatively high level of moral hazard is tightly coupled with macro-economic
moral hazard. This means that single supervision will not cover all credit institutions active in the EU, which consequently creates a very real possibility of regulatory arbitrage.
The fact that the ECB lacks the authority to react outside the eurozone may also have
a negative impact on the eurozone itself. The current financial crisis has been characterized by the complexity of markets, and, consequently, the speed of financial contagion.
Thirdly, it should be noted that national supervisors in eurozone countries may follow
entirely different objectives than European supervisors, which in turn may lead to conflicts
of interest. Without doubt, the priority of European supervision will be to ensure stability in eurozone countries, even at the expense of resolving banks and allowing them
to fail. However, it would be difficult to imagine national supervisors enabling national
institutions to go bankrupt. There is also another dimension of this conflict, related to the
question of selecting institutions that will be subjected to interventions in case of bankruptcy risk. The ECB will probably be more inclined to rescue institutions that play
a significant role on the European level. On the other hand, national supervisors will be
focusing on providing assistance to smaller institutions, which may be of minor systemic importance for the EU but may be significant in the given supervisor’s country.
Last but not least, the agreed concept assumes that contributions towards the resolution fund will be made by the banks themselves, and their level may be increased by taxes
imposed on banks. However, taking into account the size of the European banking sector,
crease of interest rates is caused by reducing interest income, which would suggest that state-owned banks
also fulfil political objectives. See K. Jackowicz, O. Kowalewski, Ł. Kozłowski, “Stopa dochodu odsetkowego banków a cykl wyborczy,” Management and Business Administration Central Europe, no. 6(2012),
pp. 23−38. This is also the subject of research described in: C. A. E. Goodhart, D. Schoenmaker, “Institutional Separation between Supervisory and Monetary Agencies,” in The Central Bank and the Financial System, ed. by C.A.E. Goodhart, Cambridge, MA: MIT Press, 1995; M. Quityn, M. W. Taylor, Should Financial
Sector Regulators Be Independent?, speech on March 8, International Monetary Fund, Washington 2004.
42
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
it seems unlikely that the level of accumulated resources will be sufficient for the resolution fund to be able to rescue European banks without placing an additional burden on European taxpayers. For that reason, more and more economists point to the fact that the
current model of the banking union – which aims to ensure fiscal stability in the euro area
through the stability of the banking sector – will most likely fail to achieve this objective.
Consequently, the mechanism entails a number of risks which have been characterised in detail in Table 1.
Table 1. Types of risk related to the introduction of the Single Supervisory Mechanism.
Risk of subjective decisionmaking
Risk related to the division
of powers
Operational risk
Risk of national interests influencing decisions taken by the
Supervisory Board or Governing
Council
Risk of over-optimistic risk as- Risk of insufficient human resessment adopted by national su- sources
pervisors, which increases the risk
of deviations at the EU level
Risk of conflict of interest between Risk of unequal treatment
the ECB’s monetary and supervi- of banks due to the national susory functions
pervisors’ obligation to enforce
non-monetary sanctions imposed
by the ECB
Risk of exerting pressure on the
ECB to start working before
it is ready to assume the supervisory function
Risk of failing to extend supervision over all institutions that
are significant in terms of the financial system’s stability yet fail
to meet the basic SSM significance criteria
Operational risk arising from the
need to build the system to obtain,
store and process large amounts
of confidential data
Risk of conflict related to the lack
of representatives of non-eurozone countries in the Governing
Council; threat to equal chances
on the single financial market
Source: B. Lepczyński, ed., Konsekwencje przystąpienia Polski do Unii Bankowej, Gdańsk: Instytut Badań
nad Gospodarką Rynkową, 2014
3.Conclusions for Poland
Introducing the Single Supervisory Mechanism in the form of a banking union is fundamentally aimed at, and results in, protecting the economies of supervised states against
shocks associated with failing and insolvent banks.
One very important aspect of the banking union is that big banks will now have
to face an equally powerful European supervision authority, which will have more
powers and possibilities than individual national supervisors. Banks will no longer be
able to avoid consequences by escaping to other countries, where supervision and legal
regulations are more lenient and less restrictive; they will no longer risk losing the licence
of only one of their subsidiaries, but the risk of losing the licence and running into trouble will apply to the entire capital group. Creating a banking union whose scope only
encompasses the euro area may lead to consequences for countries remaining outside the
43
Michał Thlon
common supervision, in particular Central and Eastern European ones. These consequences may concern the following areas:
•• integration of the banking sector,
•• cost of raising capital for banks in these countries,
•• competitiveness of the banking sector,
•• monetary policy stability,
•• diversification of financial shocks,
•• stability of financial systems.
The will to integrate financial markets, and banking sectors in particular, was an important reason for establishing the EU. These actions were supposed to increase the availability of financial services to society, and to speed up economic growth in the Member States.20
Ex ante research indicated that such integration would bring the following positive results:
•• lowering the cost of capital,
•• improving credit supply,
•• diffusion of financial shocks,
•• increasing the banking sector’s competitiveness.
However, upon verifying initial assumptions on the basis of real rather than estimated data, the situation becomes decidedly more pessimistic. Although research results
are unambiguously positive in the scope of integration in the interbank sector, retail
banking is on the opposite end of the scale. There are contradictory results with regard
to the integration of the wholesale banking sector.21 Therefore, it may be assumed that
it is only partially integrated. One of the reasons for the continuously low integration of the
banking sector in the EU is the very specificity of this sector, which is largely based
on bank-firm relationships.22 Consequently, such factors as knowledge of the language,
culture and institutions of the country you live in as well as your financial advisor tend
to encourage consumers to use financial services in their home country rather than abroad.
Interesting conclusions may also be drawn from research conducted by the ECB23 showing that the level of integration in that respect is particularly low between the so-called
New and Old Europe. For that reason, the influence of single supervision on the integration of the banking sector emerges as an important issue from the perspective of the
Union as a whole. However, taking into account both the level and dynamics of banking
S. Ongena, A. Popov, “Interbank market integration, loan rates, and firm leverage,” Journal of Banking and Finance, Elsevier, no. 3(2011), pp. 544−59.
21
R.J.Wagenvoort, A. Ebner, M. Morgese Borys, “A factor analysis approach to measuring European
loan and bond market integration,” Journal of Banking and Finance, Elsevier, no. 4 (2011), pp. 1011−25.
22
A bank-firm relationship consists in the firm having liabilities towards one bank (single relationship)
over a specific period.
23
M. Baltzer, L. Capiello, R.A. de Santis, S. Manganelli, Measuring Financial Integration in New EU
Member States, Working Paper no. 81, European Central Bank 2008.
20
44
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
sector integration between the so-called New and Old Europe, it may be assumed that the
banking union will negatively affect this process, delaying it even further.
Source literature often includes the notion that single banking supervision functioning in the euro area may have a negative impact on the cost of raising capital for
banks from non-eurozone countries such as Poland. This is thought to be mainly motivated by the fact that investors will demand higher risk premiums for countries
remaining outside the scope of robust banking supervision.
Here it is useful to draw attention to the structure of the Polish banking sector, which
is markedly different to that of eurozone countries. In Poland, like in other countries of Central and Eastern Europe (CEE), the share of foreign banks amounts to over 70%,24 while
the average value for other Member States equals 30%. The detailed ownership structure
of the banking sector in Member States outside the euro area is presented in Table 2.
Table 2. Ownership structure of the banking sector in selected countries outside the euro area
Hungary
Lithuania
Poland
Romania
97.0%
85.6%
84.0%
72.3%
87.4%
Share of assets controlled by 73.0%
owners from the euro area
56.9%
0.0%
53.1%
72.4%
Dominant country of origin Austria
of capital
26.7%
Austria
Sweden
Italy
Austria
20.7%
60.8%
11.6%
31.5%
Czech
Republic
Share of foreign assets
Source: B. Lepczyński, ed., Konsekwencje przystąpienia…, op. cit.
It should additionally be stressed that the specific nature of banking operations
is markedly different in individual Member States. Banks from better-developed EU
countries were considerably more indebted than banks from new Member States of the
Union. One of the reasons behind their high level of indebtedness was the fact that parent
banks were obtaining financing for their subsidiaries operating in CEE countries. The
majority of such funds was held in the form of interbank deposits. Such a high level
of foreign banks’ dependence in CEE countries creates risks for the financial system,
increasing the likelihood of a credit crisis. Source literature25 indicates that countries
where banks are to a large extent financing each other through the interbank market are
more exposed to financial shocks and credit crises. On the other hand, though, considering that the banking sector in CEE countries is largely supported by parent banks, it could
24
The share of foreign capital in Poland amounts to approx. 72%, while approx. 58% is dependent
on capital owned by parent banks in Eurozone states; see A. Hryckiewicz, M. Pawłowska, Czy nowy nadzór spełni swoje zadanie?: zmiany w nadzorze finansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski,
National Bank of Poland, Department of Education and Publications, 2013.
25
F. Allen, D. Gale, Financial Intermediaries and Markets, Center for Financial Institutions Working
Papers 00−44, Wharton School Center for Financial Institutions, University of Pennsylvania, 2000.
45
Michał Thlon
seem that stability mechanisms in the euro area will have a positive impact on the cost
of raising capital for parent banks, which may in turn exert a positive influence on the
banking sector of these countries. As long as parent banks support their subsidiaries
in CEE countries, the banking union will have a positive impact on banking sector efficiency in these states. This means that guarantees given to the parent bank may be viewed
by depositors as guarantees for such bank’s subsidiaries. According to the latest research,
parent banks will engage in such behaviour as long as the CEE banking sector remains
tempting due to its high margins.26 In the context of recent changes related to the introduction of the banking tax, this may soon cease to be the case.27
Many countries’ experience of financial crisis, including the latest one in 2007−10,
has shown that parent banks often decide to recapitalise their subsidiaries in the case
of problems in their foreign companies.28 Some of the parent banks in Poland, upon the
request of the Polish Financial Supervision Authority, renounced the payment of dividends in order to safeguard their subsidiaries against a worsening of the situation on the
domestic banking market, earmarking their profits for increasing capital. Consequently,
the capital adequacy ratio in the domestic bank sector has grown significantly.29
However, integrated supervision may render the ECB more inclined to act within
the scope of monetary policy taking into account its influence on the banking sector.
Owing to monetary policy that favours the banking sector in eurozone countries, as well
as the support banks can rely on from the ECB, these sectors may become less exposed
to financial shocks. The euro area’s lesser susceptibility to financial shocks in turn
reduces the risk of financial turbulence in non-eurozone countries.30
When analysing the consequences of Poland’s potential access to the SSM,
it is worth noting its strictly financial aspect. Accessing the system entails the need
to contribute to the cost of its functioning. The assumption behind single European supervision is that such costs will be incurred by the supervised entities, i.e. financial institutions. However, in Polish credit conditions, on account of the empirically documented
asymmetry between the bargaining position of the bank and the customer, one may expect
that such costs will at least partially be transferred to the realm of the real economy.31
A. Hryckiewicz, O. Kowalewski, “The economic determinants and behavior of foreign banks
in emerging countries during a period of global economic downturn,” International Banking in the New Era:
Post-crisis Challenges: Post-crisis Challenges and Opportunities, vol. 11, no. 393(2010).
27
See M. Thlon, R. Sieradzki, “Czy wprowadzenie podatku od aktywów bankowych ma sens?,” Gazeta Giełdy Parkiet, no. 262(14 November 2015).
28
A. Hryckiewicz, M. Pawłowska, Czy nowy nadzór…, op. cit.
29
Polish Financial Supervision Authority, Działania Nadzoru Finansowego w warunkach pokryzysowych, Warsaw 2011.
30
F. Allen, D. Gale, Financial Intermediaries…, op. cit.
31
M. Thlon, R. Sieradzki, Struktura rynku bankowego w kontekście wpływu na realną gospodarkę,
speech given at the 4th Polish Congress of Regulating Financial Markets – FinReg 2015.
26
46
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
The accession of non-eurozone CEE countries to the banking union, even as associate members, may bring a positive indirect effect thanks to the possibility to exert pressure
on the behaviour of foreign banks. Due to the dependence of CEE banking sectors on eurozone countries, they are very susceptible to shocks that affect and will continue to affect
the euro area. The experience of many countries shows that such shocks may only be mitigated with the assistance of parent banks. On the other hand, according to source literature,
foreign banks tend to leave foreign markets in times of financial crises through the sale
of their subsidiary banks. Such actions on the part of banks often exacerbate the crisis
in a given country or form a channel for transmitting the crisis from the parent country
to the country of the subsidiary’s operations. Thanks to common supervision, even in the
case of associate members, CEE countries would gain some leverage with regard to the
behaviour of foreign banks. Consequently, this would allow them to avoid the conflicts
of interest that could appear if they chose to opt out of the SSM. There is one more thing
that should be considered when taking into account arguments for and against the accession
of non-eurozone countries to the banking union: their lenders of last resort are the national
central banks, while for the eurozone countries, this role is performed by the ECB.
It should be expected that the new European supervision will be predominantly
focused on ensuring stability in eurozone countries, which may result in a conflict of interest between the supervisors of Old and New Europe. Empirical research that assessed
efficiency and stability based on quantitative methods has shown that parent countries
may derive certain advantages from the new supervisory architecture and new regulations, while this effect may be opposite for CEE host countries, particularly for small
banks.32 The most important consequences of the SSM for the domestic financial system
in the scenario of either accessing the new European supervisory structures or opting out
of them have been shown in Table 3.
32
E. Miklaszewska, K. Mikolajczyk, M. Pawlowska, The consequences of post-crisis regulatory architecture for banks in Central Eastern Europe, National Bank of Poland Working Paper no. 131, 2012.
47
Michał Thlon
Table 3. The consequences of establishing the SSM for the domestic financial system
Benefits/opportunities
Accessing the Uniform supervisory regulations
single supervi- Limiting regulatory arbitrage
sory system
Increased credibility of the country
Lower financing costs
Integration of the financial market
Greater access to information
Costs/threats
Financial costs related to the operation
of the supervisory system
Limiting the powers of national supervisory authorities
Greater dependency of the Polish banking
sector on the situation in the euro area
Decision-making process biased in favour
Influence on the decision-making process of eurozone countries
within the framework of the supervisory
Possible liberalisation of supervision (the
system
Polish banking sector is of minor signifiSimplifying the relationship between cance to the ECB)
Polish and eurozone supervisors
Weaker position of Poland (and other nonPositive consequences derived from great- eurozone countries)
er stability in the euro area
Remaining out- Maintaining the independence of Polish Marginalising the Polish banking sector
side the single supervisory authorities
Absence from the decision-making procsupervisory sysess that influences the entire region
tem
Risk of limiting cross-border activity
of euro area countries
Delaying the integration of the domestic
financial market with that of the euro area
Absence from the process of the EU’s
stepped-up economic integration
Source: own analysis based on B. Lepczyński, ed., Konsekwencje…, op. cit., p. 53.
Conclusions
Recent changes in the financial supervision model that are being implemented in Europe,
as well as the ongoing debate over the banking union’s impact on the Polish banking
sector, justify detailed analyses of the influence of these new solutions on the efficiency
and security of the financial system. Without doubt, the introduction of the SSM will
have an impact on the Polish banking sector – irrespective of Poland’s decision to access
or opt out of the new supervisory architecture. This is above all due to the considerable
share of foreign capital from countries that are already under the ECB’s supervision
in the assets of the domestic banking sector. Owing to the above, the ECB will assume
supervision over eurozone banks’ subsidiaries on the consolidated level, while national
supervisors’ cooperation with their counterparts from the majority of parent countries
will be facilitated. The analysis of currently available research in this respect shows that
there is no unambiguous empirical evidence demonstrating that the recent trend in supervisory changes will render such oversight more effective. However, some research papers
48
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
indicate that including the central bank in the supervisory structure is valid, as it is better
equipped to mitigate financial shocks than external supervisory institutions due to its
function in the banking sector and the possibilities to influence it. Furthermore, results
of the analysis show that neither the single European supervision nor even the proposed
banking union as a whole are likely to fulfil the demands they put forward. On the other
hand, if the Polish banking sector opted out of the ECB’s jurisdiction, this would halt the
process of the sector’s integration and consequently lead to its further marginalisation.
The results of currently available empirical analyses do not corroborate the potential negative impact that single supervision may exert on the banking sector in new EU
Member States, including Poland. Nevertheless, it is worth bearing in mind that, contrary to many other Member States, Polish banking supervision pursued a conservative
supervisory policy, which was largely responsible for the stability and profitability of the
domestic banking sector. Consequently, Polish banks are better capitalised and function
based on lower financial leverages than their European competitors. For that very
reason, accessing the common supervisory system should not be an end in itself. While
establishing the SSM, and at a later stage also a banking union, should be regarded as a step
in a good direction, only significant and measurable benefits should influence Poland’s
decision to potentially access the mechanism. It is also worth noting the global dimension
of the banking union, which was created to remedy the last financial crisis. On account
of its flaws, this proposal may produce an opposite effect to the one intended, extending
the operations of big banks and countries that fail to observe fiscal discipline at the expense
of mutualised funds. This, in turn, could increase social discontent and negatively influence market discipline, foundering the EU’s integration process from within.
Bibliography
F. Allen, D. Gale, Financial Intermediaries and Markets, Center for Financial Institutions Working Papers 00−44, Wharton School Center for Financial Institutions, University of Pennsylvania, 2000
M. Baltzer, L. Capiello, R.A. de Santis, S. Manganelli, Measuring Financial Integration in New
EU Member States, Working Paper no. 81, European Central Bank, 2008
S. Cerna, “Central banks, monetary policy and financial stability,” Timisoara Journal of Economics, vol. 5, no. 2 (18) (2012), pp. 336−79
Council of the European Union, Agreement on the transfer and mutualisation of contributions
to the Single Resolution Fund, Brussels, 14 May 2014
Council Regulation (EU) No 1096/2010 of 17 November 2010 conferring specific tasks upon the
European Central Bank concerning the functioning of the European Systemic Risk Board
49
Michał Thlon
Directive 2010/78/EU of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010
amending Directives 98/26/EC, 2002/87/EC, 2003/6/EC, 2003/41/EC, 2003/71/EC,
2004/39/EC, 2004/109/EC, 2005/60/EC, 2006/48/EC, 2006/49/EC and 2009/65/EC
Directive 2014/49/EU of the European Parliament and of the Council of 16 April 2014 on deposit guarantee schemes
European Parliament, Directorate General for Internal Policies, The various roles of the ECB
in the new EMU Architecture, September 2013
P. Gajewski, Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warsaw:
NBP, 2013
C.A.E. Goodhart, D. Schoenmaker, “Institutional Separation between Supervisory and Monetary
Agencies,” in The Central Bank and the Financial System, C.A.E. Goodhart, ed., Cambridge, MA: MIT Press, 1995
M. Groszek, W. Kwaśniak, A. Raczko, “Unia Bankowa – skutki dla UE, strefy euro i Polski,”
Zeszyty Bre Bank – CASE, Warsaw 2012
A. Hryckiewicz, O. Kowalewski, “The economic determinants and behavior of foreign banks
in emerging countries during a period of global economic downturn,” International Banking in the New Era: Post-crisis Challenges: Post-crisis Challenges and Opportunities,
vol. 11, no. 393 (2010)
A. Hryckiewicz, M. Pawłowska, Czy nowy nadzór spełni swoje zadanie?: zmiany w nadzorze finansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski, Warsaw: NBP, Department of Education and Publications, 2013
http://ec.europa.eu/finance/general-policy/banking-union/single-resolution-mechanism/index_
pl.htm (accessed: 29 October 2015)
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52009DC0252 (accessed: 29
October 2015)
https://www.bankingsupervision.europa.eu/about/thessm/html/index.en.html (accessed: 29 October 2015)
K. Jackowicz, O. Kowalewski, Ł. Kozłowski, “Stopa dochodu odsetkowego banków a cykl wyborczy,” Management and Business Administration Central Europe, no. 6 (2012), pp. 23−38
M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financial markets crisis – impact on the
Polish financial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt
– Bank & Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45−70
E. Miklaszewska, K. Mikolajczyk, M. Pawlowska, The consequences of post-crisis regulatory
architecture for banks in Central Eastern Europe, National Bank of Poland Working Paper
no. 131, 2012
S. Ongena, A. Popov, “Interbank market integration, loan rates, and firm leverage,” Journal
of Banking and Finance, Elsevier, no. 3 (2011), pp. 544−59
50
The role and importance of the European Union’s financial supervision in post-crisis conditions. Conclusions for Poland.
Polish Financial Supervision Authority, Działania Nadzoru Finansowego w warunkach pokryzysowych, Warsaw 2011
Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council amending Regulation
(EU) 806/2014 in order to establish a European Deposit Insurance Scheme
M. Quityn, M. W. Taylor, Should Financial Sector Regulators Be Independent?, speech on March
8, International Monetary Fund, Washington 2004
Regulation (EU) No 1092/2010 of the European Parliament and of the Council of 24 November
2010 on European Union macro-prudential oversight of the financial system and establishing a European Systemic Risk Board
G. Strupczewski, “Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych a projekt Solvency II,” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 848(2011)
M. Thlon, “Kalkulacja wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego w zgodzie z dyrektywą
w sprawie wymogów kapitałowych – CRD IV,” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, no. 921 (2013)
M. Thlon, R. Sieradzki, Struktura rynku bankowego w kontekście wpływu na realną gospodarkę,
speech given at the 4th Polish Congress of Regulating Financial Markets – FinReg 2015,
Warsaw 14−15 November 2015
M. Thlon, R. Sieradzki, “Czy wprowadzenie podatku od aktywów bankowych ma sens?” Gazeta
Giełdy Parkiet, no. 262 (14 November 2015)
R. J.L.M. Wagenvoort, A. Ebner, M. Morgese Borys, “A factor analysis approach to measuring
European loan and bond market integration,” Journal of Banking and Finance, Elsevier,
no. 4 (2011), pp. 1011−25.
M. Zaleska, Unia Bankowa, Warsaw: Difin, 2013
51
dr Dorota Kuder
Katedra Teorii Ekonomii
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków
kryzysu finansowego
Streszczenie.
W rozdziale zaprezentowano kierunki zmian w procesie legislacyjnym gospodarki francuskiej w zakresie stosunków pracy. Analizę tego rynku pracy przeprowadzono na tle trzech innych wybranych
gospodarek państw Unii Europejskiej (Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch).
Głównym celem badawczym opracowania jest analiza ewolucji instytucji rynku pracy Francji spowodowana kryzysem finansowym z lat 2007–2009. Chodzi głównie o znalezienie odpowiedzi na
pytanie, czy ostatni kryzys miał wpływ na francuskie instytucje rynku pracy i jeżeli tak, to na które?
Pozwoli to na zweryfikowanie hipotezy badawczej o następującej treści: instytucje rynku pracy we
Francji zareagowały na kryzys finansowy lat 2007–2009, a prowadzona polityka ekonomiczna państwa oraz zmiany legislacyjne mają na celu zmianę ich charakteru na bardziej liberalny, co wpłynie
na uelastycznienie tego rynku pracy, by szybciej reagował na zmiany koniunktury.
Za metodę badawczą przyjęto analizę podstawowych regulacji rynku pracy w wybranych państwach
Unii Europejskiej na podstawie dostępnej literatury, a przede wszystkim serwisów prawnych, baz
danych, raportów OECD oraz statystyk Eurostatu. Prześledzenie kierunków zmian w procesie legislacyjnym prawa pracy pozwoli na zweryfikowanie hipotezy badawczej.
Słowa kluczowe:
rynek pracy, nowa ekonomia instytucjonalna, kryzys finansowy
Abstract.
This chapter presents the direction of change in the legislative process of the French economy
in terms of labor relations. The analysis of the labor market were performed against three other selected economies of the European Union (Germany, Great Britain and Italy).
The main purpose of the research study is to analyze the evolution of labor market institutions of France
due to the financial crisis of 2007–2009 year. The main question is that: whether the recent crisis had
an impact on the French labor market institutions, and if so, which ones has been changed. This will
allow to verify the research hypothesis as follows: labor market institutions in France have reacted
to the financial crisis of 2007–2009 and introduced economic policy as well legislative changes are
designed to amend their nature more liberal, which will increase the flexibility of the labor market.
The research method was an analysis of labor market regulation in the elected representatives of the
European Union on the basis of the available literature, legal services, databases, reports the OECD
and Eurostat statistics. Tracing the direction of changes in the legislative process of labor law will
allow to verify the research hypothesis.
Key words:
labor market, new institutional economics, financial crisis
53
Dorota Kuder
Wprowadzenie
Kryzys finansowy lat 2007–2009 podobny był do poprzednich – wynikał z nadmiernej ekspansji kredytów. Jednakże to, co różniło go od poprzednich to skala spekulacji związana z bańką na rynku nieruchomości i elementy, które stanowią nowość we współczesnej
gospodarce światowej, takie jak globalizacja rynków czy sekurytyzacja. Powiązania międzynarodowe państw w postaci przepływu kapitału czy wymiany handlowej przyspieszyły
proces rozlania się kryzysu na większość gospodarek na świecie, zaś jego skutki można
nadal obserwować śledząc m. in. spadek wartości PKB per capita czy wzrost stopy bezrobocia we wspomnianym okresie. W reakcji na skutki kryzysu większość państw wprowadzając aktywną politykę makroekonomiczną zainicjowała zmiany na rynku pracy. Politykę
wspierano zmianami legislacyjnymi, które określają charakter instytucji tegoż rynku.
Instytucjonalne ramy narzucone przez przepisy prawne wpływają bezpośrednio
na efektywność rynku pracy danej gospodarki. Przyjmuje się, że zwykle nie ma znaczenia ilość wprowadzonych regulacji, lecz ich jakość oraz zgodność z instytucjami nieformalnymi, ukształtowanymi przez zwyczaje, kulturę czy mentalność społeczeństwa (tzw.
odpowiedniość instytucji formalnych i nieformalnych). W niniejszym opracowaniu
mowa jest o kierunkach zmian w procesie legislacyjnym gospodarki francuskiej w zakresie stosunków pracy. Analizę tego rynku pracy przeprowadzono na tle trzech innych
wybranych gospodarek państw Unii Europejskiej (Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch).
Głównym celem badawczym opracowania jest analiza ewolucji instytucji rynku
pracy Francji spowodowana kryzysem finansowym z lat 2007–2009. Chodzi głównie
o znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy ostatni kryzys miał wpływ na instytucje rynku
pracy i jeżeli tak, to na które. Pozwoli to na zweryfikowanie hipotezy badawczej o następującej treści: instytucje rynku pracy we Francji zareagowały na kryzys finansowy lat
2007–2009, a prowadzona polityka ekonomiczna państwa oraz zmiany legislacyjne
mają na celu zmianę ich charakteru na bardziej liberalny, co wpłynie na uelastycznienie
tego rynku pracy, by szybciej reagował na zmiany koniunktury.
Za metodę badawczą przyjęto analizę podstawowych regulacji rynku pracy u wybranych przedstawicieli Unii Europejskiej na podstawie dostępnej literatury, a przede
wszystkim serwisów prawnych, baz danych, raportów OECD oraz statystyk Eurostatu.
Prześledzenie kierunków zmian w procesie legislacyjnym prawa pracy pozwoli na zweryfikowanie hipotezy badawczej.
W pierwszej części opracowania mowa będzie o budowaniu instytucji oraz ich odróżnieniu od polityki ekonomicznej. W następnym punkcie pracy wskazano te regulacje,
które we Francji zmieniły swój charakter w reakcji na kryzys finansowy 2007–2009.
W kolejnej części przedstawiono rynek pracy we Francji na tle wybranych krajów UE.
Całość opracowania zamyka podsumowanie.
54
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
1.Budowanie instytucji a polityka ekonomiczna państwa
Instytucje ograniczają niepewność poprzez wprowadzanie schematów do codziennego życia. Stają się one przewodnikiem dla ludzkich interakcji1. Celem instytucji
jest zatem ukierunkowanie zachowania jednostki. Tak długo jak dana instytucja realizuje ten cel, tak długo kształtuje wzorce codziennych działań i przez to zmniejsza niepewność. Instytucje, które są instrumentem wykorzystywanym przez jednostki do maksymalizacji korzyści w dążeniu do zwiększania indywidualnego dobrobytu, mają, według
Northa, spełniać funkcję obniżania kosztów transakcyjnych.
W niniejszym opracowaniu przyjęto, że podstawową cechą instytucji jest to, iż
zawierają one każdą formę ograniczeń, którą wymyślił człowiek w celu kształtowania
wzajemnych oddziaływań ludzkich. Instytucje mogą mieć charakter formalny lub nieformalny. W tej stosunkowo szerokiej definicji należy podkreślić, że instytucjonalne
ograniczenia dotyczą zarówno oddziaływania na jednostki w celu zabronienia robienia
im czegoś, jak również narzucenia warunków, które muszą być spełnione, aby podjęły
pewne działania. Owe ograniczenia mogą być tworzone przez ludzi, jak np. konstytucja,
zasady prawne; mogą również ewoluować w czasie, jak na przykład prawo zwyczajowe.
Oznacza to, że z jednej strony instytucje są w sposób „sztuczny” narzucane społeczeństwu poprzez kreowanie prawa, z drugiej strony mogą powstawać „spontanicznie” poprzez ewolucję społeczeństwa i zasad nim rządzących. W przypadku analizy instytucji
rynku pracy uwaga zostanie skupiona głównie na regulacjach prawnych nadających
kształt stosunkom pracy w danej gospodarce.
Aby zrozumieć, co prowadzi do zmiany instytucjonalnej (institutional change) należy podkreślić rolę historii – budowanie instytucji wymaga czasu. Proces instytucjonalnej zmiany w każdym kraju przebiega inaczej. W niektórych krajach może przeciągać się
w czasie, w innych może wręcz przynieść skutek przeciwny do zamierzonego z powodu
konfliktów politycznych, ekonomicznych lub warunków społecznych. W inicjowaniu
procesu zmian pamiętać należy przede wszystkim o zasadach i kulturze danego kraju.
Skoro podstawową rolą instytucji w społeczeństwie jest ograniczanie niepewności, to należy stwierdzić, że będą one wypełniały tę rolę tylko wówczas, gdy będą stabilne. North zauważa, że stabilność struktur ludzkich interakcji nie zawsze oznacza, iż są
one efektywne. Nie przeczy to również faktowi ich przeobrażeń w czasie – każda forma
instytucji ewoluuje, a przez to ciągle zmienia się wachlarz dostępnych dla nas możliwości wyboru2. Owo bogactwo możliwości pociąga za sobą zmiany dostosowawcze dokonywane przez jednostki gospodarujące. Zmiana instytucjonalna jest niezwykle skompliD.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University
Press, New York 1990, s. 4.
2
D.C. North, op. cit., s. 6.
1
55
Dorota Kuder
kowanym procesem, ponieważ przekształcenia dostosowawcze mogą być konsekwencją
zmian w zasadach, w nieformalnych ograniczeniach oraz w rodzajach i efektywności
mechanizmów ich egzekwowania. Co więcej, zmiana instytucjonalna zwykle ma charakter kumulacyjny (przyrostowy) i ciągły, znacznie rzadziej ewoluuje w przerywany
sposób z powodu rewolucji czy podboju. Odpowiedź na pytanie – dlaczego dochodzi do
zmian lub w jaki sposób się one dokonują, znaleźć można wyłącznie na podłożu społecznym, w osadzeniu nieformalnych ograniczeń w społeczeństwach.
Poważnym problemem związanym z instytucjami, a obserwowanym szczególnie
w pracach o charakterze empirycznym, staje się rozróżnienie między instytucjami a polityką ekonomiczną. Jak podkreśla A. Wojtyna „(…) słabo dopracowane pozostaje zagadnienie komplementarności i substytucyjności oraz względnej autonomii instytucji
i polityki ekonomicznej”3. Autor wskazuje również, że problem ten jest szczególnie bliski głównemu nurtowi współczesnej ekonomii4. W literaturze znaleźć można intuicyjne
rozróżnienie, gdzie za kryterium przyjmuje się podatność na zmiany – politykę ekonomiczną można umyślnie zmienić, a instytucje nie. Ze względu na to, że instytucje nieformalne to głęboko zakorzenione w kulturze i obyczajach normy społeczne, ich niezmienność w długim okresie implikuje stwierdzenie, że względnie prosto potrafimy odróżnić
te instytucje od polityki ekonomicznej. Jednakże znaczniej trudniej jest znaleźć ekonomistom kryterium dla rozróżniania instytucji formalnych i polityki. Polityka ekonomiczna wiąże się z wyznaczeniem celów i pożądanych wyników, a instytucje są regułami
i zasadami postępowania, które wdrożone przez jednostki pozwalają osiągnąć pożądany
wynik. Polityka decyduje, które instytucje będą się rozwijać, ale instytucje także oddziałują na politykę – rozstrzygają o jej przyjęciu i skuteczności.
Głównym czynnikiem zmian instytucjonalnych w gospodarce według M. Iwanka
i J. Wilkina jest postęp techniczny lub ogólniej: przemiany techniczne, związane ze zmianą dostępności różnych czynników produkcji i zmianą proporcji wykorzystania tych czynników produkcji. Z tego punktu widzenia za samoistny czynnik zmian instytucji należy
uznać zmiany wielkości zasobów produkcyjnych zarówno ludzkich, jak i rzeczowych5.
Przyjęta tutaj definicja instytucji wymaga jednak nieco innego ujęcia czynnika zmian instytucjonalnych – za najważniejszy przyjęto nie tyle postęp techniczny, co raczej postęp
społeczno-techniczny (analiza rynku pracy czyni ludzi najważniejszym substratem). Chociaż społeczeństwo ewoluuje dostosowując swój charakter do zmieniającego się otoczenia, to nie należy zapominać, że przypomina ono żywy organizm, który rozwija się w cza3
A. Wojtyna, Teoretyczny wymiar zależności między zmianami instytucjonalnymi, polityką ekonomiczną a wzrostem gospodarczym, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 5–6, s. 14.
4
Szerzej: A. Wojtyna, op. cit.
5
M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998, s. 23.
56
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
sie, uczy i doskonali. Pojawiają się nowe prądy intelektualne, zmienia się system wartości,
powstają nowe struktury społeczne. Trzeba zatem pamiętać, że determinanty zmiany instytucjonalnej tkwią również w nas samych. J. Wilkin i M. Iwanek dodatkowo za przyczynę zmiany instytucjonalnej uznają przeobrażenia po stronie popytu, wpływające na kształtowanie się relacji cen, kontakt z innymi kulturami (społecznościami czy cywilizacjami),
oraz wojny, przewroty, rewolucje lub ogólniej: konflikty społeczne. Dalej mogą być to katastrofy ekologiczne i inne poważne zmiany w środowisku człowieka. Współcześnie nie
wolno zapominać o takim czynniku, jak upowszechnianie się wiedzy i edukacja.
Kryzys finansowy lat 2007–2009 można uznać za przyczynę instytucjonalnych
zmiana na rynku pracy danego kraju. Prawdopodobnie jest jeszcze zbyt wcześnie, by
w pełni ocenić jego wpływ na instytucje, można jednak pokusić się o próbę przewidywania, w jakim kierunku instytucje te będą ewoluować w przyszłości na skutek wydarzeń okresu 2007–2009.
2.Próby uelastycznienia francuskiego rynku pracy jako reakcja
na kryzys finansowy lat 2007–2009
Jednym z najpoważniejszych skutków ostatniego kryzysu finansowego jest znaczny wzrost bezrobocia we Francji (Rysunek 1). Niewykorzystane zasoby ludzkie wiążą
się z niewyprodukowanymi dobrami, zatem dochodzi do obniżenia się wartości PKB
per capita (Rysunek 2).
Rysunek 1. Wielkość bezrobocia we Francji w latach 2000–2014 z uwzględnieniem długości
jego trwania (w tys. osób)
Źródło: Dane OECD, http://stats.oecd.org/.
57
Dorota Kuder
Skupiając uwagę na rynku pracy w gospodarce francuskiej, można zauważyć, iż
liczba bezrobotnych ze średnio 1 mln osób w latach 2000–2008 wzrosła do 1 mln 300
tysięcy bezrobotnych w 2009 roku. Zastosowane narzędzia nie przyniosły spodziewanego efektu i w 20015 roku liczba bezrobotnych sięgała prawie 1,5 mln osób. Kiedy analizujemy stopę bezrobocia w analogicznym okresie, zauważamy, iż kształtowała się ona
średnio na poziomie 7,5%, by w 2009 roku podnieść się o prawie 2 punkty procentowe
do poziomu i od 2013 roku przyjąć wartość dwucyfrową (ponad 10%)6. Te skutki kryzysu finansowego odcisnęły swoje piętno również w poziomie PKB per capita. Załamanie
koniunktury w 2009 roku spowodowało spadek PKB na mieszkańca Francji z poziomu
31 000 euro w poprzednim roku do 30 000 euro.
Z Rysunku 2 wynika dodatkowo, że kryzys najbardziej wpłynął na poziom PKB
per capita Wielkiej Brytanii. Tam załamanie przyszło wcześniej niż w większości krajów europejskich i po 2007 roku widać wyraźny spadek omawianego wskaźnika z poziomu 35 400 euro na mieszkańca (w 2007 roku) do wartości 26 800 euro w 2009 roku.
Rysunek 2. PKB per capita w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2003–2014
(w euro)
Źródło: dane Eurostatu, http://ec.europa.eu/eurostat/.
Regulacje w ramach francuskiego Kodeksu pracy (Code du travail) wyznaczają
w tym kraju minimalne standardy dotyczące warunków pracy, w tym: czasu pracy, nadgodzin, wymiar płatnego urlopu i dni wolnych od pracy. Ustawa ta weszła w życie w dniu
6
58
Por. Rysunek 3.
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
1 maja 2008 roku (Ustawa 67 z 21 stycznia 2008)7. Mimo że przepisy nie zmieniły wcześniej istniejącego prawa, to stanowią one kompleksowy układ uproszczonego i do niedawna fragmentarycznego prawodawstwa z ostatnich 30 lat. Kodeks pracy reguluje stosunki
umowne między pracodawcami i pracownikami oraz określa warunki zwalniania i przeprowadzenia niektórych procedur, a dodatkowo zawiera przepisy dotyczące reprezentacji
pracowników i regulację składek pracowników do systemu ubezpieczeń społecznych. Pozostałe prawa i obowiązki określone są w umowach zbiorowych, negocjowane na szczeblu
krajowym lub lokalnym pomiędzy związkami zawodowymi i stowarzyszeniami pracodawców. Kodeks pracy określa również podstawowe zasady układów zbiorowych.
Ustawa 391 z 4 maja 2004 roku osłabiła pozycję związków zawodowych na kilka
sposobów: poprzez wymóg o reprezentowaniu większości siły roboczej, aby układ zbiorowy mógł być uznany; poprzez wprowadzenie większych preferencji dla związków
zakładowych zamiast związków sektorowych; poprzez umożliwienie reprezentowania
pracowników przez małe grupy przedstawicieli niezwiązane z dużymi związkami. Pozycja związków została dodatkowo osłabiona przez Ustawę 789 z 20 sierpnia 2008 roku,
jej przepisy ustalono wcześniej z organizacjami pracodawców i związków. Nowe prawo
rozluźniło nieco kryteria ustalania reprezentacji pracowniczej w przedsiębiorstwie i usunęło domniemanie, że główne związki zawodowe są reprezentatywne na poziomie miejsca pracy. Przepisy weszły w pełni w życie w 2013 roku8.
Ta sama ustawa (789/2008) przewiduje także, iż umowy dotyczące przedsiębiorstw są ważne tylko wtedy, jeżeli podpisały je związki lub organizacje pracownicze,
które zdobyły co najmniej 30% głosów oddanych w ostatnich wyborach w miejscu pracy. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy organizacje z poparciem ponad 50% głosów
liczby zatrudnionych staną w opozycji.
Ochrona prawna przed dyskryminacją i molestowaniem, w tym ochrona przed odwetem dla tych, którzy zgłaszają lub zeznają w sprawie o dyskryminację, zostały wzmocnione wraz z naniesieniem poprawek w definicjach w Ustawie 496 z dnia 27 maja 2008
roku. Było to formalne transponowanie do prawa francuskiego niektórych aspektów
unijnej dyrektywy 2000/43/WE, 2000/78/WE i 2002/73/WE w sprawie równego traktowania bez względu na rasę lub pochodzenie etniczne, religię, płeć i z uwzględnieniem
równości szans zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego.
W związku z kryzysem finansowym i wzrostem stopy bezrobocia Ustawa o ochronie zatrudnienia z czerwca 2013 roku pozwala przedsiębiorstwom znajdującym się
w trudnej sytuacji ekonomicznej negocjować ze związkami zawodowymi (stanowiącyWszystkie omówione ustawy dostępne są w serwisie: http://legifrance.gouv.fr.
„The Economist Intelligence Unit”, France Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country
Commerce France, June 2014.
7
8
59
Dorota Kuder
mi reprezentację minimum 50% pracowników) w kwestii cięcia godzin pracy oraz przy
zwolnieniu pracownika wypłatę wynagrodzenia za okres dwóch lat. Zasady dotyczące
masowych zwolnień umożliwiają obecnie pracodawcy negocjację zwolnień bezpośrednio ze związkami lub przedstawicielami pracowników (z pominięciem urzędników rządowych). Aby zamknąć duże przedsiębiorstwo, dyrekcja musi wykazać, że podejmowała próby znalezienia nabywcy.
Ta sama ustawa wymaga również od firmy zatrudniającej więcej niż 50 pracowników utrzymania bazy danych z informacjami umożliwiającymi przedstawicielom pracowników ocenę kondycji finansowej organizacji. Takie narzędzie kontroli ma zastosowanie
do przedsiębiorstw z 300 lub więcej pracownik od 14 czerwca 2014 roku, a od 14 czerwca
2015 roku również do mniejszych firm. Duże grupy kapitałowe muszą dodatkowo przyznać pracownikom co najmniej jedno miejsce w zarządzie z pełnym prawem głosu.
Zgodnie z Ustawą o ochronie zatrudnienia z czerwca 2013 roku, pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze czasu uzyskali prawo do pracy w wymiarze co najmniej 24 godzin tygodniowo (przepis ten ma zastosowanie od 1 stycznia 2016 roku do
wszystkich wówczas pracujących w niepełnym wymiarze).Poza tym wszyscy pracownicy, w tym zatrudnieni tymczasowo i w niepełnym wymiarze czasu pracy, od początku
2016 roku uzyskali dostęp do prywatnego systemu ubezpieczeń zdrowotnych ich firmy.
Pracodawca musi dodatkowo opłacić co najmniej 50% kosztów ubezpieczenia uzupełniającego pracownika. Od 1 stycznia 2015 roku wszyscy pracownicy mają prawo do 20
godzin szkolenia za każdy rok pracy, które są akumulowane na „koncie osobistym”
i możliwe do wykorzystania w przypadku zmiany pracodawcy.
Według danych OECD9 powiększająca się dysproporcja w PKB per capita między Francją a światowymi liderami związana jest z niskim odsetkiem zatrudnienia wśród
osób młodych oraz wśród najstarszej grupie wiekowej w gospodarce Francji. Drugą
przyczyną jest nadal najniższy w UE godzinowy poziom tygodnia pracy (35 godzin tygodniowo zamiast średnio 40 godzinnego tygodnia pracy dla Europy).
Zmiany we francuskim prawie podatkowym z lat 2013–2014 polegają na zmniejszeniu obciążeń podatkowych pracodawcom poprzez ulgi podatkowe oraz obniżeniu
składek na ubezpieczenie społeczne, które nakładane są na najniższe i średnie wynagrodzenia. Dodatkowo regulacje umożliwiły finansowe wsparcie podczas organizacji profesjonalnych szkoleń dla osób o niskich kwalifikacjach oraz bezrobotnych.
Działania rządu francuskiego obejmowały tworzenie przepisów zwiększających
elastyczność umów o pracę na czas nieokreślony, uruchomienie aktywnej polityki walki
z bezrobociem, zmiany w zakresie przeniesienia wydatków na obowiązkowe ubezpie9
OECD, Economic Policy Reforms 2015. Going for Growth, OECD Publishing, Paris 2015, s. 191,
http://dx.doi.org/10.1787/growth-2015-en.
60
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
czenie społeczne przedsiębiorstw na inne obciążenia podatkowe, uproszczenie systemu
podatkowego, likwidację podatkowych luk prawnych, jak również nacisk na doskonalenie umiejętności i walkę z nierównościami w dostępie do edukacji.
3.Sytuacja na rynku pracy wybranych przedstawicieli Unii
Europejskiej – analiza jej podstawowych instytucji
Jednym z najważniejszych wskaźników makroekonomicznych obserwowanych
na rynku pracy jest stopa bezrobocia w danej gospodarce. Z Rysunku 3 wynika, że gospodarka francuska średnio osiąga najwyższe poziomy tego wskaźnika w badanym
okresie. Do 2008 roku wyższą stopę bezrobocia miały tylko Niemcy, natomiast od 2011
roku – wyłącznie Włochy. Porównując ten wskaźnik z innymi krajami europejskimi,
Francja ma jedną z najwyższych stóp bezrobocia w Europie.
W dalszych porównaniach wybranych instytucji rynku pracy pozycja Francji nie
poprawia się znacząco.
Rysunek 3. Stopa bezrobocia dla wybranych krajów Unii Europejskiej w latach 2005–2014
(w procentach)
Źródło: dane Eurostatu, http://ec.europa.eu/eurostat/.
Przeciętne godzinowe koszty pracy w 2014 roku były we Francji najwyższe spośród wszystkich czterech analizowanych krajów i wynoszą tam 34,60 euro, podczas gdy
w Niemczech 31,40 euro, we Włoszech 28,30 euro, a w Wielkiej Brytanii 22,30 euro.
61
Dorota Kuder
Kiedy analizuje się stopę zatrudnienia wśród najstarszej wiekowo grupy w 2014
roku, okazuje się, iż Francja i Włochy utrzymywały podobny poziom odsetka pracujących w wieku 55–64 lat – odpowiednio 47% i 46,2%, podczas gdy dla Wielkiej Brytanii
wartość ta wynosi 61%, a dla Niemiec 63,2%.
W większości krajów Unii Europejskiej obowiązuje 40-godzinny tydzień pracy.
Tak sytuacja wygląda w Wielkiej Brytanii, Niemczech i we Włoszech, gdzie obowiązuje
8-godzinny dzień pracy od poniedziałku do piątku. Wyjątkiem jest Francja, gdzie obowiązuje 35-godzinny tydzień pracy. W większości krajów Unii Europejskiej czas pracy stopniowo się zmniejsza10. Dyrektywa dotycząca czasu pracy w Unii Europejskiej nakłada
maksymalnie 48-godzinny tydzień pracy, który dotyczy każdego z państw członkowskich,
z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Malty (kraje te obowiązuje klauzula opt-out, co oznacza,
że pracownicy mogą pracować dłużej niż 48 godzin jeśli chcą, ale nie mogą być do tego
zmuszani). Za główną przyczynę niskiego poziomu godzin rocznie przepracowanych
przez Europejczyków uznaje się stosunkowo wysoką kwotę rocznego płatnego urlopu11.
Kolejną instytucją rynku pracy, która określa jego charakter, jest płaca minimalna.
Ustawodawstwo w tym zakresie w Wielkiej Brytanii istniało już od 1909 roku12 (a jeszcze wcześniej tylko w Nowej Zelandii i Australii). W Unii Europejskiej 22 państwa
członkowskie mają obecnie krajową płaca minimalną13. W lipcu 2014 Niemcy zaczęli
proces legislacyjny mający na celu wprowadzenie federalnego obowiązkowego minimalnego wynagrodzenia, przepisy te weszły w życie w dniu 1 stycznia 2015 roku. Wiele krajów, takich jak Szwecja, Finlandia, Dania, Szwajcaria, Austria, i Włochy, nie posiada regulacji w zakresie płacy minimalnej, ale opierają się w tym zakresie na
negocjacjach grup pracodawców i związków zawodowych w celu ustanowienia minimalnych zarobków (za pośrednictwem układów zbiorowych). Podobnie sytuacja wygląda we Francji, gdzie za wyjątkiem sektora publicznego negocjacje na temat wysokości
płacy minimalnej odbywają na poziomie danego regionu lub danego przemysłu.
OECD, Average annual hours actually worked per worker, http://stats.oecd.org/. Por. również:
„The Economist Intelligence Unit”, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country Commerce Germany, September 1996 – w październiku 1995 roku Przemysłowy Związek Zawodowy IG Metall
przeforsował 35-godzinny tydzień pracy w przemyśle motoryzacyjnym i inżynierii. Mimo że była to historyczna zmiana dla pracowników, już od 1994 roku ponad 20 procent niemieckich pracowników pracowało
w takim wymiarze godzin.
11
R. Ray, J. Schmitt, No-vacation nation USA – a comparison of leave and holiday in OECD countries, „European Economic and Employment Policy Brief”, No. 3/2007.
12
Ustawowa płaca minimalna opiera się obecnie na przepisach z 1998 roku, a obowiązuje od kwietnia
1999 roku.
13
Eurostat, Minimum Wages 2006 – Variations from 82 to 1503 euro gross per month, http://ec.europa.eu/eurostat/.
10
62
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
We Włoszech wiek emerytalny został podniesiony w 2014 roku do 66 lat dla mężczyzn i 64 dla kobiet14. W Niemczech wiek ten jest taki sam dla kobiet i dla mężczyzn
i wynosi 65 lat, a ma zostać zwiększony do 67 lat w 2029 roku. W Wielkiej Brytanii
różni się on dla kobiet i dla mężczyzn i wynosi odpowiednio 65 i 60 lat15, natomiast
najniższy jest we Francji i taki sam dla obojga płci – po 62 lata.
Ze stałym zatrudnieniem wiąże się urlop płatny w wymiarze od czterech do sześciu tygodni , a zasady dotyczące go również nie są jednolite w Europie. Przykładowo
w Niemczech pełnopłatny urlop chorobowy może trwać do sześciu tygodni. Minimalny
roczny okres urlopu wypoczynkowego płatnego wynosi 24 dni robocze dla pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. Jednakże pracownicy są uprawnieni do corocznych urlopów w wymiarze średnio 30 dni, na podstawie porozumienia
związkowego16. Z kolei w Wielkiej Brytanii pracujący w pełnym wymiarze godzin ma
prawo do 28 dni płatnego urlopu rocznie. We Francji należny urlop to co najmniej 2,5
dnia roboczego za przepracowanie pełnego miesiąca lub 5 tygodni rocznie.
W zakresie działalności związków zawodowych wskaźniki dla analizowanych krajów są bardzo zróżnicowane, choć należy również pamiętać o zupełnie innej roli w każdej
z omawianych gospodarek. Wskaźnik uzwiązkowienia wyniósł we Francji w 2009 roku
7,7 procent, w Niemczech osiągnął poziom 18,5 procent w 2010 roku, w Wielkiej Brytanii 25,8 procent w 2011 roku, a we Włoszech 35,1 procent w 2010 roku17.
Zakończenie
Na skutek kryzysu we Francji podjęto reformy ochrony zatrudnienia dodatkowo
oddziałując na rynek pracy aktywną polityką państwa. Uproszczenie przepisów prawnych, zmiany w zakresie umów o pracę, wydłużenie okresu niezbędnego do otrzymania
zasiłków dla bezrobotnego, który tracąc pracę odebrał odprawę, jak również przeniesie-
14
Dane włoskiego Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej: Ministero del Lavoro e delle Politiche
Sociali http://www.lavoro.gov.it/.
15
Obecnie wiek emerytalny dla kobiet w Wielkiej Brytanii wzrasta aż do wyrównania z mężczyznami:
dla urodzonych przed 6. kwietnia 1950r. wiek emerytalny to 60 lat, a dla tych urodzonych pomiędzy 6.
kwietnia 1950r. i 5. kwietnia 1953r. wynosi od 60 do 65 lat, w zależności od daty urodzenia. Wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn wzrośnie w latach 2018–2020 do 66 lat. Dalszy wzrost, do 67 lat, będzie wprowadzany stopniowo w latach 2026–28, a rozważany jest również wzrost wieku emerytalnego do 68 roku
życia w latach 2044–46 lub wcześniej. Rząd wycofywał zapis o wieku emerytalnym 65 lat jako wieku domyślnym. W konsekwencji od 1 października 2011 pracodawcy nie mają już prawa do zmuszenia pracowników do przejścia na emeryturę.
16
„The Economist Intelligence Unit”, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country
Commerce Germany, May 2012.
17
Przedstawione dane to najbardziej bieżące statystyki zaczerpnięte z: OECD: Employment Outlook
2012, http://stats.oecd.org/.
63
Dorota Kuder
nie ciężaru opodatkowania pracy18 (obowiązkowe ubezpieczenie społeczne) pozwoliło
na skuteczną walkę ze skutkami załamania koniunktury z okresu 2007–2009. Z drugiej
jednak strony nadal wysokie koszty zatrudnienia pracownika (głównie w zakresie ubezpieczeń społecznych) oraz stosunkowo wysoka płaca minimalna wpływają niekorzystanie na funkcjonowanie rynku pracy we Francji. Do tego należy zaliczyć również problemy w zakresie edukacji, a dotyczy to zarówno szkolnictwa podstawowego, średniego,
jak uniwersytetów. Najtrudniejszą kwestią jest tutaj ich finansowanie oraz nieodpowiednia struktura kształcenia.
W porównaniach międzynarodowych instytucje rynku pracy we Francji wydają
się dość restrykcyjnie chronić zatrudnienie, co obniża elastyczność rynku. I choć gospodarka francuska cechuje się wysoko wykwalifikowaną siłą roboczą o wysokiej produktywności, to jednak owa siła robocza wykazuje poważne obawy w związku z próbami
deregulacji rynku pracy, powszechnie postrzegając je jako niepewność dalszego zatrudnienia niż jego elastyczność.
Bibliografia
Eurostat, dane statystyczne Eurostatu: http://ec.europa.eu/eurostat/ [dostęp 5.01.2016].
Eurostat, Minimum Wages 2006 – Variations from 82 to 1503 euro gross per month, http://ec.
europa.eu/eurostat/ [dostęp 5.01.2016].
Iwanek M., J. Wilkin, , Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998.
North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, New York 1990.
OECD, Average annual hours actually worked per worker, http://stats.oecd.org [dostęp
5.01.2016].
OECD, Economic Policy Reforms 2015. Going for Growth, OECD Publishing, Paris 2015, s. 191,
http://dx.doi.org/10.1787/growth-2015-en [dostęp 5.01.2016].
Ray R., J. Schmitt, No-vacation nation USA – a comparison of leave and holiday in OECD countries, European Economic and Employment Policy Brief, No. 3/2007.
Serwis prawny rządu brytyjskiego: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1999/26/contents [dostęp 20.12.2015].
Serwis prawny rządu brytyjskiego: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2002/22/contents [dostęp 20.12.2015].
18
W kierunku podatku VAT oraz podatków związanych z ochroną środowiska przy cięciu niektórych
wydatków budżetowych.
64
Instytucje rynku pracy we Francji wobec skutków kryzysu finansowego
Serwis prawny rządu brytyjskiego: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2006/18/contents [dostęp 20.12.2015].
Serwis włoskiego Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej: Ministero del Lavoro e delle Politiche
Sociali http://www.lavoro.gov.it/ [dostęp 20.12.2015].
Serwis prawny rządu francuskiego: http://legifrance.gouv.fr [dostęp 20.12.2015].
The Economist Intelligence Unit, France Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country
Commerce France, June 2014.
The Economist Intelligence Unit, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country Commerce Germany, September 1996.
The Economist Intelligence Unit, Germany Regulation – Human Resouces: Labour Law, Country Commerce Germany, June 2014.
Wojtyna A., Teoretyczny wymiar zależności między zmianami instytucjonalnymi, polityką ekonomiczną a wzrostem gospodarczym, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 5–6.
65
dr Piotr Klimczyk
Katedra Teorii Ekonomii
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy
w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu
finansowego
Streszczenie.
Celem pracy jest scharakteryzowanie zmian poziomu nierówności społecznych w państwach Unii
Europejskiej w okresie kryzysu i bezpośrednio po nim. Autor przyjmuje hipotezę, iż kryzys, jaki
dotknął państwa Unii Europejskiej, ujawniający się m.in. spadkami wartości produkcji, spowodował pogłębienie się nierówności społecznych w obrębie poszczególnych gospodarek i wzrost liczby
osób żyjących poniżej progu ubóstwa.
W latach 2008–2014 w zdecydowanej większości krajów Unii Europejskiej zwiększyły się nierówności społeczne i pogłębiły różnice w dochodach między najbogatszą i najbiedniejszą częścią społeczeństwa. Wzrosła liczba osób żyjąca w warunkach ubóstwa i wykluczenia społecznego.
Słowa kluczowe:
nierówności społeczne, ubóstwo, kryzys finansowy
Abstract.
The aim of the paper is to characterize changes in the level of social inequalities in the EU countries,
during the crisis and immediately after it. The author hypothesize that the crisis led to deepening
social inequality within individual economies and the growth in the number of people living below
the poverty line.
In the years 2008-2014, in the vast majority of European Union countries increased social inequalities and widened the income gap between the richest and poorest part of society. It increased the
number of people living in conditions of poverty and social exclusion.
Key words:
social inequalities, poverty, financial crisis
Wprowadzenie
W literaturze ekonomicznej wzrost zainteresowania tematem nierówności społecznych, w tym przede wszystkim dochodowych i zmianami ich poziomu w gospodarce, przypada na lata 90. ubiegłego wieku. Wcześniej dominował pogląd, według którego
nie jest możliwe powiązanie efektywności ekonomicznej z kwestią równości społecznych. Nadrzędnym celem polityki gospodarczej było zwiększenie wartości produkcji
(wzrost gospodarczy). Nierówności były zaś traktowane jako efekt uboczny realizacji
67
Piotr Klimczyk
owego celu i naturalny (neutralny) element gospodarki kapitalistycznej. Dosyć często
także polityka służąca zmniejszaniu nierówności dochodowych była traktowana jako
przeciwstawiająca się naturalnemu procesowi bogacenia się części społeczeństwa, dodatkowo działając demotywująco na rynek. Przykład państw Azji Wschodniej czy krajów Skandynawii wyraźnie wskazuje, że jest możliwe połączenie niewielkich nierówności dochodów z wysokim tempem i poziomem wzrostu gospodarczego.
Kryzys finansowy, jaki dotknął świat na początku XXI wieku, ujawnił błędy
w stosowaniu dotychczasowych metod prowadzenia polityki ekonomicznej, a także naruszył zaufanie do neoliberalnych teorii ekonomicznych. Spadek produkcji i wzrost bezrobocia w części krajów zwiększyły liczbę osób o niskich i bardzo niskich dochodach.
W części państw pogłębiły się dysproporcje między najbogatszą i najbiedniejszą częścią
społeczeństwa. W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie nierównościami społecznymi w aspekcie ekonomicznym, o czym świadczy m. in. popularność książek T. Pikettego
Kapitalizm w XXI wieku1, Ekonomia Nierówności2 czy J. Stiglitza Cena nierówności3.
Nierówności społeczne w literaturze są najczęściej pokazywane w szerokim ujęciu w odniesieniu do takich czynników jak:
a. poziom dochodów i konsumpcji,
b. dostęp do informacji,
c. pozycja w społecznym podziale pracy,
d. możliwości korzystania z dóbr kultury,
e. wpływ na decyzje polityczne,
f. prestiż społeczny4.
W niniejszym opracowaniu, ze względu na jego ekonomiczny charakter, nierówności społeczne, o ile tego nie zaznaczono w tekście, są rozumiane jako nierówności
dochodowe, co wiąże się również z ich nadrzędną rolą w stosunku do pozostałych elementów nierówności społecznych.
Celem pracy jest scharakteryzowanie zmian poziomu nierówności społecznych
w państwach Unii Europejskiej w okresie kryzysu i bezpośrednio po nim. Autor przyjmuje hipotezę badawczą, że kryzys, jaki dotknął państwa Unii Europejskiej, ujawniający się m.in. spadkami wartości produkcji, spowodował pogłębienie się nierówności społecznych w obrębie poszczególnych gospodarek i wzrost liczby osób żyjących poniżej
progu ubóstwa. Zakres analizy obejmuje lata 2008–2014. Przyjęty przedział czasowy
pozwala na porównanie nie tylko bezpośrednich skutków kryzysu finansowego, ale także skutków stosowanej polityki amortyzującej. Ze względu na krótki okres badawczy
T. Piketty, Kapitał XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Idem, Ekonomia nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
3
J. Stiglitz, Cena nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
4
Leksykon Polityki Społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2002, s. 101–102.
1
2
68
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
w pracy zrezygnowano z pogłębionej statystycznej analizy szeregów czasowych ograniczając się do zaznaczenia dominujących tendencji. Praca składa się z części teoretycznej
(wprowadzenia do tematu) oraz empirycznej, pokazującej zmiany w poziomie nierówności społecznych i ubóstwa w krajach Unii Europejskiej. W rozdziale pierwszym zostały zaprezentowane teorie ekonomiczne opisujące współzależności między wzrostem
gospodarczym a poziomem nierówności społecznych. Rozdział drugi zawiera syntetyczne przedstawienie bezpośrednich i pośrednich przyczyn kryzysu gospodarczego
w państwach Unii Europejskiej. Rozdział trzeci koncentruje się na zmianach produkcji
w poszczególnych państwach. W rozdziale czwartym autor prezentuje zmiany poziomu
nierówności społecznych w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, w kontekście
zmniejszenia się wskaźników produkcji. Ostatni piąty rozdział został poświęcony analizie wskaźników biedy i wykluczenia w krajach Unii Europejskiej. W zakończeniu przedstawiono wnioski płynące z analizy w kontekście sytuacji bieżącej.
1.Wzrost gospodarczy a nierówności społeczne w teorii
ekonomii
W teorii ekonomii istnieje wiele koncepcji łączących zagadnienia wzrostu gospodarczego z poziomem nierówności społecznych, przy czym częściej w literaturze analizuje się wpływ, jaki wzrost gospodarczy wywiera na poziom nierówności społecznych
niż przeciwne oddziaływanie nierówności na wzrost gospodarczy. Prekursorem badań
nad wpływem wzrostu gospodarczego na nierówności społeczne był Simon Kuznets5.
Najbardziej znaną jego koncepcją obrazującą wpływ, jaki na nierówności społeczne wywiera wzrost gospodarczy, jest tzw. model albo krzywa Kuznetsa rysunek 1.
nierówności
Rysunek 1. Krzywa Kuznetsa
PKB per capita
źródło: Opracowanie własne
5
S. Kuznets, Economic growth and income inequality, NOEconomic review, nr 1, vol. XLV, March
1955, https://www.aeaweb.org/aer/top20/45.1.1-28.pdf, [dostęp 12.12. 2015].
69
Piotr Klimczyk
Kuznets na podstawie analizy danych z Niemiec, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wykazał, że zależność między wzrostem gospodarczym a nierównościami
ma kształt odwróconej litery U. W pierwszej fazie rozwoju gospodarczego dominował
w analizowanych państwach sektor rolniczy, charakteryzujący się niskim poziomem dochodu i niewielkimi nierównościami dochodowymi. Wraz z rozwojem gospodarki następowało stopniowe przechodzenie siły roboczej do sektora przemysłowego, cechującego
się wyższym poziomem dochodu i wyższymi nierównościami. Zmniejszanie się liczby
osób pracujących w rolnictwie skutkowało z kolei wzrostem ich wynagrodzeń, a tym
samym powodowało zmniejszanie się różnic w poziomie dochodów6. Późniejsze badania Deiningera i Squire’a, a także innych ekonomistów7, nie potwierdziły istnienia istotnego statystycznie związku między wzrostem gospodarczym i nierównościami społecznymi. Brak ww. zależności można wytłumaczyć osiągnięciem przez część państw
wysokiej produktywności czynników wytwórczych. Wspomniane badania wykazały natomiast, że wysoki poziom nierówności, bardziej majątkowych niż dochodowych, ma
negatywny wpływ na stopę wzrostu gospodarczego8.
Nierówności wpływają na wzrost gospodarczy za pośrednictwem czterech kanałów:
a. niedoskonałości rynku kredytowego. Osoby o niskich dochodach nie są w stanie
korzystać z wszystkich możliwości rynku kapitałowego (np. poprzez ograniczony dostęp do kredytów), co powoduje spadek tempa wzrostu gospodarczego,
b. ekonomii politycznej. Pogłębianie nierówności społecznych może skłaniać rząd
do podwyższenia podatków w celu wyrównywania różnic dochodowych, co
tym samym zmniejsza wzrost gospodarczy,
c. niepokoi społecznych. Zbyt wysoki poziom nierówności prowadzi do powstania niepokojów społecznych a tym samym negatywnie oddziałuje na wzrost
gospodarczy,
d. tempa oszczędzania. Wyższe nierówności dochodowe oznaczają zwiększoną
redystrybucję dochodów, zmniejszenie poziomu oszczędności i inwestycji a tym
samym wzrostu gospodarczego9.
Nierówności mogą powodować demobilizację i frustrację u najbiedniejszej części
społeczeństwa potęgując efekt niewykorzystanych szans i powodując przyrost kosztów
w gospodarce. Z drugiej strony nierówności mogą także mobilizować część społeczeństwa
E. Mikuła, Wzrost gospodarczy a nierówności dochodowe – wzajemne sprzężenia. Ujęcie teoretyczne,
Katedra Mikroekonomii, Uniwersytetu Szczecińskiego, s. 10, http://www.mikroekonomia.net/system/
publication_files/1031/original/0.pdf?131.523.5636, [dostęp 12.12.2015].
7
Ibidem, s. 11.
8
Nierówności dochodowe i majątkowe. Zakres i formy redystrybucji dochodów państwa. Raport nr
49, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s.125–
126, http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Raporty/nierowno.pdf [dostęp 12.12.2015].
9
E. Mikuła, op. cit., s. 13.
6
70
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
do większego wysiłku (wzrostu wydajności pracy), przyczyniając się tym samym do wzrostu dochodu narodowego. Ze względu na brak możliwości dokonania rozdziału istniejących
nierówności na wspomniane dwa ich typy nie jest możliwe wskazanie ich jednoznacznego
wpływu na wzrost gospodarczy10. Należy natomiast zauważyć, że zbyt duże nierówności
dochodowe prowadzą do społecznych i politycznych konfliktów, utraty zaufania społecznego oraz spadku inwestycji w kapitał ludzki najbiedniejszej części społeczeństwa11.
2.Przyczyny kryzysu finansowego i gospodarczego
w państwach Unii Europejskiej
Kryzysy finansowe są zjawiskiem powtarzającym się w gospodarce kapitalistycznej. Na tym tle cechą wyróżniającą ostatni kryzys jest przede wszystkim jego zasięg
geograficzny i wielkość. Dlatego też część ekonomistów traktuje obecny kryzys jako
objaw ostatecznego załamania koncepcji liberalnej w teorii i praktyce gospodarczej.
Bezpośrednią przyczyną omawianego kryzysu sensu stricto były problemy ze spłatą kredytów hipotecznych na rynku amerykańskim oraz związany z tym krach na rynku papierów wartościowych zabezpieczonych tymi kredytami. Wynikająca z nieracjonalnego
systemu wynagrodzeń (premie za krótkookresowe zyski) nadmierna skłonność decydentów na rynku finansowym (prezesów banków i maklerów) do podejmowania dużego
ryzyka i wykorzystywania dźwigni finansowej, w konsekwencji doprowadziła do powstania, a później pęknięcia bańki spekulacyjnej i kredytowej 12.
Ekonomiści coraz częściej zwracają jednakże uwagę na przyczyny głębsze, systemowe. Przyczyną sensu largo globalnego kryzysu, w tym również, a może przede wszystkim w państwach Unii Europejskiej, podkreślaną m.in. przez: E. Phelpsa13, N. Roubiniego,
S. Mihma14 i J. Stiglitza15 a z praktyków gospodarczych przez G. Sorosa16 jest kryzys teorii
neoliberalnej (neoklasycznej) związany z niedostateczną kontrolą państwa nad instytucjami finansowymi, bezkrytycznym przyjmowaniem założenia o racjonalności zachowań
podmiotów ekonomicznych i optymalnym działaniu wolnego rynku, a także błędy w prowadzeniu dotychczasowej polityki gospodarczej i brak regulacji dotyczących polityki fi10
M.G. Woźniak, Sprawiedliwe nierówności i rozwój kapitału ludzkiego jako wyznaczniki skutecznej
polityki prowzrostowej dla Polski, [w:] Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, Akademia
Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005, s. 162.
11
P. Klimczyk, Nierówności dochodowe w gospodarce polskiej w okresie transformacji, [w:] R.W. Włodarczyk (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 113–114.
12
N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 84.
13
J. Żakowski, Rynek w cuglach – rozmowa z noblistą E. Phelpsem, „Polityka”, 14.10.2008.
14
N. Roubini, S. Mihm, op. cit.
15
J.E. Stiglitz, Freefall, Jazda bez trzymanki, PTE, Warszawa 2010.
16
G. Soros, Nowy paradygmat rynków finansowych, MT Biznes, Warszawa 2008.
71
Piotr Klimczyk
skalnej w Unii Europejskiej. Podsumowując koncepcje i prace wspomnianych ekonomistów można stwierdzić, że zasadniczymi, systemowymi przyczynami kryzysu były:
a. brak nadzoru państwowego nad rynkami finansowymi, deregulacje systemu
bankowego, powstanie banków „zbyt dużych, aby upaść” i związana z tym nadmierna skłonność ich władz do podejmowania ryzyka;
b. niepewność i panika na światowym rynku bankowym i związane z nimi ograniczenie działalności kredytowej banków komercyjnych;
c. błędna i bezkrytyczna polityka pieniężna poszczególnych państw polegająca na
utrzymywaniu zbyt niskich stóp procentowych oraz wsparciu finansowym dla
zagrożonych banków (prowadząca w konsekwencji do pokusy nadużycia);
d. rozwój instytucji parabankowych i wprowadzenie nowych ryzykownych papierów wartościowych;
e. nadmierny deficyt na rachunku obrotów bieżących w Stanach Zjednoczonych
i utrzymujące się dysproporcje w gospodarce światowej17.
3.Zmiany w produkcji w państwach Unii Europejskiej w latach
2008–2014
Istnieje wiele mierników pokazujących zmiany w produkcji poszczególnych państw.
Najpopularniejszym wskaźnikiem jest stopa wzrostu gospodarczego. W kontekście nierówności wskaźnik ten wydaje się wszakże być mało użyteczny. Dlatego też m.in. Kuznets w swoich badaniach posługiwał się miernikiem PKB per capita. Zdaniem autora
na poziom nierówności społecznych w większym stopniu oddziałują realne zmiany siły
nabywczej, a nie krótkookresowe wahania produkcji. Dlatego też w niniejszym opracowaniu zmiany produkcji zostały zaprezentowane przy wykorzystaniu wskaźnika PKB
per capita w parytecie siły nabywczej (tabela 1). Dane te pozwolą na dokładniejszą analizę długofalowych skutków kryzysu gospodarczego i porównanie ich ze zmianami
wskaźników nierówności społecznych.
Tabela 1. Produkt krajowy brutto w parytecie siły nabywczej w latach 2008–2014 (w USD)
Państwo/lata
2008
2014
2014-2008
2014 do 2008
Luksemburg
81,730
97,638
16
119,5
Irlandia
42,779
51,283
9
119,9
Holandia
40,433
47,959
8
118,6
Austria
39,647
46,640
7
117,6
Szwecja
37,525
46,219
9
123,2
Niemcy
35,551
46,215
11
130,0
N. Roubini, S. Mihm, op. cit.; J. Żakowski, op. cit.; J.E. Stiglitz, op. cit.; G. Soros, op. cit.
17
72
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
1
Dania
38,207
44,625
6
116,8
Belgia
36,322
43,139
7
118,8
Finlandia
36,843
40,660
4
110,4
Francja
34,261
40,537
6
118,3
Wielka Brytania
36,570
39,826
3
108,9
Włochy
30,704
35,131
4
114,4
Hiszpania
30,757
33,835
3
110,0
Malta
23,908
33,197
9
138,9
Cypr
28,380
30,881
3
108,8
Czechy
25,754
30,046
4
116,7
Słowenia
28,893
29,866
1
103,4
Słowacja
22,241
28,278
6
127,1
Estonia
20,753
27,879
7
134,3
Litwa
18,854
27,258
8
144,6
Portugalia
22,264
27,068
5
121,6
Grecja
30,661
25,953
-5
84,6
Polska
17,559
25,247
8
143,8
Węgry
19,829
25,019
5
126,2
Łotwa
17,800
23,793
6
133,7
Chorwacja
16,474
20,947
4
127,2
Rumunia
12,698
19,743
7
155,5
Bułgaria
12,372
17,925
6
144,9
dla zwiększenia czytelności zmianę 2014 do 2008 podano w tysiącach USD.
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego, IMF,
http://www.imf.org/en/data [dostęp 12.12.2015].
Na podstawie analizy danych zamieszczonych w powyższej tabeli można zauważyć, że dystans pomiędzy najbogatszymi a najbiedniejszymi państwami Unii Europejskiej powoli się zmniejsza. Świadczy to o skuteczności programów spójności realizowanych przez instytucje UE. Najwyższą dynamikę wzrostu zaobserwowano w państwach
najbiedniejszych, tj. w Rumunii i Bułgarii. Wysoki wzrost produkcji wystąpił także
w Polsce i na Litwie. Wartościowo największy przyrost produkcji zarejestrowano w Luksemburgu i Niemczech, a więc w państwach o wysokiej wartości całkowitej produkcji.
W analizowanym okresie duży wzrost wolumenu produkcji zanotowały państwa tzw.
Grupy Wyszehradzkiej. Czechom i Słowakom udało się uzyskać wyższy poziom produkcji niż mają państwa „starej” Unii, takie jak Portugalia i Grecja. O skali greckiego
krachu gospodarczego najlepiej świadczy porównanie poziomu PKB per capita w Grecji i Polsce w latach 2008–2014. O ile w 2008 roku Grecja produkowała na osobę prawie
dwa razy tyle co Polska, to w przeciągu sześciu lat poziom ten się wyrównał. Grecja jest
jedynym państwem Unii Europejskiej, w którym produkcja w roku 2014 była realnie
73
Piotr Klimczyk
niższa niż w 2008. Świadczy to również o niewielkiej skuteczności stosowanych przez
to państwo instrumentów amortyzacyjnych.
4.Zmiany nierówności dochodowych w państwach Unii
Europejskiej
Najczęściej stosowanym miernikiem nierówności dochodowych jest współczynnik Giniego. Przyjmuje on wartości od 0 do 10018. Wyższe wartości współczynnika Giniego oznaczają większe zróżnicowanie dochodów w danej gospodarce. Przyjmuje się,
że wartości w przedziale 0–20 świadczą o realizowaniu polityki państwa opiekuńczego.
Wartości 20–30 oznaczają średnie rozwarstwienie dochodów. Natomiast współczynnik
Giniego powyżej 40 wskazuje na bardzo duże rozwarstwienie dochodowe. Dane dotyczące kształtowania się współczynnika Giniego w latach 2008–2004 w państwach Unii
Europejskiej zostały zaprezentowane w tabeli 2.
Tabela 2. Współczynnik Giniego w państwach Unii Europejskiej w latach 2008–2014
Państwo/lata
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
20142008
Czechy
15,3
14,0
14,4
15,3
15,4
14,6
14,8
-0,5
Holandia
14,9
15,1
15,1
15,7
15,0
15,9
16,5
1,6
Szwecja
14,9
15,9
15,0
16,1
15,6
16,4
16,9
2,0
Finlandia
17,4
16,9
16,9
17,9
17,2
16,0
17,3
-0,1
Dania
16,3
17,6
18,3
18,9
19,0
18,3
17,8
1,5
Słowacja
20,6
19,6
20,6
20,6
20,5
19,8
18,4
-2,2
Francja
18,5
18,5
19,2
19,3
19,1
18,1
18,5
0,0
Luksemburg
15,5
17,8
17,1
16,8
18,4
19,0
19,0
3,5
Austria
20,6
19,1
18,9
19,2
18,5
18,8
19,2
-1,4
Słowenia
18,5
17,1
18,3
19,3
19,6
20,4
20,4
1,9
Niemcy
20,1
20,0
19,7
19,9
19,6
20,3
20,6
0,5
Belgia
20,8
20,2
20,8
21,0
21,6
20,8
21,2
0,4
Malta
20,1
20,3
21,2
22,1
23,1
24,0
23,8
3,7
Wielka Brytania
23,2
22,0
23,2
22,7
24,1
24,8
24,1
0,9
Polska
30,5
27,8
27,8
27,2
26,7
25,8
24,7
-5,8
Estonia
21,8
23,4
21,7
23,1
23,4
23,5
26,0
4,2
Litwa
28,3
29,6
34,0
33,1
32,5
30,8
27,3
-1,0
Cypr
23,3
23,5
24,6
24,6
27,1
27,8
27,4
4,1
Irlandia
23,7
25,7
27,3
29,4
30,0
29,5
27,4
3,7
Takie wartości podaje Eurostat. W innych opracowaniach wskaźnik przyjmuje wartości ze zbioru [0,1].
18
74
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
1
Portugalia
26,0
24,9
25,3
24,4
25,3
27,5
27,5
1,5
Włochy
25,5
24,9
25,0
28,1
29,9
28,5
28,3
2,8
Hiszpania
23,8
24,7
26,1
26,7
27,2
27,3
29,2
5,4
Chorwacja
-
-
31,1
32,6
32,6
29,9
29,3
-1,81
Węgry
28,2
29,6
29,9
31,0
32,4
33,5
31,1
2,9
Łotwa
34,2
37,9
38,2
40,1
36,2
35,1
32,7
-1,5
Grecja
28,1
27,6
27,7
31,0
34,6
35,7
36,0
7,9
Bułgaria
44,8
46,2
49,2
49,1
49,3
48,0
40,1
-4,7
Rumunia
44,2
43,1
41,4
40,3
41,7
40,4
40,2
-4,0
dla Chorwacji dane 2014 do 2010 roku.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Na podstawie powyższych danych można zaobserwować, że najwyższy poziom
egalitaryzmu dochodowego ma miejsce w państwach skandynawskich, co nie zaskakuje, gdyż wiąże się z dużym stopniem redystrybucji dochodów w tych gospodarkach (wysokim wskaźnikiem fiskalizmu). Bardzo niski poziom nierówności mają także Francja
i Holandia oraz Czechy i Słowacja. Interesująca w tym zestawieniu jest obecność dwóch
ostatnich państw, gdyż jeszcze w połowie lat 90. ich poziom rozwarstwienia dochodowego był porównywalny do Polski. Najwyższe różnice w dochodach pomiędzy bogatą
a biedną częścią społeczeństwa można zaobserwować w Bułgarii, Rumunii, a także Grecji. Powyższe dane sugerują, że o ile wysoki dochód na mieszkańca niekoniecznie oznacza zawsze niewielki poziom nierówności (niewielkie nierówności występują w Luksemburgu, Austrii ale już nie w Irlandii), to wysoka wartość współczynnika Giniego
dotyczy najczęściej państw o bardzo niskim poziomie produkcji.
Oprócz analizy samej wartości współczynnika Giniego dla poszczególnych państw,
interesujące jest porównanie zmian zachodzących w wartościach tego współczynnika
w latach 2008–2014. Najbardziej zrównoważyły się dochody w Polsce, a następnie
w Rumunii i Bułgarii, a więc państwa te stopniowo zmniejszają dystans w tej dziedzinie
w stosunku do średniej unijnej. Z 28 państw jedynie w 10 zmniejszyły się różnice dochodowe, w tym w większości z nich nieznacznie. Najbardziej pogłębiły się nierówności
w państwach najsilniej dotkniętych kryzysem finansowym, takich jak Grecja, Cypr
i Hiszpania, a także Estonia. Dane te potwierdzają pierwszą część hipotezy badawczej,
że w społeczeństwach państw, które najboleśniej odczuły skutki kryzysu, najbardziej
pogłębiły się nierówności dochodowe.
Interesujących danych na temat nierówności społecznych dostarcza badanie przeprowadzone przez koncern Bertelsmanna. W oparciu o 35 kryteriów publikuje on co
75
Piotr Klimczyk
roku wskaźnik społecznej sprawiedliwości (Social Justice Index), który uwzględnia
sześć wymiarów decydujących o poziomie nierówności społecznych:
a. przeciwdziałanie biedzie,
b. równy dostęp do edukacji,
c. dostęp do rynku pracy,
d. spójność społeczna i walka z dyskryminacją,
e. służba zdrowia,
f. międzygeneracyjna sprawiedliwość19.
Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 10, przy czym wyższa wartość wskaźnika
świadczy o mniejszych nierównościach w obrębie gospodarki. Wartości wskaźnika dla
lat 2008–2015 oraz jego zmiany w tym okresie zostały zaprezentowane w tabeli 3.
Tabela 3. Wskaźnik Społecznej Sprawiedliwości w państwach Unii Europejskiej w latach
2008–2015
Państwo
SJI 2008
SJI 2015
zmiana
Szwecja
7,53
7,23
-0,30
Dania
7,39
7,10
-0,29
Finlandia
7,20
7,02
-0,18
Holandia
7,09
6,84
-0,25
Czechy
6,62
6,68
0,06
Austria
6,82
6,57
-0,25
Niemcy
6,10
6,52
0,42
Luksemburg
6,38
6,44
0,06
Słowenia
-
6,28
-
Estonia
-
6,24
-
Belgia
6,17
6,19
0,02
Francja
6,24
6,18
-0,06
Wielka Brytania
5,94
5,97
0,03
Litwa
-
5,67
-
Polska
4,37
5,46
1,09
Malta
-
5,43
-
Słowacja
5,47
5,33
-0,14
Irlandia
5,97
5,14
-0,83
Cypr
-
5,06
-
Portugalia
5,11
4,98
-0,13
Łotwa
-
4,98
-
Chorwacja
-
4,93
-
Węgry
5,07
4,73
-0,34
Social Justice in the EU – Index Report 2015, Bertelsamnn Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.
de/fileadmin/files/BSt/Publikationen/GrauePublikationen/Studie_NW_Social-Justice-in-the-EU-IndexReport-2015_2015.pdf [dostęp 08.01.2016).
19
76
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
Hiszpania
5,59
4,73
-0,86
Włochy
5,16
4,69
-0,47
Bułgaria
-
3,78
-
Rumunia
-
3,74
-
Grecja
4,43
3,61
-0,82
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Social Justice in the EU – Index Report 2015, Bertelsamnn
Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.de/fileadmin/files/BSt/Publikationen/GrauePublikationen/Studie_
NW_Social-Justice-in-the-EU-Index-Report-2015_2015.pdf [dostęp 08.01.2016].
Dane w powyższej tabeli są w bardzo dużym stopniu zbieżne z danymi zamieszczonymi w tabeli 2. Pierwsze pięć państw w obu tabelach się powtarza. Świadczy to po
pierwsze o tym, że wysoki poziom egalitaryzmu dochodowego w Republice Czeskiej
nie jest przypadkowy, a po drugie o dominującej pozycji nierówności dochodowych
w stosunku do innych rodzajów nierówności. Także trzy ostatnie państwa w obu tabelach są takie same. Potwierdza to przyjętą we wstępie tezę, że niski poziom wzrostu
gospodarczego pogłębia istniejące nierówności dochodowe w obrębie gospodarki.
W zdecydowanej większości państw wzrosły różnice w poziomie nierówności społecznych, z czego najbardziej pogorszyła się sytuacja w Grecji, Hiszpanii i Irlandii, a więc
w państwach, w których skutki kryzysu były najbardziej odczuwalne. Na tle zmian
w Unii Europejskiej najbardziej poprawiła się sytuacja Polski, która jeszcze w 2008 roku
miała najgorszy wynik ze wszystkich analizowanych państw, a w której w badanym
okresie najbardziej wzrosła wartość wskaźnika.
5.Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Unii Europejskiej
Kryzys finansowy wpływa nie tylko na wysokość dochodów obywateli, ale również na poziom biedy i wykluczenia społecznego. Ponieważ wartości dochodów uznawanych za świadczące o ubóstwie są różne dla poszczególnych państw, w statystyce używa
się wskaźników biorących pod uwagę odsetek najbiedniejszej części danej społeczności.
Podane w tabeli 2. wartości współczynnika Giniego są więc takie same jak wartości
wskaźnika zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym w procentach populacji.
Dlatego też w pracy posłużono się wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem po transferach
socjalnych państwa, czyli odsetkiem populacji żyjącej poniżej progu ubóstwa20 (tab. 4.).
Porównanie wartości z tabel 2 i 4 pozwoli na ocenę skuteczności realizowanych przez
poszczególne państwa programów redystrybucji dochodów i pomocy społecznej.
Próg ubóstwa zgodnie z metodologią Eurostatu został ustalony na 60% krajowej mediany ekwiwalentnego dochodu do dyspozycji. Jest on często wyrażany w standardach siły nabywczej (SSN), aby
uwzględnić różnice w kosztach utrzymania w poszczególnych państwach.
20
77
Piotr Klimczyk
Tabela 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po transferach socjalnych
Państwo/lata
2008
2014
2014-2008
Czechy
9,0
9,7
0,7
Holandia
10,5
11,6
1,1
Dania
11,8
11,9
0,1
Słowacja
10,9
12,6
1,7
Finlandia
13,6
12,8
-0,8
Francja
12,5
13,3
0,8
Austria
15,2
14,1
-1,1
Cypr
15,9
14,4
-1,5
Słowenia
12,3
14,5
2,2
Węgry
12,4
14,6
2,2
Szwecja
12,2
15,1
2,9
Irlandia
15,5
15,3
-0,2
Belgia
14,7
15,5
0,8
Malta
15,3
15,9
0,6
Luksemburg
13,4
16,4
3,0
Niemcy
15,2
16,7
1,5
Wielka Brytania
18,7
16,8
-1,9
Polska
16,9
17,0
0,1
Litwa
20,9
19,1
-1,8
Chorwacja
-
19,4
-
Włochy
18,9
19,4
0,5
Portugalia
18,5
19,5
1,0
Łotwa
25,9
21,2
-4,7
Bułgaria
21,4
21,8
0,4
Estonia
19,5
21,8
2,3
Grecja
20,1
22,1
2,0
Hiszpania
19,8
22,2
2,4
Rumunia
23,4
25,4
2,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Analiza powyższych danych pozwala stwierdzić, że państwa o najniższym poziomie nierówności charakteryzują się również niewielkim odsetkiem ludności zagrożonej
ubóstwem. Dwa obserwowane wyjątki dotyczą Szwecji i Estonii. W obu tych państwach
pomimo stosunkowo dużego egalitaryzmu dochodów jest duża grupa osób żyjących na
granicy ubóstwa. W sześciu państwach Unii Europejskiej więcej niż jedna piąta ludności
jest zagrożona ubóstwem. W aż dwudziestu państwach w badanym okresie doszło do
zwiększenia odsetka osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Powyższe dane świadczą o niewielkiej skuteczności prowadzonej polityki socjalnej. Jedynie na
Litwie, Łotwie i w Wielkiej Brytanii udało się znacząco zmniejszyć zagrożenie ubó78
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansowego
stwem. W sytuacji związanej z kryzysem rosnących deficytów budżetowych i spadku
dochodów podatkowych trudno spodziewać się znacznego wzrostu wydatków na świadczenia społeczne. Dlatego też kryzys powiększa istniejące obszary biedy.
Zakończenie
Kryzys finansowy, jaki od 2008 roku dotknął państwa Unii Europejskiej, jest
przede wszystkim widoczny w zmianach takich wskaźników ekonomicznych, jak wzrost
gospodarczy, stopa bezrobocia, wskaźniki deficytu budżetowego i długu publicznego.
Jego skutki są jednakże dużo głębsze i bezpośrednio wpływają na poziom życia poszczególnych obywateli. W analizowanym okresie w zdecydowanej większości państw
Unii Europejskiej zwiększyły się nierówności społeczne i pogłębiły różnice w dochodach między najbogatszą i najbiedniejszą częścią społeczeństwa. Wzrosła liczba osób
żyjących w warunkach ubóstwa i wykluczenia społecznego. Należy więc niestety potwierdzić przyjętą we wstępie hipotezę badawczą.
Najlepsza sytuacja rozumiana jako najniższe nierówności dochodowe ma miejsce
w państwach skandynawskich, Czechach, Słowacji, Holandii i Francji. Stopień nierówności obserwowany w tych państwach nie jest w żaden sposób skorelowany z wartością
produkcji. Najbardziej zróżnicowane dochodowo są gospodarki Grecji, Bułgarii i Rumunii. Duże nierówności w tych państwach wiążą się z niskim poziomem produkcji per
capita. Poziom nierówności pozostaje w dużej zbieżności ze wskaźnikami ubóstwa.
Państwa, które charakteryzują się niewielkimi nierównościami mają najczęściej niewysoki odsetek ludności żyjący poniżej granicy ubóstwa.
Bezpośrednią przyczyną tego stanu jest zmniejszenie nakładów na opiekę społeczną wynikające z cięć wydatków budżetowych. W sytuacji gwałtownego wzrostu poziomów deficytu budżetowego i długu publicznego, państwa nie były w stanie zwiększyć, czy nawet utrzymać dotychczasowej wartości pomocy społecznej. Najbliższy czas
pokaże, czy zmiany te mają charakter krótkotrwałego odchylenia od trendu, czy też niestety stanowią zapowiedź stopniowego ubożenia dużej części społeczeństw.
79
Piotr Klimczyk
Bibliografia
Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat, [dostęp 12.12.2015].
Klimczyk P., Nierówności dochodowe w gospodarce polskiej w okresie transformacji, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa praca zbiorowa pod red. Roberta W. Włodarczyka, Oficyna
Wolters Kluwer business, Warszawa 2010.
Kuznets S., Economic growth and income inequality, American Economic review, nr 1, vol. XLV,
March 1955, https://www.aeaweb.org/aer/top20/45.1.1-28.pdf, [dostęp, 12.12. 2015].
Leksykon Polityki Społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2002.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy, IMF http://www.imf.org/en/data [dostęp 12.12.2015].
Mikuła E., Wzrost gospodarczy a nierówności dochodowe – wzajemne sprzężenia., Ujęcie teoretyczne,
Katedra Mikroekonomii, Uniwersytetu Szczecińskiego, http://www.mikroekonomia.net/
system/publication_files/1031/original/0.pdf?131.523.5636, s. 10 [dostęp 12.12.2015].
Nierówności dochodowe i majątkowe. Zakres i formy redystrybucji dochodów państwa, Raport
nr 49, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej, Warszawa 2002, Polskie Towarzystwo
Ekonomiczne – http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Raporty/nierowno.pdf, [dostęp
12.12.2015].
Piketty T, Ekonomia nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Piketty T., Kapitał XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Roubini N, Mihm S., Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011.
Social Justice in the EU – Index Report 2015, Bertelsamnn Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.
de/fileadmin/files/BSt/Publikationen/GrauePublikationen/Studie_NW_Social-Justice-in-theEU-Index-Report-2015_2015.pdf, [dostęp 8.1.2016].
Soros G., Nowy paradygmat rynków finansowych, MT Biznes, Warszawa 2008.
Stiglitz J., Cena nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.
Stiglitz J., Freefall, Jazda bez trzymanki, PTE, Warszawa 2010.
Woźniak M.G., Sprawiedliwe nierówności i rozwój kapitału ludzkiego jako wyznaczniki skutecznej polityki prowzrostowej dla Polski, [w:] Dylematy wyboru rozwoju gospodarczego Polski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005.
Żakowski J., Rynek w cuglach – rozmowa z noblistą E. Phelpsem, Polityka, 14.10.2008.
80
prof. dr hab. Andrzej Szopa
Katedra Teorii Ekonomii
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
1
Streszczenie.
W rozdziale podjęto próbę w sposób bardzo syntetyczny ukazania czynników decydujących o ryzyku
kraju. Ryzyko kraju oznacza możliwość wystąpienia tzw. zdarzeń kredytowych polegających z jednej
strony na utracie płynności finansowej, a z drugiej na wystąpieniu zdarzeń kredytowych, związanych
z wypełnianiem zobowiązań płatniczych. Potrzeba takich badań jest konsekwencją kryzysu roku 2008.
Słowa kluczowe:
ryzyko kraju, ryzyko kredytowe, rating kredytowy, kryzys finansowy
Abstract.
The chapter is an attempt at a very synthetic way risk factors for the country. Country risk is the possibility of the so-called. credit events involving the one hand, the loss of liquidity , and on the other
on the occurrence of credit events. in fulfillment of payment obligations. The need for such research
is the consequence of the crisis of 2008.
Key words:
sovereign risk, credit risk, credit rating, financial crisis
Wprowadzenie
Kryzys roku 2008 spowodował bardzo gwałtowny wzrost zainteresowania problematyką ryzyka kraju (sovereign risk). Przez ryzyko to rozumiemy problemy związane
z wypełnieniem zobowiązań płatniczych kraju lub inaczej zdolność obsługi zadłużenia
przez budżet państwa. Zdolności te zależą z jednej strony od możliwości wytworzenia
nadwyżki ponad bieżące wydatki budżetu, a z drugiej od kosztów obsługi zadłużenia2.
Opracowanie to jest drugą częścią badań z roku 2013 Credit Default Swap a trudności finansowe krajów strefy EURO. Wyniki badań były częściowo prezentowane w pracy: Koncepcja „czarnych łabędzi” a zarządzanie ryzykiem finansowym, [w:] J. Biliński, P. Nogal-Meger (red.), Zarządzanie w przedsiębiorstwie i regionie – nowe wyzwania, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2015. A także przedmiotem
referatów: A. Szopa, Ryzyko finansowe a finansjalizacja, Finansjalizacja – wpływ na gospodarkę i społeczeństwo, WSIZ, Rzeszów 4–5 grudnia 2015 oraz Czynniki kształtujące ryzyko kraju (sovereign risk); Gospodarka
europejska w punkcie zwrotnym – poszukiwanie nowego paradygamtu rozwoju społeczno-gospodarczego, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Ekonomiczny w Bratysławie, 21–22 października 2015.
2
Na koszty obsługi zadłużenia składają się odsetki od całości długu oraz przypadające w danym
okresie płatności z kapitału długu. Wielkość odsetek zależy od struktury czasowej długu oraz od kształtu
czasowej struktury stóp procentowych.
1
81
Andrzej Szopa
Wprawdzie nie dopuszczono dotąd do bankructwa kraju, tym niemniej towarzyszące zjawiskom kryzysowym problemy, wynikające z wypełnianiem zobowiązań przez kraje
dłużnicze i związane z tym kwestie przenoszenia konsekwencji kryzysu między krajami,
każą znacznie więcej uwagi poświęcić tym zagadnieniom. Mechanizmy kryzysu zostały
w literaturze w zasadzie nieźle opisane3. Brak jest jednak syntetycznego modelu, pozwalającego na analizę źródeł ryzyka kraju. Można to wyjaśnić tym, iż bezpośrednie źródła
ryzyka w każdym przypadku są różne. Na przykład kryzys w Irlandii został przeniesiony
ze Stanów Zjednoczonych i dotyczył kredytów hipotecznych, co z kolei spowodowało
konieczność ratowania systemu bankowego poprzez finansowanie aktywów bankowych
przez budżet państwa. Z kolei głównym źródłem kryzysu w Grecji był bardzo znaczny
udział tzw. sztywnych wydatków związanych z ustawodawstwem socjalnym.
Celem rozdziału jest próba zbudowania ogólnego modelu czynników ryzyka kraju oraz wskazanie metod i sposobu jego pomiaru. Jednocześnie opracowanie może dostarczyć materiału do budowania prognoz ostrzegawczych przed narastaniem zjawisk
kryzysowych
1.Współzależności między czynnikami wywołującymi ryzyko
kraju
W sposób bardzo ogólny czynniki decydujące o ryzyku kraju można przedstawić
za pomocą schematu 1.
Schemat 1. Współzależności pomiędzy czynnikami ryzyka kraju (sovereign risk)
Presja społeczna
Zadłużenie
Konkurencyjność gospodarki
Źródło: opracowanie własne
Na przykład: K. Mroczek, A. Więcek, Kryzys gospodarczy w Grecji i Hiszpanii i jego skutki w ujęciu
sektorowym, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny” 2013, nr 1; Programy pomocowe dla Grecji,
Irlandii i Portugalii – stan na sierpień 2011 r., NBP, Warszawa 2012; I. Święcicki, Wewnętrzne nierównowagi i reformy gospodarcze w UE. Wnioski z przemian w państwach członkowskich, DemosEuropa, listopad
2012; M. Matuszewicz, Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, „StudiaBAS” 2012, nr 3(31);
Definition and Measurement of Sovereign Risk Need to be Broadened, IMF Rountable Concludes, March 18,
2011; U.S. Das, M.A. Oliva, T. Tsuda, Sovereign Risk: A Macro-Financial Prerspective, Poloicy Research
Institute, Ministry of Finance, „Japan Public Policy Review” 2012, Vol. 8, No. 3.
3
82
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
1.1. Presja społeczna
Presja społeczna wyraża gotowość społeczeństwa do dokonywania niezbędnych
zmian w strukturze podziału produktu krajowego, a przede wszystkim dotyczy to udziału konsumpcji w PKB. Na ogół oznacza to gotowość do akceptacji niższego poziomu
konsumpcji lub nieakceptowanego niższego tempa jej wzrostu, a także pogarszanie jakości konsumpcji (na przykład możliwości wykorzystania czasu wolnego).
O poziomie presji społecznej przesądzają następujące czynniki:
1. Dotychczasowy poziom konsumpcji decydujący o oczekiwaniach społecznych
dotyczących konsumpcji w przyszłości.
2. Efekt rygla – oznaczający niechęć czy wręcz nawet opór przeciwko jakiemukolwiek obniżaniu poziomu konsumpcji.
3. Efekt demonstracji – w warunkach znacznych możliwości przemieszczania się
dużych grup społecznych między poszczególnymi krajami umożliwia podejmowanie prób naśladowania konsumpcji w krajach o wyższym poziomie rozwoju
cywilizacyjnego.
4. Jakość instytucji demokratycznych, wynikająca z tradycji i trwałości instytucji
demokratycznych oraz sposobu artykułowania preferencji społecznych.
5. Elastyczność instytucji demokratycznych i ich nadążanie za zmieniającymi się
warunkami życia społeczna.
6. Stopień zorganizowania społeczeństwa i zainteresowanie pojedynczych osób
uczestnictwem w życiu społecznym, w tym także stopień zorganizowania w związkach zawodowych oraz ich preferencji.
7. Znaczenie sztywnych wydatków budżetu państwa dla konsumpcji, dotyczy to
przede wszystkim świadczeń społecznych oraz różnego rodzaju gwarancji dla potrzeb konsumpcyjnych.
1.2. Konkurencyjność
Kolejnym elementem omawianego modelu jest konkurencyjność gospodarki.
Decyduje ona o wynikach ekonomicznych gospodarki narodowej. Niestabilność wyników gospodarczych pod wpływem zmian konkurencyjności prowadzi do przeobrażeń
warunków realizacji celów społecznych. Konkurencyjność gospodarki ujawnia swój
wpływ przede wszystkim poprzez wielkość i strukturę handlu zagranicznego będących
swego rodzaju łącznikiem i jednocześnie obszarem konfrontacji pomiędzy gospodarką
krajową i zagranicą.
Konkurencyjność gospodarki decyduje o następujących wielkościach ekonomicznych:
83
Andrzej Szopa
1. Stopień uzależnienia gospodarki od warunków zewnętrznych. Im wyższy jest poziom konkurencyjności, w tym większym stopniu dana gospodarka narzuca swoje
preferencje innym gospodarkom i tym samym staje się od nich niezależna.
2. Wielkość wytwarzanej produkcji kształtuje się w wyniku konkurowania z importem na rynku wewnętrznym i z produkcją kraju, do którego skierowany jest eksport. Pogarszanie konkurencyjności oznaczać więc będzie zastępowanie produkcji krajowej przez produkcję zagraniczną i w rezultacie produkcja krajowa ulegać
będzie zmniejszeniu.
3. Wytwarzanie nadwyżki ekonomicznej – przewaga konkurencyjna jest jednym
z czynników decydujących o efektywności gospodarowania i tym samym decyduje o poziomie kosztów wytwarzania.
4. Unikalność posiadanych zasobów naturalnych (na przykład warunków dla uprawiania turystyki, dysponowanie strategicznymi surowcami). Jest to związane
z istnieniem tzw. monopoli naturalnych.
5. Realny kurs walutowy – koryguje poziom cen krajowych względem cen produktów zagranicznych.
6. Administracyjna ingerencja w procesy gospodarcze – stwarzanie barier administracyjnych w dostępie do rynku wewnętrznego oraz dotowanie produkcji poprawiające pozycję produktów krajowych względem zagranicznych.
7. Ułatwienia w podejmowaniu działalności gospodarczej, jest to element przedsiębiorczości i tym samym aktywności gospodarczej w reagowaniu na zmieniające
się warunki otoczenia.
Ostatni element triady to zadłużenie. Zadłużenie w znacznym stopni ogranicza
zakres podejmowanych decyzji gospodarczych. Niedobór środków krajowych wypycha
gospodarkę w kierunku korzystania z zasobów zewnętrznych. Z zadłużeniem mamy do
czynienia więc zawsze w sytuacji niedostatku wewnętrznych źródeł finansowania. Jedyną barierą w zadłużeniu są koszty obsługi zadłużenia. Mamy tu do czynienia z dwoma
możliwymi wariantami:
1. Zadłużenie państwa – koszty obsługi pokrywane są z budżetu państwa. Jest to
więc uzależnione od możliwości wygospodarowania odpowiedniej nadwyżki budżetowej ponad potrzeby bieżące i inwestycyjne. Prędzej czy później napotka to
na barierę wydatków na cele socjalne i wystąpi problem presji społecznej.
2. Zadłużenie podmiotów gospodarczych za granicą w tym przypadku napotyka na
barierę płynności finansowej podmiotu gospodarczego prowadzącą w ostateczności do upadłości przedsiębiorstwa.
Trudności z wywiązywaniem się z zobowiązań skutkują w postaci tzw. zdarzeń kredytowych, do których zaliczymy:
84
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
a. nieregularną spłatę zobowiązań,
b. całkowite zaprzestanie wywiązywania się z zobowiązań.
Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych decyduje o poziomie kosztów
długu, czyli o spreadach w CDS oraz oprocentowaniu obligacji.
1.3. Koszt obsługi zadłużenia
Na koszt obsługi zadłużenia składają się z jednej strony oprocentowanie długu,
znajdujące odzwierciedlenie w rentowności instrumentów dłużnych, a z drugiej strony
wymagane w danym okresie spłaty nominalnej wartości długu. Wysokość oprocentowania jest wprost proporcjonalna do ryzyka związanego ze spłatą zobowiązań. Znajduje to
swoje odzwierciedlenie w dwóch przypadkach:
1. Rentowność obligacji – rentowność obligacji jest wprost proporcjonalna do poziomu ryzyka upadłości emitenta. W trakcie życia obligacji zmiana rentowności
następuje poprzez zmianę bieżącej ceny rynkowej obligacji.
2. Marża w kontraktach CDS – kontrakty CDS są instrumentem pochodnym, służącym do transferu ryzyka kredytowego na rynek finansowy. Marża w CDS jest
kosztem ubezpieczenia udzielonych kredytów. Ilustruje to schemat 2.
Schemat 2. Podstawowy schemat kredytowych instrumentów pochodnych
Sytuacja finansowa dłużnika
Prawdopodobieństwo wywiązania
się z zobowiązań
Okresowa płatność
(marża odsetkowa)
Wierzyciel
dealer swapowy
Płatność w przypadku wystąpienia zdarzenia kredytowego4
Kredytowe instrumenty pochodne umożliwiają transfer ryzyka kredytowego na
inne podmioty gospodarcze (rynek finansowy). CDS to instrumenty będące przedmiotem obrotu na wtórnych rynkach finansowych. Stąd reakcje marży na zmieniające się
Klasyczny CDS polega na wymianie strumieni płatności będącego rekompensatą za ryzyko związane z transakcją zabezpieczający i płatności kompensacyjnej w przypadku spadku wartości długu referencyjnego. Natomiast swap dochodowy polega na rekompensowaniu wszystkich strat dochodowych w zamian za
opłatę będącą funkcją ryzyka finansowego.
4
85
Andrzej Szopa
warunki, w jakich znajduje się emitent długu są bardzo szybkie. Marże zatem można
traktować jako miernik ryzyka kraju emitenta.
1.4. Inne źródła ryzyka kraju
Wśród innych źródeł ryzyka można wymienić:
3. Ryzyko bankowe.
4. Ryzyko walutowe.
Podstawowy układ zależności występujących w ryzyku bankowym został przedstawiony na schemacie 3.
Schemat 3. Podstawowe zależności występujące w ryzyku bankowym
Złe kredyty
wycofywanie
depozytów
Ryzyko kredytowe banku
Straty finansowe
Too big to fail
powiązania zewnętrzne
systemu bankowego
Pokrywanie strat przez budżet państwa
Deficyt budżetowy
Źródło: opracowanie własne.
Kryzys bankowy wpływa na ryzyko kraju poprzez próby ratowania systemu bankowego za pomocą wydatków budżetowych. Źródłem kryzysu bankowego jest pojawianie się zjawiska tzw. złych kredytów, a więc kredytów, które są spłacane z pewnymi
problemami. Sytuacja ta generuje straty dla banku, które z kolei mogą zagrozić stabilności funkcjonowania całego systemu finansowego5. Używamy określenia too big to fail
(Zbyt duży, by upaść).
5
Przykładem jest kryzys subprime, a więc udzielanie kredytów podmiotom o ograniczonej zdolności
kredytowej. Złagodzenie kryteriów udzielania kredytów przez banki komercyjne doprowadziło do wystą-
86
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Trudności w funkcjonowaniu banku pociągają za sobą wycofywanie wkładów
i przenoszenie ich na bezpieczne lokaty. Zjawisko to w literaturze określane jest jako run
na banki. mamy z nim do czynienia, gdy wkłady są fizycznie likwidowane lub przenoszone są do innych banków jako lot ku wyższej jakości.
Kolejnym źródłem kryzysu bankowego może być silne uzależnienie od innego
systemu finansowego. Dotyczy to przede wszystkim małych krajów, gdy aktywa banku
są niewspółmiernie duże w stosunku do możliwości absorpcyjnych gospodarki. Przykładem mogą być tu kryzysy bankowości islandzkiej oraz cypryjskiej. Aktywa zagraniczne
stanowią źródło transmisji zjawisk kryzysowych.
Kryzys bankowy, wywołując konieczność ratowania systemu bankowego poprzez
wspieranie budżetowe, może prowadzić do trudności w obsłudze długu publicznego
i tym samym wpłynąć na poziom spreadu w CDS.
Kolejnym rodzajem ryzyka jest ryzyko walutowe. Jest ono związane z trudnościami w pozyskaniu odpowiedniej ilości walut obcych. Przynosi to w rezultacie bardzo
szybki wzrost kursu walutowego, co pokazuje schemat 4.
Schemat 4. Czynniki wywołujące kryzys walutowy
Bilans płatniczy
rezerwy walutowe
Kurs walutowy
Koszt obsługi zadłużenia zagranicznego
Struktura zadłużenia
Zadłużenie
zadłużenie zagraniczne
krajowe
Źródło: opracowanie własne.
pienia tzw. bańki spekulacyjnej i w efekcie dużych trudności w spłacie kredytów. Kryzys ten dotknął przede
wszystkim Irlandię. Istota kryzysu subprime została opisana w Thlon M., Rozwój sektora kredytów subprime – druga odsłona American Dream, „Rzeczpospolita”, 23 października 2008
87
Andrzej Szopa
Niewielkie zasoby walutowe będą ograniczać w sposób wyraźny możliwości obsługi zadłużenia, co może wywierać presję na dewaluację waluty krajowej, a w konsekwencji przynieść wzrost wartości zadłużenia w pieniądzu krajowym. Oczywistą konsekwencją są kolejne zdarzenia kredytowe. I tym samym wzrost spreadu w CDS.
1.5. Czynniki ryzyka kraju
Podstawowe czynniki decydujące o ryzyku kraju oraz metody jego pomiaru
przedstawiono na schemacie 5.
Schemat 5. Czynniki ryzyka kraju
Źródło: opracowanie własne
Interesujące jest to, iż na 19 państw członkowskich strefy euro aż w 13 przypadkach
nie został spełniony podstawowy wymóg traktatu z Maastricht – nieprzekraczanie przez
wskaźnik długu publicznego do PKB poziomu 60%. Szczególnie jest on wysoki w grupie
państw określanych mianem PIIGS (Portugalia, Włochy, Irlandia, Grecja i Hiszpania).
Podobnie wygląda problem z udziałem deficytu budżetowego w PKB. Także
i w tym przypadku wskaźnik dla niektórych państw grupy PIIGS kilkakrotnie przekracza ustalone w traktacie z Maastricht minimum (Irlandia – 13,4%, Grecja i Hiszpania po
– 9,4%). Już tylko te dane wskazują, że ryzyko kraju w przypadku tych państw musi być
bardzo wysokie. Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych w grupie
PIIGS wynosi ponad – 10%, natomiast spread w CDS to ponad 100 bp. W przypadku
Cypru jest to 1026,78, co oznacza, że ubezpieczenie długu tego kraju kosztuje ponad
10% więcej niż ubezpieczenie długu niemieckiego. Dla Grecji jest to 8,62 i Portugalii
4,85%. Oznacza to, iż przy tak wysokim oprocentowaniu obsługa długu w oparciu o zasoby wewnętrzne przestaje być możliwa. Stąd w każdym z tych państw uchwalano specjalne programy pomocowe. Każdy z tych programów łączył pomoc zewnętrzną z próbą
ograniczenia sztywnych wydatków z budżetu. Jest to podstawy krótkoterminowy cel
reform podejmowanych w procesie sanacji gospodarki. Celem długookresowym jest na88
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
tomiast poprawa konkurencyjności gospodarki, która stanowi podstawowy warunek poprawy efektów gospodarowania.
Wykres 1. Dług publiczny vs oprocentowanie długu kraju
Źródło : opracowano na podstawie aneksu statystycznego.
Wraz ze wzrostem udziału długu publicznego w PKB wzrasta oprocentowanie tego
długu. Jest to związane z faktem, iż deficyt oznacza powiększanie długu publicznego, co
może powodować narastające trudności państwa w wywiązywaniu się z zobowiązań.
Współczynnik kowariancji pomiędzy obydwoma czynnikami wynosi – 42,6%. Ów relatywnie niski wskaźnik świadczy, że znaczący udział w kształtowaniu oprocentowania mają
inne czynniki, wpływające w bezpośredni sposób na poziom ryzyka kredytowego kraju.
Na podstawie danych z tabeli 1 zbadano wpływ podstawowych zmiennych: udziałów długu i deficytu budżetowego w PKB na poziom spreadu w CDS.
Wykres 1 wskazuje, że wraz ze wzrostem udziału długu publicznego rośnie marża
CDS. Innymi słowy, wzrost udziału długu publicznego w PKB oznacza wzrost ryzyka
wywiązania się przez dane państwo z zaciągniętych zobowiązań.
Podobne wnioski można wyprowadzić z wykresu 2. Im deficyt budżetowy jest
większy, tym oczywiście prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń kredytowych jest
większe (tym większa jest marża CDS). Jednocześnie nadwyżka w budżecie pozwala na
znakomite obniżenie marży CDS. Zatem państwo o nadwyżce budżetowej może pozyskiwać na rynku finansowym znacznie taniej kredyty.
89
Andrzej Szopa
Z kolei w tabeli 2 przedstawiono dane pozwalające na określenie związku pomiędzy
marżą w kontraktach CDS a przyznaną oceną ratingową6. Z tabeli 2 wynika, że im mniejsza
jest zdolność kredytowa, tym marża CDS jest większa. Na ogół w różnego rodzaju analizach
przyjmuje się, że Grupa ratingowa BBB należy także do instrumentów spekulacyjnych.
Wykres 2. Dług publiczny vs oprocentowanie długu
Źródło: opracowanie własne na podstawie aneksu statystycznego
Udział długu publicznego w PKB w w znaczny sposób wpływa bezpośrednio na ryzyko wywiązania się z zobowiązań i tym samym na poziom oprocentowania długu publicznego. Współczynnik kowariancji pomiędzy tymi dwiema wielkościami wynosi 54,3%.
1.6. Prawdopodobieństwo upadku państwa a koszt swapów kredytowych
Opisując poziom ryzyka kraju można posługiwać się zarówno współczynnikiem
skumulowanego prawdopodobieństwa upadku państwa, jak i wysokością oprocentowania długu. Ta wprost proporcjonalna zależność wynika z faktu wykorzystywania oprocentowania długu do szacowania prawdopodobieństwa upadłości. Stwierdzenie to jest o tyle
ważne, że marża w swapach kredytowych ustalana jest w okresach bardzo krótkich przez
rynek finansowy, a więc bezpośrednio odzwierciedla ryzyko kredytowe dane kraju.
Ogólnie rzecz biorąc obowiązuje następujący schemat postępowania: Grupy ratingowe A otrzymują
państwa, których zdolności płatnicze nie zależą od stanu koniunktury, Grupa B – występuje wpływ stanu
koniunktury na zdolności płatnicze, Grupa C – występują problemy płatnicze niezależnie od stanu koniunktury, Grupa D – kraj nie reguluje swoich zobowiązań.
6
90
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Wykres 3. Prawdopodobieństwo upadku państwa a poziom ratingu kredytowego państwa
Źródło: opracowanie własne na podstawie aneksu statystycznego
Ratingi kredytowe podstawowych instytucji ratingowych ustalane są w pewnych
odstępach czasowych, gdyż wiążą się z określoną pracą analityczną wymagającą czasu.
Niekiedy korekta ratingu następuje po uprzednim wystąpieniu istotnych zjawisk zmieniających ocenę ryzyka kraju.
Tabela 1. Marże CDS w zależności od grupy ocen ratingu7
LP
Grupa ratingowa
Marża CDS (Pb)
1
AAA
24,06
2
AA
56,38
3
A
177,29
4
BBB
165,72
5
BB
326,36
6
B
944,43
Źródło: opracowanie własne
7
Marża CDS obliczona jako średnia dla grupy krajów z daną oceną ratingową.
91
Andrzej Szopa
Wykres 4. Prawdopodobieństwo upadku państwa a poziom ratingu kredytowego
Źródło: opracowanie własne na podstawie aneksu statystycznego
Wykres 4 wskazuje, że poziom ratingu jest odwrotnie proporcjonalny do prawdopodobieństwa upadku państwa. Towarzyszy temu zjawisko zwiększenia rozrzutu pomiędzy
minimalnym i maksymalnym poziomem prawdopodobieństwa upadłości. Innymi słowy,
im gorsza jest kondycja finansowa państwa, tym mniej precyzyjny jest pomiar ratingu.
2.Model graficzny czynników decydujących o ryzyku kraju
Model ten pozwala analizować problem ryzyka kraju na trzech płaszczyznach
czynników:
1. Czynników decydujących o kosztach obsługi zadłużenia. W tym przypadku w grę
wchodzą następujące czynniki:
a. średni okres pożyczki. Czynnik ten jest odwrotnie proporcjonalny do ryzyka
kraju, a odwracając zależność można stwierdzić, że im krótszy jest okres na
który zaciągane są pożyczki, tym prawdopodobieństwo pojawiania się trudności ze spłatą zadłużenia będzie większe,
92
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
b. oprocentowanie – stopa procentowa jest wprost proporcjonalna do poziomu ryzyka finansowego, a więc także w stosunku do ryzyka wypłacalności. Jest to
swego rodzaju paradoks, bo im większe problemy przeżywa dany kraj, z tym
gorszymi warunkami obsługi spotyka się,
c. kurs walutowy – kurs walutowy także jest wprost proporcjonalny do poziomu
ryzyka przypisywanemu przez rynek finansowy danemu krajowi. Kryzys walutowy przejawiający się w gwałtownych zmianach kursów w dużym stopniu podraża w walucie krajowej, tym samym powiększając wydatki z budżetu państwa
na obsługę długu zagranicznego,
d. wszystkie powyższe czynniki wpływają w sposób bezpośredni z jednej strony
na koszty obsługi długu, a z drugiej na możliwości spłaty zadłużenia,
e. końcowym efektem tych zależności jest określenie wysokości marży w CDS,
a zatem na zewnętrzne ujawnianie się ryzyka spłaty zadłużenia.
2. Czynniki kształtujące saldo budżetu państwa. Składają się na następujące czynniki częściowe:
a. konkurencyjność gospodarki – konkurencyjność jest zewnętrznym czynnikiem
przesądzających o wysokości dochodów budżetu państwa. Konkurencyjność
bowiem polega na możliwości narzucania własnych preferencji w kontaktach
handlowych z partnerami,
b. koniunktura gospodarcza jest czynnikiem wewnętrznym przesądzającym o stanie budżetu państwa,
c. presja społeczna jest czynnikiem decydującym o swobodzie kształtowaniu struktury wydatków budżetowych. Można przyjąć, że im niższy poziom rozwoju gospodarczego i im bardziej nierównomierny jest podział dochodów między różne grupy
i warstwy społeczne, tym sztywność wydatków budżetowych jest większa8,
d. efektem końcowym powyższych czynników jest kształtowanie się wydatków
na cele konsumpcyjne. Jest to jeden z czynników rozstrzygających o stanie koniunktury wewnętrznej.
3. Ostatnim elementem modelu jest czynnik związany z zachowaniem płynności finansowej państwa. Z jednej strony są to czynniki przesądzające o swobodzie
w podejmowaniu decyzji makroekonomicznych, a z drugiej usztywniające strukturę wydatków. Do czynników tych należą:
a. organizacja społeczeństwa – chodzi o możliwość artykułowaniu preferencji
społecznych, następnie przetwarzanych w konkretne decyzje. Czynnik ten przesądza na ile podejmowane decyzje realizowane są na ścieżce określonej przepi-
Przez sztywne wydatki budżetowe rozumiemy wydatki wynikające z przyjętych rozwiązań prawnych.
8
93
Andrzej Szopa
sami prawa, a na ile na drodze pozaprawnej, za pomocą różnych mechanizmów
wymuszeń,
b. rezerwy walutowe pozwalają stabilizować zmiany kursu walutowego i tym samym wpływać z jednej strony na poziom kursu walutowego, a z drugiej na koszt
obsługi zadłużenia,
c. bilans płatniczy –czynnik będący wypadkową oddziaływania bardzo wielu
czynników wyznacza tempo narastania rezerw walutowych,
d. płynność finansowa decyduje o konieczności zaciągania zobowiązań wobec
banków i innych podmiotów gospodarczych. Na ogół wiąże się to z podniesieniem kosztów finansowania długu.
Bibliografia
Literatura:
Arce O., Mayordomo S., Pena J.I., Credit – risk valuation in the sovereign CDS and bond markets: Evidence from the euro area crisis, „Journal of International Money and Finance”
2013 vol. 35.
Badaoui S., Cathcart L., El-Jahel L., Do sovereign credit default swaps represent a clean measure
of sovereign default risk. A factor model approach, „Journal of Banking and Finance”
2013, No. 37.
Caceres C, D. Unsal, Sovereign Spreads and Contagion Risks and Asia, JEAEA 2013, vol. 27, No 3.
Das U.S., Oliva M.A.A., Tsuda T., Sovereign Risk: A Macro-Financial Prerspective, Poloicy Research Institute, Ministry of Finance, „Japan Public Policy Review” 2012, Vol. 8, No. 3,
August 2012.
Definition and Measurement of Sovereign Risk Need to be Broadened, IMF Rountable Concludes,
March 18, 2011.
Euffinger S., Rating Agencies : Role and influence of Their Sovereign Credit Risk Assessment in
the Eurozone, JCMS 2012, vol.50, No. 6.
Komarkova Z., Lesanovska J., Komarek L., Analysis of Sovereign Risk Market Indicators: The
Case of the Czech Republic, „Czech Journal of Economics and Finance” 2013, No. 1.
Koncepcja „czarnych łabędzi” a zarządzanie ryzykiem finansowym, [w:] J. Biliński, P. NogalMeger (red.), Zarządzanie w przedsiębiorstwie i regionie – nowe wyzwania, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2015.
Matuszewicz M., Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, „StudiaBAS” 2012, nr 3 (31).
Mroczek K., Więcek A., Kryzys gospodarczy w Grecji i Hiszpanii i jego skutki w ujęciu sektorowym, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny” 2013 , nr 1 1/2013.
94
Czynniki ryzyka kraju (sovereign risk)
Szopa A., Ryzyko finansowe a finansjalizacja, Finansjalizacja – wpływ na gospodarkę i społeczeństwo, WSIZ, Rzeszów 4–5 grudnia 2015.
Szopa A., Czynniki kształtujące ryzyko kraju (sovereign risk); Gospodarka europejska w punkcie
zwrotnym – poszukiwanie nowego paradygamtu rozwoju społeczno-gospodarczego, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Ekonomiczny w Bratysławie, 21–22
października 2015.
Święcicki I. , Wewnętrzne nierównowagi i reformy gospodarcze w UE. Wnioski z przemian w państwach członkowskich, DemosEuropa, listopad 2012.
Thlon M., Rozwój sektora kredytów subprime – druga odsłona American Dream, Rzeczpospolita,
23 października 2008
Źródła
Programy pomocowe dla Grecji, Irlandii i Portugalii – stan na sierpień 2011r., NBP, Warszawa
2012.
Aneks statystyczny:
Tabela 2. Mierniki ryzyka kraju (2 kwartał 2013r.)
LP
Państwo
Dług publiczny Deficyt budżetowy
do PKB (%)
do PKB (%)
CPD(%)
CD (bp)
Rating
1
Grecja
169,1
-9,4
44,52
862,07
B-
2
Włochy
133,3
-3,9
21,32
263,41
BBB
3
Portugalia
131,3
-4,4
35,40
485,13
BB
4
Irlandia
125,7
-13,4
12,18
142,74
BBB+
5
Cypr
98,3
-6,3
59,36
1026,78
B-
6
Hiszpania
92,3
-9,4
18,44
224,18
BBB-
7
Belgia
105,0
-3,7
5,40
61,05
AA
8
Francja
93,5
-5,2
6,05
68,61
AA
9
Wielka Brytania
89,6
-7,8
2,96
33,39
AAA
10
Węgry
81,6
4,3
18,14
277,13
BB
11
Niemcy
79,8
-0,8
2,15
24,00
AAA
12
Malta
76,1
-2,7
13
Austria
75,1
-2,5
2,68
30,04
AA+
14
Holandia
73,9
-4,5
4,42
49,99
AA+
15
Słowenia
62,6
-6,4
22,85
358,10
A-
16
Chorwacja
59,5
-4,1
22,44
348,10
BB+
17
Polska
58,3
-5,0
6,22
88,62
A
18
Słowacja
58,0
-4,9
5,99
85,16
A
19
Finlandia
57,2
-0,6
1,97
22,05
AAA
20
Czechy
46,5
-3,3
4,40
62,40
AA
21
Dania
45,8
-1,8
2,11
23,51
AAA
BBB+
95
Andrzej Szopa
22
Szwecja
40,9
0,4
1,55
17,35
AAA
23
Litwa
40,4
-5,5
8,44
121,52
BBB
24
Łotwa
38,7
-3,4
8,52
122,71
BBB+
25
Rumunia
38,6
-5,5
13,27
195,07
BB+
26
Luksemburg
23,1
-0,3
27
Bułgaria
18,0
-2,0
8,31
119,75
BBB
28
Estonia
9,8
1,1
4,66
66,20
AA=
AAA
Źródło: S&P Capital IQ, Global Sovereign Debt Credit Risk Report, MC Graw Hill Financial.
CPD – cumulative probability of default – skumulowane prawdopodobieństwo bankructwa. W przypadku państwa chodzi o prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń
kredytowych.
CDS – credit default swap – swap kredytowy, w którym jeden strumień płatności wyrażany w tzw. punktach bazowych odzwierciedla ryzyko wystąpienia zdarzeń kredytowych.
Rating – oceny zdolności kredytowej przyznawane przez tzw. agencje ratingowe. Obowiązuje tu następująca zasada:
Rating grupy A – brak wpływu koniunktury gospodarczej na zdolność kraju do wywiązywania się z zobowiązań,
Rating grupy B – zdolności do regulowania zobowiązań państwa uzależnione są od stanu koniunktury,
Rating grupy C – problemy z wywiązywaniem się z zobowiązań bez względu na stan koniunktury,
Rating grupy D – kraj przestał wywiązywać się z zobowiązań.
96
Michał Thlon, PhD
Analysis of the policy of supporting the
internationalisation of Polish enterprises in the
context of their export potential in the post-crisis
period 2011–2013
Abstract
The main objective of the chapter is to analyse the international activity of enterprises operating
in Poland between 2011 and 2013. In this context, the analysis also covers available export support
tools and prospective developments of the assistance system called for by the entrepreneurs. The
analysed period covers the years directly after the financial crisis, which resulted in limiting economic activity and, consequently, slowed down the growth of the basic macro-economic indicators.
The employed research methods included secondary data analysis, statistical data analysis (based
on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration, Eurostat and Central Statistical Office), as well as qualitative research in the form of in-depth interviews (IDIs) focused
on evaluating the export support system. The chapter is divided into four parts. The first one presents
an overview of theoretical models of expansion into foreign markets. Secondly, the export potential
of Polish enterprises is analysed in a regional view. The third part contains a description of available
export support tools. Finally, the last part offers an evaluation of the export support system based
on the opinions of enterprises. Conclusions are presented in a summary at the end of the chapter.
Keywords
enterprises, internationalisation, export, export support tools
Abstrakt
Głównym celem rozdziału jest analiza aktywności międzynarodowej firm działających w Polsce
w latach 2011-2013. W tym kontekście przeanalizowano również dostępne narzędzia wsparcia eksportu oraz postulowane przez przedsiębiorców perspektywy rozwoju systemu pomocowego. Okres
analizy obejmuje lata bezpośrednio po kryzysie finansowym, którego efektem było ograniczenie
aktywności gospodarczej skutkujące spowolnieniem tempa wzrostu podstawowych czynników makroekonomicznych. W ramach przeprowadzonych analiz wykorzystano analizę danych zastanych,
analizę danych statystycznych – uwzględniono dane pochodzące z Centrum Analitycznego Administracji Celnej, Eurostatu, GUS, a także badania jakościowe w postaci wywiadów pogłębionych typu
IDI w zakresie oceny systemu wsparcia eksportu. Rozdział został podzielony na cztery części.
W pierwszej dokonano przeglądu teoretycznych modeli ekspansji przedsiębiorstwa na rynki zagraniczne. W dalszej kolejności przeprowadzono analizę potencjału eksportowego polskich firm w ujęciu regionalnym. Część trzecia zawiera charakterystykę dostępnych narzędzi wsparcia eksportu.
Ostatnia część poświęcona została ocenie systemu wsparcia eksportu dokonanej w oparciu o opinie
przedsiębiorców. Wnioski zawarto w kończącym rozdział podsumowaniu.
Słowa kluczowe
przedsiębiorstwa, internacjonalizacja, eksport, narzędzia wsparcia eksportu
97
Michał Thlon
Introduction
Between 2008 and 2009, Poland’s economic situation deteriorated as a result of the global
financial crisis. Economic activity was low, which slowed down the growth of GDP and
other macro-economic indicators, including the export activities of enterprises.1 One
of the channels through which global recession influenced the economic situation of Central and Eastern European countries such as Poland was international trade. In this case,
recession experienced by principal business partners manifested itself in lower foreign
demand, which in turn brought about a significant drop in export dynamics2 (see Figure 1). This is quite an important channel for CEE countries on account of two factors.
First of all, these are relatively open economies, which is reflected, among other areas,
in the large share of exports in GDP ( the average share in 2008 amounted to over 60%).
Consequently, economic growth in these countries is strongly correlated with the economic situation on the main markets. The second, equally important factor, is the export
structure, which is visibly dominated by crisis-stricken EU15 countries. This also exerted a marked impact on the industrial sector, the most export-oriented element of the
economy: at the turn of 2008/2009, it recorded significant losses in output sold and added value (from 7.1% in Q2 2008 to – 5.1% in Q2 2009).3 In 2010, the economy managed
to overcome the negative tendencies of the previous years. Economic activity was on the
rise, as was the pace of economic growth. In 2011, the pace of economic growth increased. GDP rose by 4.3% as opposed to 3.9% in the previous year. In 2011, the structure of factors influencing the pace of GDP growth changed in comparison to the year
before. In 2010, the only decisive factor was domestic demand, with a negative contribution of net exports. The increase in domestic demand was driven by consumption (mainly individual) and increases in inventories. In 2011, the contribution of individual elements towards GDP growth was much more balanced. A positive impact of national
demand (including consumption, investment outlays and increase in inventories) and
contribution of net exports were both recorded.
1
The mechanism of crisis has been described in the following publications: M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financial markets crisis – impact on the Polish financial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt – Bank & Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45–70;
M. Thlon, “Rynek kredytów hipotecznych w USA w kontekście kryzysu na rynkach finansowych,” in Z.
Zieliński, ed., Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne, Kielce: WSH, 2011, pp. 127–37.
2
In the case of Poland, the decline in exports caused by recession – owing to a significant parallel
decline in imports related, inter alia, to a slump in the domestic economy and previous depreciation of the
zloty – influenced the positive contribution of net exports to GDP growth.
3
NBP, Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego, Warsaw 2009, p. 16.
98
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Figure 1. Polish exports in 2007-2013 [PLN Mill.].
Source: own analysis based on data obtained from the Central Statistical Office
The main objective of the paper is to analyse the international activity of enterprises operating in Poland between 2011 and 2013 – in the period directly after the financial crisis. In this context, the analysis also covers available export support tools and
perspectives of developing the assistance system called for by the entrepreneurs. The
present research relies on such tools and sources as secondary data analysis, statistical
data analysis (based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration, Eurostat and Central Statistical Office), as well as qualitative research in the form
of in-depth interviews (IDIs) concerning the evaluation of the export support system.
The article is divided into four parts. The first one presents an overview of theoretical
models of the expansion of enterprises into foreign markets. Secondly, the export potential of Polish enterprises is analysed in the regional perspective. The third part contains
a description of available export support tools. Finally, the last part offers an evaluation
of the export support system based on the opinions of entrepreneurs.
1.Internationalisation of enterprise operations
Source literature contains various approaches to the types of expansion into foreign markets that are available to enterprises. Among the various theories explaining the forms
of internationalisation, a prominent place is occupied by gradual internationalisation
99
Michał Thlon
concepts.4 The theoretical framework of the (Uppsala) model was developed based
on an analysis of four companies that conducted business activity in Sweden. Research
showed that these enterprises initially focused on the domestic market, and only later
decided to engage in foreign expansion. This theory sees internationalisation as a slow
and gradual process, which depends on the level of knowledge available to the company.
Therefore, enterprises initially decide to export to neighbouring foreign markets, similar
in terms of culture, economy and politics, and only after some time – as their knowledge
and experience grow – do they penetrate more distant markets. The Uppsala model lists
four forms of internationalisation: occasional export, export through independent representatives, establishing a sales subsidiary abroad, establishing production abroad. They
are described in more detail in Table 1.
Table 1. Forms of internationalisation in the Uppsala model
Forms of internationalisation
Description
Occasional export
No commitment of resources to the given foreign market and no sources
of information about this market.
Export via independent repre- Requires a certain commitment of resources and enables regular access
sentatives
to information on foreign markets.
Establishing a sales subsidiary Experience is gained directly on the foreign market. The enterprise creabroad
ates its own information channel used for the controlled flow of information to the company’s domestic HQ.
Establishing production abroad
The highest level of internationalisation, entails an even larger commitment of resources.
Source: own analysis based on J. Johanson, F. Wiedersheim-Paul, “The Internationalization…,” op. cit., p. 305.
The Uppsala model explains the internationalisation process as the product of two
phenomena: increase in market involvement, understood as going through subsequent
forms of internationalisation, and increase in geographical diversity, i.e. expanding into
subsequent markets.5 Owing to changes taking place in the economy, the model’s authors have since revised its initial theoretical framework.6 According to the modified
concept, the contemporary business environment is seen as a network of relationships,
rather than – as it was in the past – as a neoclassical market comprising independent suppliers and customers. The mechanisms of moving to subsequent forms of internationalisation are largely overlapping with the classical approach, but the model is supplemented with elements related to building trust and generating knowledge as a result
of mutual interactions within the network.
4
J. Johanson, F. Wiedersheim-Paul, “The internationalization of the firm: four Swedish cases,” Journal of Management Studies, vol. 12(3) no. 10(1975), pp. 305–22.
5
J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstw, Warsaw: PWF, 2004, p. 21.
6
J. Johanson, J.-E. Vahlne, “The Uppsala internationalization process model revisited: From liability
of foreignness to liability of outsidership,” Journal of International Business Studies, vol. 40 (2009).
100
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Another model of internationalisation was put forward by E. Dülfer. His proposed
criterion is the business entity’s institutional presence abroad. This approach lists different forms of internationalisation, which are classified into two groups:7
1. forms that do not require the enterprise to be institutionally present on foreign
markets, including: export, import, barter trade, sale of licenses, franchising and
leasing, etc.;
2. forms that require the enterprise to be institutionally present abroad, including:
management contracts, building a “turnkey” company, establishing a business/assembly/production branch.
According to this theory, the process of a company’s involvement on foreign markets does not have to be gradual and stage-based. The main aspects that determine the
form of enterprise internationalisation are:
•• current market standing,
•• level of resources at the enterprise’s disposal.
•• adopted development strategy.
Source literature indicates8 that Polish enterprises predominantly enter foreign
markets through international trade in the form of indirect or direct export of goods and
services. Consequently, further analysis is limited to the export potential of Polish enterprises and export support tools available over the analysed period.
2.Export potential of Polish enterprises in the post-crisis period
broken down by region
In 2013, the exports of Polish companies9 exceeded PLN 640 billion – a difference
of PLN 88 billion (almost 16%) compared to in 2011. When broken down by region, the
dominant province is Masovia. To some extent, this results from the fact that many companies have their registered offices in Warsaw, and this is where they record all their
commercial transactions related to the export of goods, when in actual fact such goods
may be dispatched from warehouses or production facilities located in other provinces.
Detailed figures are presented in Table 2.
7
E. Dülfer, B. Jöstingmeier Internationales Management in unterschiedlichen Kulturbereichen, Munich, Vienna: O.Oldenbourg Verlag, 1992.
8
J. Wysocki, “Analiza źródeł przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii
Europejskiej,” in Z. Pierścionek, S. Jurek-Stepień, academic eds, Czynniki sukcesu polskich przedsiębiorstw
na rynkach Unii Europejskiej, Warsaw: Warsaw School of Economics, 2006.
9
“Polish” meaning companies whose business operations are based in the Republic of Poland.
101
Michał Thlon
Table 2. Exports of Polish enterprises in the 2011–2013 period [PLN Mill.]
2011
2012
2013
Province
PLN
Share %
PLN
Share %
PLN
Share %
Lower Silesia
65 398.51
11.84%
69 625.61
11.66%
68 912.56
10.76%
Kuyavsko-Pomerania 17 148.32
3.10%
18 692.63
3.13%
19 311.61
3.01%
Lublin
8 717.51
1.58%
9 688.94
1.62%
10 156.25
1.59%
Lubuskie
15 912.01
2.88%
15 743.34
2.64%
16 810.01
2.62%
Łódź
17 975.45
3.25%
20 169.15
3.38%
22 048.99
3.44%
Lesser Poland
27 691.56
5.01%
29 944.36
5.02%
31 458.67
4.91%
Masovia
83 605.59
15.13%
93 414.77
15.65%
100 349.24
15.66%
Opole
8 578.38
1.55%
9 134.61
1.53%
9 751.49
1.52%
Subcarpathia
16 252.64
2.94%
17 065.93
2.86%
20 555.74
3.21%
Podlachia
5 524.78
1.00%
6 828.55
1.14%
7 694.59
1.20%
Pomerania
36 330.19
6.58%
41 664.46
6.98%
46 536.51
7.26%
Silesia
88 026.77
15.93%
85 651.29
14.35%
88 992.44
13.89%
Świętokrzyskie
5 916.07
1.07%
6 846.33
1.15%
7 276.77
1.14%
Warmia-Masuria
9 860.66
1.78%
10 883.41
1.82%
11 697.67
1.83%
Greater Poland
56 842.19
10.29%
61 589.33
10.32%
68 250.70
10.65%
West Pomerania
16 244.98
2.94%
16 317.57
2.73%
18 488.18
2.89%
Unspecified
72 414.53
13.11%
83 672.88
14.02%
92 400.40
14.42%
Poland
552 440.12
100.00%
596 933.14
100.00%
640 691.80
100.00%
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
The dynamics of export changes is presented in qualitative terms and using the
annual average change indicator expressed in %. The analysed period was 2010–13, and
the results are presented in Table 3.
In view of the balance of trade, it should be stressed that the country’s trade deficit
significantly decreased in the analysed period: at the end of 2013, it amounted to less
than PLN 5.5 billion, compared to over PLN 61.7 billion in 2011. In the regional scale,
the best situation in this respect was recorded in Silesia and Lower Silesia, which generated a surplus of PLN 27.4 and 17.3 billion respectively. Detailed figures are presented
in Table 4.
102
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Table 3. Annual average changes in the export value in 2011–2013 compared to other
provinces
Province
Annual average export
performance
Lower Silesia
106.52%
Kuyavsko-Pomerania
105.51%
Lublin
113.88%
Lubuskie
105.99%
Łódź
114.95%
Lesser Poland
111.69%
Masovia
111.96%
Opole
109.35%
Subcarpathia
116.00%
Podlachia
119.95%
Pomerania
118.30%
Silesia
105.82%
Świętokrzyskie
113.18%
Warmia-Masuria
113.59%
Greater Poland
112.68%
West Pomerania
111.59%
Unspecified
110.97%
Poland
110.65%
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
Table 4. Balance of trade recorded by Polish enterprises in 2011–2013, broken down by
region, in [PLN Mill.]
Province
2011
2012
2013
Lower Silesia
16 692.20
17 327.28
17 335.64
Kuyavsko-Pomerania
-1 068.70
1 194.31
4 036.67
Lublin
1 996.60
2 806.87
3 421.07
Lubuskie
5 263.63
6 971.26
6 445.43
Łódź
-7 310.62
-6 368.25
-5 571.86
Lesser Poland
-4 199.55
-2 196.91
-1 801.09
Masovia
-102 043.77
-99 590.50
-92 064.69
Opole
-382.39
452.04
985.44
Subcarpathia
4 438.25
3 573.14
6 579.98
Podlachia
-397.69
1 109.07
1 834.08
Pomerania
-14 255.58
-15 781.68
-10 605.86
Silesia
26 670.99
26 125.86
27 376.01
Świętokrzyskie
2 231.46
3 000.81
3 107.96
103
Michał Thlon
Warmia-Masuria
2 844.13
3 885.66
4 312.47
Greater Poland
-1 768.21
2 213.97
6 523.89
West Pomerania
3 368.94
3 564.04
4 880.46
Unspecified
6 258.94
9 963.78
17 738.69
Poland
-61 661.39
-41 749.26
-5 465.70
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
The exports value may be presented with reference to the number of inhabitants
of the given area. In this case, the annual exports values recorded in individual provinces
between 2011 and 2013 were divided by their population in the given year. From this
perspective, Masovia remains in the first place, but Pomerania came second, with a considerable advantage over subsequent regions. Detailed figures are provided in Table 5.
Table 5. Exports value per capita [PLN]
Province
2011
2012
2013
Lower Silesia
16 699.82
17 945.03
17 724.05
Kuyavsko-Pomerania
8 681.51
8 346.82
7 299.63
Lublin
3 094.55
3 177.83
3 123.70
Lubuskie
10 407.36
8 572.20
10 146.73
Łódź
9 979.97
10 511.31
10 990.78
Lesser Poland
9 528.85
9 582.75
9 897.03
Masovia
35 123.59
36 404.00
36 189.53
Opole
8 837.49
8 594.88
8 727.51
Subcarpathia
5 550.09
6 334.79
6 563.57
Podlachia
4 931.36
4 771.44
4 904.34
Pomerania
22 152.73
25 084.88
24 889.84
Silesia
13 262.22
12 895.82
13 396.49
Świętokrzyskie
2 882.84
3 018.48
3 287.08
Warmia-Masuria
4 830.34
4 823.72
5 104.10
Greater Poland
16 961.60
17 149.63
17 804.02
West Pomerania
7 474.17
7 408.79
7 916.71
Poland
14 218.16
14 661.95
14 845.72
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration and
the Central Statistical Office.
104
United Kingdom
Germany
710.6
2 062.5
8 717.3
4 124.6
7 647.5
19 580.1
3 740.4
4 780.1
1 755.7
7 189.7
21 405.6
Lublin
Lubuskie
Łódź
Lesser Poland
Masovia
Opole
Subcarpathia
Podlachia
Pomerania
Silesia
3 808.9
1 073.7
6 824.8
West Pomera- 5 309.9
nia
17 878.5
159 993.5 41 814.7 39 333.9 35 956.4
Unspecified
Total
5 463.2
795.7
5 145.7
389.5
2 402.2
715.2
259.8
8 515.1
471.8
198.6
480.5
277.2
4 386.8
1 389.1
1 319.3
412.3
614.5
507.9
3 022.6
202.7
1 276.9
109.4
360.5
1 381.7
522.1
160.8
1 198.2
292.1
4 367.8
955.7
1 065.5
945.6
778.9
549.7
829.6
3 451.7
1 220.8
2 748.5
270.5
196.5
1 150.9
2 147.1
157.0
260.1
161.8
2 220.3
645.7
545.8
222.1
120.9
767.8
1 080.5
2 009.0
120.8
987.8
220.1
355.9
3 857.8
379.8
204.1
607.1
410.4
2 156.6
2 148.6
746.5
226.9
450.4
323.7
1 463.5
Slovakia
Ukraine
Italy
1 070.9
709.2
1 276.2
251.0
65.2
1 033.8
2 791.2
89.7
3 892.5
26.2
1 550.8
613.3
340.7
216.5
176.9
140.7
994.4
16 305.0 15 239.2
3 289.1
129.7
1 143.5
367.3
179.9
2 416.1
838.3
142.4
413.3
283.4
2 345.2
769.1
769.0
237.8
172.3
335.3
2 473.2
USA
25 322.6 18 019.8 17 367.9 16 669.1
4 371.9
455.0
3 860.3
558.9
534.8
1 508.1
3 020.7
421.8
304.4
198.0
4 958.7
1 096.5
923.1
502.5
468.7
826.5
1 312.6
14 340.6
1 770.1
197.6
1 620.5
333.1
101.4
2 675.9
1 119.7
46.2
510.0
135.9
2 325.0
495.2
570.2
232.5
121.6
249.5
1 836.2
Spain
34 069.3 27 685.7
10 622.6 2 877.9
396.5
2 635.4
724.5
376.7
3 102.1
1 984.1
851.1
834.7
158.8
6 945.2
884.3
1 197.8
302.0
413.1
1 113.3
2 468.1
853.4
1 558.4
828.9
91.5
145.4
561.3
6 519.0
158.4
81.1
140.0
590.8
268.3
153.4
64.4
47.0
428.6
375.0
14 119.5 12 865.0
2 091.1
411.7
1 583.2
226.6
102.2
2 129.5
847.3
91.6
446.3
367.7
1 872.3
692.7
340.1
541.3
358.4
398.8
1 618.6
Norway
Source: own analysis based on data obtained from the Analytical Centre of Customs Administration.
5 995.4
305.2
2 071.5
1 466.4
Greater Poland 21 626.1
246.8
545.5
217.7
Wa r m i a - M a - 2 724.8
suria
498.7
4 674.1
1 455.6
254.6
911.5
187.8
5 501.9
2 332.8
1 133.0
718.1
531.6
843.2
530.4
8 980.8
1 072.2
259.5
659.2
1 056.1
5 671.8
2 594.8
1 399.8
368.1
424.9
979.0
France
Ś w i ę t o k r z y - 1 439.0
skie
6 483.9
2 384.8
416.1
1 060.1
272.3
6 025.7
1 660.8
2 294.7
766.0
937.9
Czech Republic
1 527.1
Russia
Kuyavsko-Po- 6 391.9
merania
4 323.5
The Netherlands
6 750.2
Sweden
6 018.5
Hungary
23 620.1
Belgium
Lower Silesia
Province
Table 6. The most important export destinations broken down by provinces [2013, PLN Mill.]
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
105
Michał Thlon
It is worth noting that the geographical structure of exports represents an important
element of export potential. The dominant partner of enterprises conducting their business
in Poland is Germany, with the United Kingdom, Czech Republic and France further down
the list. In the regional view, there is a strong correlation between the geographic location
of individual provinces and the destination of exports. In 2013, the Greater Poland province
exported goods valued at PLN 21.63 billion to Germany, falling second behind Lower Silesia, which recorded a figure of PLN 23.62 billion. The second most important export destination was France (PLN 5.15 billion), then the Netherlands (PLN 3.86 billion) and the United Kingdom (PLN 3.81 billion). Between 2011 and 2014, the structure of export markets
remained stable. There were no changes to the top four most important export destinations.
3.Instruments supporting the international activity
of enterprises in 2011–2014
Active participation in international trade presents both opportunities and challenges
to enterprises. First of all, export activities enable them to enter new markets and increase the volume of production, which in turn lowers unit product cost. Secondly, thanks
to international trade, companies are able to lower the risk related to market fluctuations,
including seasonal ones, especially in comparison to manufacturers who sell their goods
only domestically. Thirdly, being present on the international market allows enterprises
to gain more insight into the behaviour of their foreign competitors and their offer as well
as to better adapt their own proposals to buyers’ expectations. Another undeniable benefit is extending the network of contacts, establishing new trade relationships and increasing the company’s prestige.
These reasons drive entrepreneurs to face new challenges and overcome subsequent barriers in order to participate in international trade. What is crucial here – in particular for SMEs, which often lack sales experience outside their domestic market and
have relatively low capital for export activities – are various instruments supporting the
international activities of enterprises. Another important fact that cannot be overlooked
is the particularly high level of risk associated with export activities.10 One of the methods of minimising its negative effects for enterprises is taking out trade credit insurance,
insurance against political risks, international goods in transit insurance or other specialist products. On the other hand, the various risk-control restrictions provided for in the
G. Strupczewski, “Corporate Non-life Insurance Claims: Empirical Evidence from the Polish Market,” in O. Deev, V. Kajurová and J. Krajíček, eds, European Financial Systems 2014, Proceedings of the
11th International Scientific Conference, 12–13 June 2014, Lednice, Czech Republic, Brno: Masaryk University, pp. 596–604.
10
106
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
terms and conditions of such insurance products may cause entrepreneurs to substitute
insurance cover for risk retention.11
The analysis of support instruments available throughout the analysed period was
divided into:
•• direct instruments, such as tools that offer financial support for the organisation
of various industry-specific promotional activities (exhibitions, trainings, workshops, etc.), obtaining certificates and authorisations required on foreign markets, holding conferences and seminars.
•• indirect instruments, such as websites and web portals, business environment institutions and intermediaries engaged in communication and consultancy activities, who provide services in the scope of organising cooperation exchange forums,
trade fairs, trade missions, and who manage a number of promotional projects,
such as Enterprise Europe Network hubs, Trade and Investment Promotion Sections at Embassies and Consulates of the Republic of Poland, bilateral chambers,
industry-specific chambers, chambers of trade and industry, the Polish Chamber
of Commerce (PCC) Promotion Centre, Investor and Exporter Service Centres.
The list includes instruments whose fundamental objective is to support the
international activities of enterprises. Consequently, instruments that may indirectly support internationalisation (but do not have to) – such as innovation
vouchers, technology credit, implementation of electronic business of the B2B
type, support for business environment institutions – have been omitted here.
3.1. Instruments directly supporting internationalisation
Government Programme for Exports Support
Under the Government Programme for Exports Support, Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) grants loans financing export contracts for the purchase of Polish goods and
services to foreign importers (directly or through the importer’s bank). Disbursements
are made directly to domestic exporters, while foreign buyers repay the loans following
the delivery of goods/services.12 In the case of instruments that require the buyer’s bank
to participate, the condition for granting the loan by BGK is the availability of limits for
financing transactions with the given bank. On the other hand, loans directly financing
buyers may be granted following an individual assessment of the transaction and borrower (performed each time). BGK insures loans granted under the Government Exports
G. Strupczewski, M. Thlon, “Retencja ryzyka a ubezpieczenie: analiza zachowań polskich przedsiębiorstw,” Ekonomista, no. 6(2015), pp. 804–24.
12
http://www.bgk.com.pl.
11
107
Michał Thlon
Support Programme in the Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych (Export
Credit Insurance Corporation, further: KUKE), completing all the required formalities.
The Government Programme for Exports Support entails the following measures
for financing Polish export:
1. Medium – and long-term financing (loan duration exceeding 2 years):
•• loan for the buyer (importer) granted through the buyer’s bank – financing the
purchase of Polish goods and investment services, granted based on export contracts concluded by Polish exporters with importers from 190 countries;
•• direct loan for the buyer (importer) – financing the purchase of Polish goods
and investment services, granted based on export contracts concluded by Polish
exporters; under this instrument, the importer of Polish goods or services acts
as the direct borrower, with insurance of claims arising out of the loan by KUKE
S.A. being the basic loan collateral.
2. Short-term financing (loan duration up to 2 years):
•• letter of credit with post-financing, which represents a short-term loan granted
by BGK to the bank that opens the letter of credit for the Polish exporter; disbursements are made to the Polish exporter (beneficiary of the letter of credit)
as payment for documents presented under the letter of credit; insurance cover
issued by KUKE S.A. acts as the collateral;
•• discounting receivables from documentary letters of credit, which is a form
of financing the letter of credit’s beneficiary (exporter): the exporter is paid
for documents filed under the (confirmed or unconfirmed) letter of credit
prior to the payment date stated therein, having deduced discount interest;
insurance cover issued by KUKE S.A. acts as the collateral; the discount
only applies to letters of credit with deferred payment.13
Passport to Export
One of the major export support programmes in the analysed period in terms of allocated
budget was Measure 6.1 Passport to Export under the “Innovative Economy” Operational Programme. Under the programme, entrepreneurs could obtain financial support
for two subsequent types of projects:
•• First of all, entrepreneurs may apply for a grant to finance consultancy services
aimed at preparing an export development plan on selected markets.
•• In the second stage, entrepreneurs may apply for a grant to implement the said
plan. To this end, they may avail themselves of a number of assistance instru13
Government Programme for Exports Support. Information for Exporters, (online), available at:
<http://www.finanse.mf.gov.pl/wspieranie-eksportu/kredyty-eksportowe> (accessed: 12 December 2015)
108
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
ments, both in the scope of consultancy and co-financing of participation in foreign trade fairs or missions.
In the first stage, enterprises could obtain up to PLN 10,000 (80% of co-financing) for
the purchase of external consultancy services in the scope of preparing an export development plan. The maximum grant amount in the second stage (implementation of the plan)
equalled 75% and could not exceed PLN 400,000. The total budget for this measure amounted to EUR 93,966,861.00. As at the end of December 2013, 3,686 co-financing contracts had
been signed in both stages, for projects whose total value amounted to PLN 477.9 million,
with EU co-funding at PLN 208.9 million. The average project value is PLN 129,600.14
Industry-specific promotional projects concerning export
In the analysed period, enterprises conducting their business operations in the Republic
of Poland and who constituted a group of at least 4 enterprises in the same or related
industries or product groups could apply to the Ministry of Economy for financial assistance of up to PLN 100,000 (a maximum of PLN 8,000 per enerprise), which could be
used for the following purposes: 15 transport, insurance, customs clearance and freight
forwarding of showpieces; renting of exhibition space or rooms; furnishing of exhibition
space, assembly, design; preparation and printing of invitations, information and advertising materials; transport and accommodation expenses for one representative of the
enterprise taking part in the project; foreign market research.
This instrument is aimed at supporting projects implemented in the course of one
calendar year and encompassing at least two forms of promotional activities, such as
shows, tastings, exhibitions, presentations, showcases, industry meetings, press conferences, trainings, seminars and workshops.
Assistance with export certificates
Enterprises from the SME sector conducting commercial activity in the Republic of Poland
could apply for financial assistance from the Ministry of Economy to obtain product certification, or to renew product certificates and authorisations required in the sale of goods
on foreign markets, excluding certificates and authorisations of compliance with single European market norms and others required in the sale of goods in the Republic of Poland. The
annual limit of support could not exceed PLN 50,000 per enterprise. The obtained funds
could be used to finance consultancy services; compiling and translating technical docu-
Based on data from the EU Subsidies Map, (online), available at: <http://www.mapadotacji.gov.pl>
[last updated at the end of December 2013].
15
https://www.trade.gov.pl/pl/niezbednik-eksportera/finansowanie/De-Minimis/148201,Realizacjabran%C5%BCowych-projekt%C3%B3w-promocyjnych-dotycz%C4%85cych-eksportu.html.
14
109
Michał Thlon
mentation; transport and insurance of product samples and technical documentation sent
to certification tests; audit; certification test; issuance and release of a product certificate.
Publications promoting export
A separate form of support consisted in grants to issue publications such as catalogues,
information brochures (industry-specific or regional), etc. that promote export activity
or sale on the single European market. The co-financing option was not available for
publishing advertising materials of individual entrepreneurs and was limited to 50%
of net eligible costs (e.g. purchase of paper, typesetting, printing, formatting and image
setting, pressing CDs, binding, translations).
3.2. Instruments indirectly supporting internationalisation
Websites and web portals
Table 13 contains a description of the most important web portals that support the export
operations of Polish enterprises.
Table 13. Description of web portals and websites supporting export operations
Name
Description
Website of Trade and Investment Promotion Sections
of Embassies and Consulates
of the Republic of Poland
Web portal (available at: http://www.trade.gov.pl) launched by the Ministry of Economy aimed at supporting Polish and foreign entrepreneurs. The
websites of individual Sections feature various materials on conducting
business operations in Poland and abroad. These include, inter alia, information and advice on setting up a company in the host country of the given
Polish diplomatic outpost, market guides containing the basic information
about the legal framework of conducting business activity, investment incentives, export and import regulations, requests for proposals, promotional
activities, including information on fairs and exhibitions in the host country
and events organised by the Section.
Enterprise Europe Network The web portal (available at: http://www.een.org.pl) features information
portal
on access to financing, legal regulations and entering foreign markets.
It also contains training materials, including a series of videos from the
Lessons for Exporters series (“Szkoła dla eksportera”). The lectures are
devoted to some of the fundamental aspects of export, such as financing
export activities, available sources of financing (public and commercial),
documentation in international trade, the principles of safe transactions
in international trade or the question of risk and insurance of export transactions in view of binding legal regulations and the structure of contractual
clauses. In addition, Enterprise Europe Network offers personal support
through a network of local contact points. The Internet database also features B2B contacts.
110
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
EUR-Lex database
The EUR-Lex database (http://eur-lex.europa.eu/en/index.htm) gives access to all legislative acts of the European Union that are in the public domain. The portal is available in 24 official languages of the EU and is aimed
at, inter alia, providing communications support to enterprises in the scope
of access to foreign markets. Users may browse EU legislation in Polish,
in the form of synthetic legal acts (e.g. using keywords), and then export
such documents to PDF, DOC or view them in HTML.
Source: own analysis
Investor and Exporter Service Centre (COIE) Network
The network of Investor and Exporter Service Centres is a project implemented by the
Ministry of Economy. Its objective is to increase the level of internationalisation of Polish
companies by providing enterprises and enterprise organisations with easier access
to comprehensive, high-quality, free information services in the scope required to plan,
organise and conduct export and/or investment activities outside of Poland. Actions implemented by COIE include in particular information services for Polish companies interested in export and/or investment abroad, and for foreign entities interested in the potential to invest in Poland. To this end, a network of information centres has been created
in Poland, with a centre in each provincial capital providing information services based
on uniform standards as to their scope. Some of the most important services include:
•• “pro-export” service, which encompasses identifying the market for a given
product and investment project outside of Poland and scouring the available
databases (in Poland and abroad) for information on potential economic partners for export/import activities or for launching investment projects in the selected foreign market; the service is available for enterprises with their registered office in the Republic of Poland, and in the case of natural persons – their
place of residence in the Republic of Poland;
•• “pro-biz” service, aimed at foreign investors interested in conducting their business in Poland; the objective of the service is to equip interested parties with
economic information on the region as well as to manage, update and publish
databases with such information.
•• organising various meetings, seminars and workshops for entrepreneurs in the
scope of international trade; this category could also include activities such as the
organisation of inbound trade missions of foreign investors to the given region;
•• entrepreneurs may apply to the COIE network with purchase orders for specialist market analyses on a given industry, segment, product(s) or other aspects
of the competitive environment of the economy of a given country; such analyses are aimed at facilitating the start-up or development of the enterprises’ ex-
111
Michał Thlon
port activity in host countries of Trade and Investment Promotion Sections
of Embassies and Consulates of the Republic of Poland.16
Trade and Investment Promotion Sections of Embassies and Consulates
of the Republic of Poland
Trade and Investment Promotion Sections of Embassies and Consulates of the Republic
of Poland have been created to support the internalisation of Polish companies, and
SMEs in particular. The Sections’ mission is not just to assist Polish companies, but also
to support foreign enterprises interested in importing Polish goods and services or investing in our country.17 Trade and Investment Promotion Sections are foreign outposts
of the Minister of Economy that operate as part of Embassies and Consulates of the Republic of Poland. There are currently 48 outposts located on six continents (in 43 countries), which closely cooperate with the Polish Information and Foreign Investment
Agency (PAIiIZ S.A.), Polish Tourism Organisation and self-regulatory organisations.
Support for Polish companies abroad by the Polish Information and Foreign
Investment Agency (PAIiIZ)
Pursuant to an agreement with the Minister of Economy, the Polish Information and Foreign Investment Agency was entrusted with the task of “Supporting Polish enterprises
on selected markets”.18 The Polish Foreign Investments Section assists Polish enterprises
seeking foreign investment possibilities in the form of direct investment projects or mergers and acquisitions. PAIiIZ’s support for companies interested in investing abroad consists in consultancy services in the scope of selecting the project’s location and assistance
in applying for government aid available in the given country. PAIiIZ cooperates with key
institutions that foster investment flow to the given countries, and with both the public and
private sectors, which actively participate in supporting foreign investment projects.
“Go China”, “Go Africa” and “Made in Poland” programmes
“Go China” is an initiative of the Ministry of Economy, which, in cooperation with other government agendas, offers a common and coherent strategy of developing cooperation with China. The project encompasses the Polish Trade and Investment Promotion
Sections in Shanghai and Beijing, the Ministry of Agriculture and Rural Development,
the Ministry of Sport and Tourism, PAIiIZ, the Polish Agency for Enterprise Develop-
16
Information concerning the procedure of notifying purchase orders for specialist market analysis by
entrepreneurs at the Investor and Exporter Service Centre (online), available at: <http://coie.gov.pl/pl/dlaeksporterow/a,16,zakup-analiz-i-badan-rynkowych.html>.
17
http://www.trade.gov.pl.
18
http://www.paiz.gov.pl/wsparcie_polskich_firm.
112
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
ment (PARP) and the Agricultural Market Agency (ARR).19 “Go China” is aimed at both
developing activities in traditional areas of cooperation and promoting new sectors.
The “Go Africa” initiative is similar in form to the “Go China” strategy. The
project encompasses support for Polish entrepreneurs who want to establish trade cooperation with such African countries as Algeria, Nigeria, Angola, Kenia, Mozambique and
South Africa.20
The “Made in Poland” programme coordinated by the Ministry of Economy is targeted at strengthening the image of Poland among foreign investors. It was focused
on promotional activities for 15 identified sectors of industry with particular export potential, such as wooden framed windows and doors, furniture, yachts and leisure boats,
cosmetics, jewellery, as well as the construction, biotechnological, pharmaceutical and
food production sectors.
4.Development prospects of the exports support system
In order to evaluate measures supporting export, 16 in-depth interviews (IDIs) were
conducted with representatives of selected exporter enterprises – one per province.21 The
interviews were aimed at assessing the development prospects of the export support system in the scope of the most effective internationalisation tools.
The vast majority of respondents believe that support for international activities is by far too limited. Enterprises rely on such support only occasionally,
mostly due to limited awareness of this form of assistance being at all available.
Although they do receive certain information about some programmes meant
to facilitate expansion into foreign markets, they believe such information is too
general. Research shows that the export support system is at an early stage of development and there are a number of areas that require thorough improvement.
There are no systemic solutions, and assistance is focused on foreign missions
organised ad hoc, often with limited participation by enterprises.
According to the vast majority of respondents, the system for supporting export activities (and, in actual fact, all other activities) should extend to companies that will be able
to survive on the market after the end of the assistance programme. Since the foreign market is more demanding than the domestic one, funds earmarked for supporting the internationalisation of companies with unstable finances and little experience may prove to be
http://www.gochina.gov.pl.
http://www.goafrica.gov.pl.
21
The research was conducted in December 2013 based on the database of exporter enterprises made
available by the Analytical Centre of Customs Administration.
19
20
113
Michał Thlon
wasted. At the same time, however, respondents stressed that new entities should not be
excluded in principle, but their development potential should be verified more thoroughly.
Respondents listed the following tools as the most promising for the future:
•• promotional programmes aimed at increasing enterprises’ access to traditional
and prospective markets, targeted at those sectors of the economy with the
highest export potential;
•• services for innovative specialist enterprises: consultancy services on internationalisation (such as coaching, mentoring, support of the companies’ development in leading foreign business environment institutions, support for enterprises applying to win public procurement tenders abroad and searching for
foreign capital investors and partners);22
•• organising an information campaign to promote the internationalisation of SMEs;
•• increasing access to sources of information on setting up and managing business operations abroad and organising specialist e-learning courses;
•• conducting research among exporters and potential exporters and systematic monitoring of specialisations and trends in the international activities of enterprises;
•• assistance in obtaining external financing.
Respondents also point to new potential sources of financing, where it would be
worth supporting their applications. What is predominantly meant is allowing enterprises to apply for financial assistance programmes under the Horizon 2020 initiative.
This programme is not directly associated with supporting exports and is rather focused
on increasing innovativeness – however, the implementation of innovative solutions
may result in greater competitive edge, which in turn would undoubtedly increase the
export potential of regional enterprises. Two pathways of assistance may be analysed
here: the first concerns co-financing innovative projects implemented by SMEs, the latter – Fast Track Innovation – is targeted at consortiums of three to five enterprises.
Research results indicate that when it comes to obtaining external funding, enterprises, regional authorities and business environment institutions alike have yet to face
a number of challenges – both in terms of the number of correctly filed applications and
the percentage success ratio, we are far behind ‘Old Europe’ countries.
Respondents point to the fact that enterprises, especially from the SME sector, often lack the required knowledge and skills in order to independently draft a strategy of expansion into foreign markets. Consequently, consultancy assistance came second in the hierarchy of needs, right after financial assistance.
22
114
Analysis of the policy of supporting the internationalisation of Polish enterprises in the context of their export...
Conclusions
Poland’s trade has been one of the main stimulants of economic growth for a number
of years. As a result of the global financial crisis, the growth rate ground to a near halt.
However, it bounced back in the post-crisis period. In 2011, the exports of Polish enterprises were over 32% higher compared to the crisis-stricken 2009, while in 2013, this
difference already exceeded 67%. From the regional perspective, the Masovia Province
retained its dominant position, although the highest levels of annual average growth
were recorded in Podlachia and Pomerania Provinces (almost 20%).
The paper analysed an array of direct and indirect export support measures available in Poland. Analysis has shown that in spite of considerable spending, enterprises’
knowledge of the possibilities for obtaining assistance is rather limited. According to interviewed respondents, some of the instruments are not readily available and are poorly
adapted to the real needs of exporters. In view of the significance of export for the country’s development, this would indicate the need to use the new 2014–20 budget perspective in order to search for such forms of assistance that would be adequate to the needs
of exporter enterprises and those looking to launch foreign activities.
Research indicates that enterprises operating in Poland have the potential to further develop their export activities, if public support helps them overcome the most
significant barriers – including non-financial ones.
Bibliography
E. Dülfer, Internationales Management in unterschiedlichen Kulturbereichen, Munich, Vienna:
O.OldenbourgVerlag, 1992.
http://coie.gov.pl/pl/dla-eksporterow/a,16,zakup-analiz-i-badan-rynkowych.html (accessed: 1 December 2015).
http://www.bgk.com.pl (accessed: 12 December 2015).
http://www.finanse.mf.gov.pl/wspieranie-eksportu/kredyty-eksportowe (accessed: 12 December 2015).
http://www.goafrica.gov.pl (accessed: 1 December 2015).
http://www.gochina.gov.pl (accessed: 1 December 2015).
http://www.mapadotacji.gov.pl [lastupdatedat the end of December 2013].
https://www.trade.gov.pl/pl/niezbednik-eksportera/finansowanie/De-Minimis/148201,Realizacjabran%C5%BCowych-projekt%C3%B3w-promocyjnych-dotycz%C4%85cych-eksportu.
html (accessed: 12 December 2015).
http://www.paiz.gov.pl/wsparcie_polskich_firm (accessed: 2 December 2015).
http://www.trade.gov.pl (accessed: 2 December 2015).
115
Michał Thlon
J. Johanson, F. Wiedersheim-Paul, “The internationalization of the firm: fourSwedishcases,”
Journal of Management Studies, vol. 12(3) no. 10(1975), pp. 305–22.
J. Johanson., J.-E. Vahlne, “The Uppsala internationalizationprocess model revisited: From liability of foreignness to liability of outsidership,” Journal of International Business Studies,
vol. 40 (2009).
M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki, “Global financialmarketscrisis – impact on the Polishfinancial market and implications for the real sector of the economy,” Bank i Kredyt –
Bank &Credit, vol. 41 no. 6 (2010), pp. 45–70;
NBP, Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego, Warsaw 2009, p. 16.
J. Rymarczyk., Internacjonalizacja przedsiębiorstw, Warsaw: PWF, 2004, p. 21.
G. Strupczewski, “Corporate Non-life InsuranceClaims: EmpiricalEvidence from the Polish
Market,” in O. Deev, V. Kajurová and J. Krajíček, eds, European Financial Systems 2014,
Proceedings of the 11th International Scientific Conference, 12–13 June 2014, Lednice,
Czech Republic, Brno: Masaryk University, pp. 596–604.
G. Strupczewski, M. Thlon, “Retencja ryzyka a ubezpieczenie: analiza zachowań polskich przedsiębiorstw,” Ekonomista, no. 6(2015), pp. 804–24.
M. Thlon., “Rynek kredytów hipotecznych w USA w kontekście kryzysu na rynkach finansowych,” in Z. Zieliński, ed., Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych.
Innowacje i implikacje interdyscyplinarne, Kielce: WSH, 2011, pp. 127–37.
J. Wysocki, Analiza źródeł przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii
Europejskiej, in Z. Pierścionek, S. Jurek-Stepień, academiceds, Czynniki sukcesu polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej, Warsaw: Warsaw School of Economics, 2006.
116
dr Piotr Klimczyk
Katedra Teorii Ekonomii
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Polityka energetyczna Polski w warunkach
pokryzysowych
Streszczenie:
Na początku XXI wieku poprawa stanu klimatu poprzez dążenie do redukcji dwutlenku węgla stanowiła jeden z głównych priorytetów Unii Europejskiej. Kryzys finansowy oraz nowe wyzwania
stojące obecnie przed Europą zepchnęły kwestie klimatyczne na plan dalszy. Dla polskiej gospodarki, w której węgiel kamienny stanowi wciąż podstawowe źródło energii, redukcja emisji dwutlenku
węgla generuje istotne koszty, szczególnie w kontekście osłabienia tempa wzrostu gospodarczego.
Celem niniejszego rozdziału jest prezentacja zmian w polskiej polityce energetycznej w gospodarce
pokryzysowej oraz perspektyw polskiego przemysłu paliwowo-energetycznego w kontekście zmieniających się warunków i planów strategicznych.
Słowa kluczowe:
polityka energetyczna, kryzys gospodarczy.
Abstract:
At the beginning of the twenty-first century, improving the climate by seeking to reduce carbon dioxide was one of the main priorities of the European Union. The financial crisis and the new challenges now facing Europe have moved climate issues into the background . For the Polish economy,
in which coal is still the primary source of energy, carbon reduction generates significant costs, especially in the context of weakening economic growth. The purpose of this chapter is to present the
changes in the Polish energy policy in the post-crisis economy and the prospects for Polish fuel and
energy industry in the context of changing conditions and strategic plans.
Key words:
energy policy, economic crisis
Wprowadzenie
Przemysł paliwowo-energetyczny to dział gospodarki zajmujący się pozyskiwaniem surowców energetycznych i paliw oraz ich przetwarzaniem w celu uzyskania
energii elektrycznej lub cieplnej. Rola tego przemysłu rośnie wraz z rozwojem gospodarczym, gdyż większe zapotrzebowanie społeczeństwa na nowe dobra i usługi wiąże
się ze wzrostem potrzeb energetycznych. Ze względu na kluczową rolę tego sektora
w gospodarce jest on powszechnie uznawany w ekonomii i w polityce gospodarczej za
strategiczny i podlega w związku z tym aktywnej interwencji państwa. Polityka energe-
117
Piotr Klimczyk
tyczna jest powiązana z polityką klimatyczną. Zmiany w sektorze są w dużej części
związane z procesem redukcji emisji gazów cieplarnianych do atmosfery.
Niewielka ilość surowców energetycznych, oprócz węgla, zlokalizowanych na
terytorium Polski zdeterminowała strukturę przemysłu paliowo-energetycznego. Polska
energetyka i ciepłownictwo były i są przede wszystkim oparte na węglu kamiennym
i brunatnym. Dostęp do taniego węgla implikował powstanie wielkich elektrowni i elektrociepłowni korzystających z tego surowca. Oparcie polskiego przemysłu energetycznego na węglu sprawia obecnie poważne problemy w prowadzeniu polityki proekologicznej
i redukcji emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Dla polskiej gospodarki, w której
węgiel kamienny stanowi wciąż podstawowe źródło energii, redukcja emisji dwutlenku
węgla generuje istotne koszty, szczególnie w kontekście związanego ze światowym
kryzysem gospodarczym osłabienia tempa wzrostu gospodarczego.
Alternatywą dla tradycyjnych źródeł energii są tzw. odnawialne źródła energii.
Jednak ze względu na opóźnienia historyczne, technologiczne i warunki przyrodnicze
korzystanie z nich w gospodarce polskiej jest niewielkie, a wprowadzanie nowoczesnych „zielonych” technologii – ograniczone. Zwiększenie wykorzystania alternatywnych do węgla źródeł energii nastąpiło wraz z akcesją Polski do Unii Europejskiej
i otwarciem proekologicznych funduszy unijnych dla polskich inwestorów. W 2008 roku
udział energii ze źródeł odnawialnych w gospodarce polskiej wynosił 7,6%, a w Unii
Europejskiej 17,6%1. Zgodnie z planami docelowo w Polsce do 2020 roku 15,5% energii
ma pochodzić ze źródeł odnawialnych2.
Celem niniejszego opracowania jest prezentacja zmian w polskiej energetyce
i polityce energetycznej w gospodarce pokryzysowej oraz przedstawienie długoterminowych perspektyw polskiego przemysłu paliwowo-energetycznego w kontekście zmieniających się warunków i planów strategicznych.
Opracowanie ma charakter teoretyczny i składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszej części autor prezentuje zewnętrzne regulacje dotyczące polskiej polityki energetycznej, a także zmiany, jakie miały i mają miejsce w polityce energetycznej w kontekście
gospodarki pokryzysowej. W drugiej części przedstawiono stan i zmiany zachodzące
w przemyśle paliwowo-energetycznym i polityce sektorowej z podziałem na poszczególne
rodzaje surowców energetycznych. W ostatniej części zaprezentowano długoterminowe
plany strategiczne wobec sektora paliwowo-energetycznego.
1
Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010, s. 18.
Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, dokument przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 7 grudnia 2010 roku.
2
118
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
1.Prawne, międzynarodowe uwarunkowania polityki
energetycznej Polski
Poprawa stanu klimatu poprzez dążenie do redukcji dwutlenku węgla stanowiła
jeden z głównych priorytetów Unii Europejskiej od początku jej istnienia. Jednak dopiero na początku dwudziestego pierwszego wieku przy współdziałaniu z Organizacją Narodów Zjednoczonych udało się uzgodnić zasadnicze cele i instrumenty realizacji polityki klimatycznej. W 2005 roku wszedł w życie Traktat uzupełniający „Ramową
konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu” znany powszechnie jako
Protokół z Kioto3. Kraje będące sygnatariuszami tego porozumienia zobowiązały się do
ograniczenia emisji dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych o 5% do 2012 roku4. Wprowadzono także międzynarodowy handel prawem do emisji dwutlenku węgla5.
Już od początku istnienia wynegocjowany traktat budził kontrowersje. Traktatu nie ratyfikowały m.in. Stany Zjednoczone, a w 2011 roku wystąpiła z niego Kanada. Jego postanowienia nie dotyczą państw „o niskim poziomie rozwoju”, dlatego też w czasie jego
obowiązywania znacząco wzrosła emisja dwutlenku węgla w Chinach i Indiach. Zasadniczym problemem traktatu jest brak przewidzianych kar finansowych za jego nieprzestrzeganie. Państwa, które nie przestrzegają postanowień protokołu najczęściej „rolują”
ograniczenia emisji w bliżej nieokreśloną przyszłość6. Pomimo podejmowanych wielokrotnie prób (Poznań, Kopenhaga, Warszawa) wciąż nie udało się uzgodnić warunków
nowego porozumienia ograniczającego emisję gazów cieplarnianych. Fiaskiem zakończyła się również sama realizacja założeń Protokołu z Kioto, gdyż per saldo wzrosła
emisja CO2 zarówno w części państw, które protokół podpisały, jak i w pozostałych.
W przededniu kryzysu, tj. w styczniu 2007 roku, Komisja Europejska przedstawiła pakiet klimatyczno-energetyczny zawierający trzy podstawowe cele:
•• zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 20% w 2020 r.
w porównaniu do bazowego 1990 r. i 30% zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w 2020 r. w UE w przypadku, gdyby uzyskano światowe porozumienie, co do redukcji gazów cieplarnianych;
Dz. U. 05.203.1684, Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych
w sprawiezmianklimatu,http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/8e0542a94447bcaf09cf7d2e2ce38d36.
pdf [dostęp 12.12. 2015].
4
W stosunku do bazowego roku 1990.
5
W 2003 roku Unia Europejska wprowadziła unijny system handlu emisjami (EU-ETS) dyrektywą 2003/87/WE, http://www.kobize.pl/uploads/materialy/wspolnotowe/dyrektywa_2003_87_
we_pl.pdf [dostęp 12.12. 2015].
6
Chiny, które są największym emitentem dwutlenku węgla zamierzają ograniczyć jego emisję
od roku 2030. Źródło: Emisja gazów cieplarnianych w Chinach zacznie spadać do 2030 r., „Polska
the Times” 17.08.2009,. http://www.polskatimes.pl/artykul/152677,emisja-gazow-cieplarnianychw-chinach-zacznie-spadac-do-2030-r,id,t.html [dostęp 12.12. 2015].
3
119
Piotr Klimczyk
•• zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii końcowej
do 20% w 2020 r., w tym 10% udziału biopaliw w zużyciu paliw pędnych;
•• zwiększenie efektywności wykorzystania energii o 20% do 2020 r. w porównaniu do prognozy zapotrzebowania na paliwa i energię7;
W grudniu 2011 roku Komisja Europejska przyjęła kolejny plan działań w zakresie polityki energetycznej do roku 2050 (Energy Roadmap 2050). Odległy termin realizacji skłonił komisję do przyjęcia bardzo ambitnych planów redukcji emisji o ponad
80%. Dokument jest listą działań, jakie muszą podjąć do 2030 roku państwa Unii Europejskiej w celu stworzenia strategicznych ram dla realizacji planu. Przyjęto, że realizacja
celu nie powinna powodować zakłóceń w dostawie energii i pogorszenia konkurencyjności europejskiej gospodarki. Instrumentami, które mają wspomóc osiągnięcie wspomnianego celu są:
•• dekarbonizacja systemu energetycznego;
•• poprawa efektywności energetycznej i zwiększenie udziału odnawialnych
źródeł energii;
•• wyższe bieżące nakłady inwestycyjne mające na celu zastąpienie do 2030 roku
istniejącej, przestarzałej infrastruktury energetycznej;
•• kontrola wzrostu cen energii;
•• zróżnicowanie technologii wytwarzania energii poprzez wzrost stosowania energii jądrowej i sekwestracji dwutlenku węgla8;
•• korzyści wynikające ze współpracy europejskiej mają przyczynić się do
obniżenia kosztów i zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego wspólnoty9.
Ostatnim unijnym dokumentem, który wpływa bezpośrednio na realizowaną przez
Polskę politykę energetyczną, jest nowy pakiet energetyczno-klimatyczny wynegocjowany i podpisany w listopadzie 2014 roku. Do 2030 roku Unia Europejska zobowiązała
się do redukcji CO2 o 40% w stosunku do roku 1990 i zwiększenia udziału źródeł odnawialnych w energetyce do 27%. Polska uzyskała utrzymanie systemu darmowych pozwoleń na emisję do 2030 roku. Do tej daty 40% uprawnień do emisji Polska będzie
mogła rozdawać elektrowniom za darmo. Zdaniem części ekspertów przyjęte przez Polskę zobowiązania doprowadzą do znacznego wzrostu cen energii10.
7
Energia i Środowisko, http://www.energiaisrodowisko.pl/zarzadzanie-energia-i-srodowiskiem/
pakiet-klimatyczno-energetyczny [dostęp 12.12. 2015].
Sekwestracja CO2 znana jest także jako CCS (Carbon Capture and Storage) – polega na oddzieleniu
i wychwyceniu dwutlenku węgla ze spalin w celu ograniczenia jego emisji do atmosfery. Obecnie w Polsce
nie ma tego typu instalacji, a w innych państwach są one w fazie wdrażania. Wynika to z wysokich kosztów
procesu i jego niskiej opłacalności ekonomicznej.
9
Energy Roadmap 2050, Acta Energetica, http://actaenergetica.org/pl/aktualnosci/energy-roadmap2050/ [dostęp 12.12.2015].
10
Pakiet klimatyczny uderza w polską energetykę, „Rzeczpospolita” z 21.01.2015.
8
120
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
2.Kryzys a polityka energetyczna
Kryzys finansowy oraz nowe wyzwania stojące obecnie przed Europą zepchnęły
kwestie klimatyczne i energetyczne na plan dalszy. Paradoksalnie kryzys ten może mieć
zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla procesu redukcji emisji gazów cieplarnianych. Wynikające ze spadku popytu globalnego zmniejszenie wolumenu produkcji
może z jednej strony zmniejszyć realne ilości emitowanego dwutlenku węgla, z drugiej
natomiast znacząco obniżyć rynkową cenę uprawnień do emisji. Wyższe koszty działalności gospodarczej, wynikające z wyższych cen środków produkcji, mogą być dodatkowym
czynnikiem ograniczającym wielkość emisji dwutlenku węgla. Z powodu spowolnienia
wzrostu gospodarczego cel redukcji emisji o 20% został już osiągnięty, a koszty dalszego
ograniczania emisji o kolejne 10 punktów procentowych będą prawdopodobnie niższe niż
zakładano. Cięcia wydatków budżetowych mogą z kolei negatywnie oddziaływać na wielkość inwestycji w infrastrukturę energetyczno-paliwową. Powyższe efekty mają przede
wszystkim charakter krótkookresowy, przez co w minimalnym stopniu wpływają na długoterminową perspektywę ochrony środowiska naturalnego w Unii Europejskiej 11.
Według K. Blusza, A. Hinc i J. Brodzikowskiego w obliczu kryzysu gospodarczego
polityka klimatyczna Unii Europejskiej staje się polityką rozwojową, która może być impulsem dla dalszej transformacji gospodarczej, dostarczając nowych źródeł wzrostu gospodarczego w postaci rozwoju nowych technologii, nowych rynków i nowych miejsc pracy12.
Ze względu na uzależnienie polskiej gospodarki od węgla Polska była przeciwna
postanowieniom pakietu energetyczno-klimatycznego, który wszedł w życie w roku 2009.
Zdołała jednak uzyskać w nim pewne ustępstwa, m.in.: prawo do wzrostu emisji w sektorach nie podlegających systemowi handlu uprawnieniami oraz zobowiązanie do mniejszego wzrostu udziału źródeł odnawialnych w produkcji energii. Pomimo tych ustępstw spełnianie wymogów paktu jest bardzo trudne. W gospodarce polskiej 46% emisji gazów
cieplarnianych pochodzi z sektora energetycznego, a ponad 90% energii energetycznej jest
wytwarzane z węgla kamiennego i brunatnego. Ponadto nasz kraj nie posiada elektrowni
jądrowych, a udział gazu i energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym jest
dużo niższy niż średnia UE13. Pozostałe sektory, które odpowiadają za ponad 80% emisji
to przemysł (17%), transport (9,7%) i gospodarstwa domowe (8,2%)14.
K. Tarnawska (red.), Ewolucja budżetu Unii Europejskiej w kontekście wyzwań klimatycznych polskich regionów, Warszawa 2012, s. 69.
12
K. Blusz K., A. Hinc, J. Brodzikowski, W kierunku niskoemisyjnej strategii gospodarczej dla Polski.
Energia i klimat pomiędzy Keynesem a Hayekiem? demosEUROPA – Centrum Strategii Europejskiej, Warszawa 2011,s. 31.
13
K. Blusz, A. Hinc, J. Brodzikowski, op. cit., s. 40.
14
Ibidem, s. 47.
11
121
Piotr Klimczyk
Polska polityka energetyczna, mająca za priorytet ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, powinna być skoncentrowana na kilku celach:
•• rozwoju energetyki opartej na źródłach odnawialnych;
•• poprawie efektywności, w tym m.in. rozwój inteligentnych sieci przesyłowych;
•• uniezależnieniu od węgla poprzez rozwój energetyki jądrowej i innych alternatywnych, niskoemisyjnych źródeł energii;
•• dokapitalizowaniu sektora energetycznego i infrastruktury przemysłowej;
Realizacja wymienionych wyżej celów wymaga jednak istotnych nakładów finansowych, co będzie szczególne trudne w sytuacji napiętego budżetu i w warunkach prowadzonej obecnie polityki ukierunkowanej przede wszystkim na realizację innych celów, w tym m.in. wzrostu dzietności.
Podobnie jak ogólna polityka Unii Europejskiej, strategia energetyczna Polski jest
nakierowana na realizację odległych czasowo celów. Podstawowym dokumentem w tym
względzie jest przyjęta w listopadzie 2009 roku Polityka energetyczna Polski do 2030
roku. Ze względu na charakter prognostyczny została ona szerzej opisana w rozdziale
dotyczącym perspektyw polskiej energetyki.
Skuteczność prowadzonej polityki energetycznej można ocenić na podstawie realizacji dotychczasowych programów i strategii. Kluczowym w tym względzie dokumentem jest raport15 z realizacji Polityki ekologicznej państwa w latach 2009–2012
z perspektywą do roku 201616. Zgodnie ze wspomnianym raportem w latach 2009–2012
nastąpił nieznaczny wzrost emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie
uciążliwych, jednak dynamika tego procesu była niższa niż w poprzednim czteroleciu.
W okresie 2009–2012 notowano stały spadek emisji zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych. Emisja gazów (wyrażonych w ekwiwalencie CO2) utrzymuje się w Polsce od 2008 r. na stałym poziomie, z wyjątkiem roku 2009, gdy była
nieco niższa. Spełnienie przez Polskę wymagań Pakietu Klimatycznego, dotyczących
redukcji emisji gazów cieplarnianych, jest w gospodarce polskiej stosunkowo łatwe,
gdyż dla Polski za bazowy przyjęto rok 1988, a w latach następnych w ramach transformacji gospodarki nastąpił gwałtowny upadek przemysłu ciężkiego, co sprawia, że łączna redukcja emisji o 40% do roku 2020 staje się jak najbardziej realna. Polska jest także
beneficjentem systemu handlu emisjami odsprzedając prawa do emisji17.
Raport z realizacji Polityki ekologicznej państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016,
15
https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/raport-z-realizacji-polityki-ekologicznejpanstwa-w-latach-2009-2012-z.html [dostęp 12.12. 2015].
Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Ochrony
Środowiska, Warszawa 2008, https://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86f4d7e2cdf8c3572bdba0bc6.pdf [dostęp 12.12. 2015].
17
Np. w 2009 roku Polska sprzedała Hiszpanii uprawnienia do emisji na łączną kwotę 25 mln euro.
16
122
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Wykres 1. Emisja CO2 w Polsce (w mln ton)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Małego Rocznika Statystycznego GUS 2015 i wcześniejszych.
W latach 2009–2011 w Polsce wzrosło zużycie energii, także w przeliczeniu na
mieszkańca. Pozytywnym zjawiskiem jest stały spadek zużycia energii elektrycznej
w przeliczaniu na jednostkę PKB, choć nadal wskaźnik ten dla naszego kraju jest dużo
wyższy niż średnia UE. W okresie 2009–2011 nastąpił prawie dwukrotny wzrost udziału
energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej – z 4,3 proc. w roku 2008 do 8
proc. w roku 2011. Mimo to Polska pozostaje nadal w gronie państw UE o najniższym
udziale energii ze źródeł odnawialnych18.
W 2010 i 2011 roku rząd przyjął kolejne dwa dokumenty wpływające na politykę
energetyczną państwa, tj. Zieloną Księgę Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych19 i White Paper – Białą Księgę Narodowego Programu Redukcji
Emisji Gazów Cieplarnianych20. Oba dokumenty zawierają opis sytuacji bieżącej w sektorze paliwowo-energetycznym. Prezentują także bariery legislacyjne, organizacyjne
oraz finansowe Narodowego Programu Redukcji Emisji, a także identyfikują zadania,
jakie trzeba zrealizować w jego ramach. Niepokój może budzić zapisany w Programie
postulat, iż zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych będzie możliwe bez rezygnacji
z korzystania z zasobów węgla. Takie irracjonalne podejście jest związane z presją na
rząd silnego lobby górniczego. Dokument nie akcentuje także konieczności głębokich
Raport …
Zielona Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa, wrzesień 2010.
20
White Paper – Biała Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie
Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa, grudzień 2011, http://rada-zre.pl/index.
php?option=com_docman&task=doc_download&gid=77&Itemid [dostęp 12.12. 2015].
18
19
123
Piotr Klimczyk
przemian strukturalnych w sektorze energetycznym. Brakuje odpowiednich bodźców do
wprowadzania standardów technicznych i norm podnoszących wydajność energetyczną,
a także zachęt dla rozwoju i stosowania niskoemisyjnych technologii21 .
Ponieważ prowadzona przez rząd polityka sektorowa jest silnie uzależniona od
bieżącej sytuacji, a ta w odniesieniu do poszczególnych surowców energetycznych nie
jest jednolita, dlatego w niniejszym opracowaniu dokonano wyodrębnienia sektorowego
w odniesieniu do prowadzonej polityki energetycznej.
3.Energia ze źródeł nieodnawialnych
Węgiel kamienny i brunatny
Obecnie z węgla pochodzi ponad 90 proc. wytwarzanej w Polsce energii (55 proc.
z kamiennego, 35 proc. z brunatnego). Plany dotyczące tego sektora energetycznego
zakładają, że w 2020 r. udział węgla kamiennego w wytwarzaniu energii spadnie do ok.
40 proc., a brunatnego do 26 proc. Po wprowadzeniu w Polsce energetyki jądrowej węgiel kamienny ma stanowić ok. 36 proc. w bilansie, a brunatny 21 proc. Mimo tych negatywnych z punktu widzenia górnictwa zmian polityka energetyczna Polski zakłada, że
polskie górnictwo pozostanie w grupie największych w Europie22.
Jeszcze kilka lat temu górnictwo węgla kamiennego i brunatnego w Polsce charakteryzowała wyraźna poprawa efektywności ekonomicznej, wynikająca z dobrej koniunktury na węgiel oraz wzrostu cen tego surowca na rynkach światowych. Po okresie
gwałtownego ograniczenia zdolności wytwórczych sektora i procesie restrukturyzacyjnym w latach 1995–2000 (por wykres 2) górnictwo w Polsce wypracowało w latach
2010–2011 zysk ekonomiczny, który w 2011 roku był szacowany na ok. 3 mld zł23.
Od 2008 roku Polska jest per saldo importerem węgla kamiennego. W następnych
latach nadpodaż węgla i gwałtowny spadek jego cen na rynkach światowych doprowadziły do znacznego pogorszenia sytuacji ekonomicznej sektora. Polskie górnictwo na tle
innych jest wciąż bardzo mało wydajne i charakteryzuje się przerostami zatrudnienia.
Problemy z przeprowadzeniem polityki restrukturyzacji sektora wynikają z istnienia silnego lobby górniczego, przeciwnego utracie przywilejów i głębokim zmianom w górnictwie. Wszystkie dotychczasowe plany strategiczne pomimo wzrostu nakładów na
odnawialne źródła energii prognozowały utrzymanie dotychczasowej wiodącej roli węEwolucja budżetu…, s. 40.
Górnictwo w Polsce w 2010 roku, http://biznes.interia.pl/kraj/news/gornictwo-w-polsce-w-2010-r,
1566421,4200 [dostęp 12.12. 2015].
23
Rekordowy zysk polskich kopalni węgla kamiennego¸ http://www.polskieradio.pl/5/3/
Artykul/477946,Rekordowy-zysk-polskich-kopalni-wegla-kamiennego [dostęp 12.12. 2015].
21
22
124
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
gla. W kontekście zmian klimatycznych oraz coraz gorszej efektywności utrzymanie
dotychczasowego status quo wydaje się nierealne.
Wykres 2. Wydobycie i zużycie węgla w Polsce w latach 1990–2014 (w Mtoe)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy 2015.
Ropa naftowa
W dłuższym okresie zużycie ropy naftowej w gospodarce polskiej systematycznie
rośnie, gdyż jest dodatnio skorelowane ze wzrostem gospodarczym (por. wykres 3). Na tym
tle wyraźnie widać wpływ kryzysu. Po 2010 roku zużycie ropy naftowej w Polsce zmalało.
Wykres 3. Zużycie ropy naftowej w Polsce w latach 1990–2014 (w milionach ton)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy 2015, cyt. za
http://www.bp.com/statisticalreview.
W 2012 roku ropa naftowa pokrywała w Polsce ponad 25% zapotrzebowania na
energię pierwotną. Zużycie tego surowca wyniosło ponad 25 mln ton, z czego 24, 6 mln
ton stanowił import, a 0,7 mln ton pochodziło z wydobycia na terenie kraju. Import ropy
naftowej pokrywa ponad 97% rocznego zapotrzebowania na ten surowiec. Ponad 90%
125
Piotr Klimczyk
importu ropy naftowej do Polski pochodzi z Rosji i krajów byłego ZSRR. Z uwagi na
znaczenie ropy naftowej w krajowej strukturze bilansu energetycznego bardzo ważne
dla gospodarki są zmiany cen tego surowca 24. W ostatnim okresie ceny ropy na rynkach
światowych znacząco spadały (wykres 4).
Wykres 4. Cena baryłki ropy Brent
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy 2015, cyt. za
http://www.bp.com/statisticalreview.
Import ropy z Rosji jest uzasadniony ekonomicznie, gdyż ten kontrahent oferuje
jedne z najniższych cen. Minusem tej sytuacji jest uzależnienie energetyczne od jednego
kierunku dostawy oraz związane z tym zagrożenie dla bezpieczeństwa energetycznego
Polski. Pojawia się wobec tego potrzeba znalezienia nowych, krajowych źródeł surowca
oraz nowych kierunków importu. Zgodnie z planami rządu większe zróżnicowanie dostaw
ma zapewnić planowana budowa rurociągu z rejonu Morza Kaspijskiego (z ominięciem
Rosji) oraz Naftoport w Gdańsku o szacowanym potencjale 34 mln ton towaru rocznie.
Gaz ziemny
Polski sektor gazowy jest w znacznym stopniu zmonopolizowany. Na rynku dominuje jedna grupa kapitałowa, jaką jest PGNiG S.A., która bezpośrednio lub poprzez
spółki zależne obejmuje zasięgiem swojej działalności 98% rynku. Wobec braku konkurencji ceny na tym rynku podlegają taryfikacji i zatwierdzaniu przez Prezesa Urzędu
Regulacji Energetyki.
Krajowe wydobycie gazu ziemnego nie jest w stanie sprostać łącznemu zapotrzebowaniu (wykres 5). Niedobory są niwelowane za pośrednictwem importu. Prawie dwie
trzecie gazu importujemy z Rosji.
24
Nafta Polska,
12.12. 2015].
126
http://www.nafta-polska.pl/przemysł-naftowy/import-surowca/ [dostęp
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Wykres 5. Wydobycie i zużycie gazu ziemnego w Polsce w latach 1990–2010 (w Mtoe)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: BP Statistical Review of World Energy June 2015.
Podobnie jak w przypadku ropy naftowej istnieje nagląca potrzeba dywersyfikacji
dostawców, aby uniezależnić się od Rosji. W tym celu w Świnoujściu zbudowany został
terminal LNG, którego koszt budowy szacuje się na ok. 1,51–2,26 mld zł, a zakładana
przepustowość to od 3 do 5 mld m3. Minusem tego przedsięwzięcia są wyższe koszty
importu gazu skroplonego niż te uzyskiwane od kontrahenta rosyjskiego i to pomimo
tego, że dla Polski cena gazu z Rosji należy do najwyższych w Europie. Z powodu kryzysu finansowego zrezygnowano z budowy innych konkurencyjnych gazociągów, takich
jak Skanled (gaz z Norwegii) czy Nabucco (gaz z Iranu i Azerbejdżanu). Rozważane jest
pozyskiwanie gazu za pośrednictwem gazociągów:
•• Bernau-Szczecin – Jego roczna wydajność miałby wynieść 3–5 mld m3.
Gazociągiem do Polski przesyłany byłby gaz z Niemiec. Zakończenie inwestycji przewidziano na 2018 rok.
•• Baltic-Pipe – planowany gazociąg z Danii.
•• Sarmacja – gazociąg mający biec po dnie Morza Czarnego, przez Ukrainę,
Polskę do Europy Zachodniej. Miałby przepływać nim gaz ze złóż w Iranie
i w sąsiadujących z nim państwach. Planowana przepustowość to 25 mld m3/
rok, w tym 5 mld m3/rok dla Polski.
•• Ustiług-Zosin-Moroczyn – gazociąg stanowi nowe połączenie z siecią gazową
Ukrainy. W przyszłości dostawy będą mogły wzrosnąć do 200 mln m3, a po
dalszej rozbudowie sieci nawet do 0,8 mld m3 (cała dostępna przepustowość
przeznaczona byłaby dla Polski).
Alternatywę dla tradycyjnych (konwencjonalnych) źródeł pozyskiwania gazu
ziemnego miał stanowić gaz łupkowy. Problemy przy wykorzystaniu istniejących złóż
127
Piotr Klimczyk
gazu łupkowego (o ile ich lokalizacja oraz wielkość się potwierdzi) wynikają głównie
z wysokich kosztów eksploracji, około trzykrotnie wyższych niż ze złóż konwencjonalnych. Przeszkodą jest również duży negatywny wpływ tej technologii wydobycia na
środowisko. Taka forma pozyskiwania gazu może być stosowana tylko na terenach niezamieszkałych, poza tym do wydobywania gazu używa się mieszaniny chemikaliów,
które mogą przeniknąć do wód gruntowych.
Energetyka jądrowa
Pierwszą w Polsce elektrownię atomową zaczęto budować w 1982 roku w Żarnowcu. Miała się ona składać z czterech bloków o łącznej mocy 1600MW. W 1990 roku
po awarii w Czarnobylu oraz na skutek protestów przeciwko kontynuowaniu inwestycji
budowę definitywnie przerwano.
W styczniu 2005 roku rząd polski w dokumencie Założenia polityki energetycznej
kraju do 2025 roku przewidywał rozpoczęcie działania elektrowni jądrowych już w roku
2021. Do pomysłu budowy elektrowni jądrowej powrócono jednak dopiero w listopadzie 2008, kiedy premier Donald Tusk zapowiedział budowę w Polsce dwóch elektrowni jądrowych. Planowane inwestycje uzasadniono rosnącymi kosztami innych nośników
energii oraz zakładanym wzrostem zapotrzebowania na energię elektryczną. Polska
Grupa Energetyczna planuje docelowo budowę dwóch elektrowni jądrowych o mocy
około 3000 MW każda. Grupa chce mieć 51 proc. udziałów w konsorcjum, które zbuduje i będzie eksploatować pierwsze elektrownie jądrowe w Polsce. PGE szacuje koszty
budowy elektrowni jądrowej na ok. 3 mln euro za 1 MW25. Do zalet budowy elektrowni
jądrowej należy obniżenie kosztów uzyskania energii, „czysta energia” oraz wzrost potencjału energetycznego kraju. Zagrożenia to przede wszystkim: wysokie koszty inwestycji, obawy społeczeństwa przed katastrofą ekologiczną oraz problemy związane ze
składowaniem radioaktywnych odpadów.
4.Odnawialne Źródła Energii (OZE)
Główną zaletą stosowania odnawialnych źródeł energii jest ich niewątpliwie niewielki negatywny wpływ na środowisko. Pozyskiwanie i wykorzystanie energii odnawialnej, w tym energii geotermalnej i wiatrowej, stanowi jedną z dróg realizacji zrównoważonego rozwoju energetyki w Polsce. Do wad OZE należą przede wszystkim wysokie
koszty oraz nieprzewidywalność dostaw. Nie do końca rozpoznany jest też ich wpływ na
zdrowie. W sytuacji niedostatecznej informacji o zagrożeniach pojawiają się często za25
M. Szlaz, Elektrownia jądrowa w Polsce już w 2020?, http://elektrownia-jadrowa.pl/Elektrowniajadrowa-w-Polsce-juz-w-2020-Magdalena-Szlaz-elektrownia-jadrowa-pl.html [dostęp 12.12. 2015].
128
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
rzuty o nadmiernym hałasie generowanym przez turbiny wiatrowe czy o zbyt daleko
idącym ingerowaniu w środowisko (zarzuty wobec elektrowni wodnych). Główne źródła energii odnawialnej w gospodarce polskiej to energia wodna, wiatrowa, geotermalna
oraz biogaz i biomasa. Rola energii uzyskiwanej ze źródeł odnawialnych systematycznie
rośnie wraz z wymogami ekologicznymi i ograniczaniem emisji szkodliwych substancji
do środowiska. Przeszkodą we wprowadzaniu odnawialnych źródeł energii oprócz
wspomnianych wysokich kosztów ich poszukiwań i eksploatacji są także ich ograniczone możliwości stosowania. Turbiny wiatrowe powstają głównie w pasie wybrzeża, natomiast budowa elektrowni wodnych jest uzależniona od istniejącej sieci hydrologicznej.
5.Energia elektryczna
Rynek energii elektrycznej w Polsce jest rynkiem regulowanym przez państwo,
które przy pomocy Urzędu Regulacji Energetyki kontroluje ceny dostaw dla odbiorców
indywidualnych. Wytwórcami energii są elektrownie i elektrociepłownie, w zdecydowanej większości oparte na wykorzystaniu węgla kamiennego i brunatnego.
Głównymi czynnikami wpływającymi na zmianę rynku energii elektrycznej
w Polsce i zachowania jego uczestników są:
•• planowane integrowanie się z Unią Europejską w zakresie rynku energii elektrycznej;
•• wynikające z ustawy – Prawo energetyczne – stopniowe przekształcanie rynku
energii elektrycznej w rynek konkurencyjny;
•• konsolidacja spółek sprzedaży energii oraz powstawanie grup spółek sprzedaży
energii elektrycznej dla wzmocnienia pozycji na rynku;
•• powstanie rynku energii elektrycznej, składającego się z rozwijającego się rynku
kontraktowego, giełdowego i różnych form przetargów na sprzedaż energii;
•• możliwości zawierania kontraktów długo – i średnioterminowych z wytwórcami, w szczególności z wytwórcami energii odnawialnej i energii produkowanej w kogeneracji26.
Najważniejszym problemem polskiej energetyki jest niewystarczająca liczba
elektrowni i niedobór mocy, determinujący bardzo wysokie ceny energii. Innee zagrożenie dla sektora stanowi niedobór środków pieniężnych na inwestycje odtworzeniowe
oraz rozbudowę potencjału energetycznego i sieci przesyłowych, a także na ochronę
środowiska. Dodatkowy problem polskiej energetyki to posiadanie w większości przestarzałych sieci przesyłowych, które w przyszłości mogą doprowadzić do tzw. blockoutów, czyli rozległych awarii zasilania.
Biała księga, s. 10.
26
129
Piotr Klimczyk
Według Prognozy Zapotrzebowania na Paliwa i Energię do 2030 roku, opracowanej przez Ministerstwo Gospodarki27, krajowe zapotrzebowanie na energię elektryczną
w 2030 roku wyniesie 217,4 TWh. Jest to wzrost zapotrzebowania o 46% w odniesieniu
do krajowego zużycia energii elektrycznej w 2009 roku. Oznacza to konieczność rozbudowy krajowej sieci przesyłowej przynajmniej o 30% w stosunku do stanu obecnego,
tzn. wybudowania około 4000 km nowych linii 400 kV. Jest to prognoza zdecydowanie
zawyżona, a wybudowanie do 2030 roku 4000 km nowych linii 400 kV – niemożliwe.
Realny wzrost krajowego zapotrzebowania na energię elektryczną do 2030 roku nie powinien przekroczyć 185 TWh. Należy zatem przewidywać, że do 2030 roku konieczne
będzie wybudowanie około 2500 km nowych linii 400 kV28.
6.Perspektywy przemysłu paliwowo-energetycznego w Polsce
Podstawowym źródłem informacji na temat rządowych planów przekształceń
sektora paliwowo-energetycznego jest Załącznik do uchwały Rady Ministrów nr
202/2009 w sprawie „Polityki energetycznej Polski do roku 2030”29. Dokument ten zastąpił wcześniejszy z 4 stycznia 2005 roku30. Zgodnie z tym ostatnim dokumentem podstawowymi celami krajowej polityki energetycznej są:
•• poprawa efektywności energetycznej,
•• wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii,
•• dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej przez wprowadzenie
energetyki jądrowej,
•• rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw,
•• rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii,
•• ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko31.
Koszty realizacji wyżej wymienionych celów przerzucono na sektor prywatny.
Natomiast rola państwa została ograniczona jedynie do zapewnienia bezpieczeństwa
energetycznego kraju oraz wypełnienia międzynarodowych zobowiązań w zakresie
ochrony środowiska i bezpieczeństwa jądrowego. W obszarze energetyki państwo musi
przede wszystkim zmodernizować istniejące sieci przesyłowe energii elektrycznej. Po27
Prognoza Zapotrzebowania na Paliwa i Energię do 2030 roku. Załącznik 2. do „Polityki energetycznej Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 10 listopada 2009.
28
Biała Księga, s. 49.
29
Załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 roku. „Polityka energetyczna Polski do 2030 roku”. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 roku,
Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 roku.
30
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 stycznia
2005 roku, Ministerstwo Gospodarki, zespół ds. Polityki Energetycznej, Warszawa 4 stycznia 2005 roku.
31
Polityka energetyczna…, s. 4–5.
130
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
przez budowę nowych mocy zapewnić należy uzyskanie nadwyżki energii elektrycznej
na poziomie 15% maksymalnego krajowego zapotrzebowania na energię elektryczną
oraz rozwinąć transgraniczny system przesyłowy energii elektrycznej, który do roku
2030 ma umożliwić wymianę co najmniej 25% rocznego zapotrzebowania na prąd.
Zgodnie z założeniami w sektorze paliw powinna zostać utrzymana dominująca
pozycja węgla kamiennego, a także zdywersyfikowane dostawy gazu ziemnego i ropy naftowej. Należy również zadbać o optymalną ilość rezerw tych surowców poprzez rozbudowę instalacji magazynowych. Wśród celów szczegółowych zawartych w dokumencie
można wyróżnić: próby rozpoczęcia eksploatacji nowych złóż surowców energetycznych,
wykorzystanie nowoczesnych technologii uzyskiwania energii – w tym zarówno odnawialnej (wzrost jej udziałów do 15% w finalnym zużyciu energii do 2020 roku), jak i jądrowej. W programie przewidywano, że do roku 2020 zostanie wybudowana i uruchomiona pierwsza w Polsce elektrownia atomowa, która miała zapewnić dostawy co najmniej
10% rocznej produkcji energii elektrycznej. Dywersyfikacja dostaw ropy i gazu miała zostać zapewniona poprzez m.in: budowę terminalu do odbioru gazu skroplonego (LNG),
pozyskanie ropy z Morza Bałtyckiego oraz transport z regionu Morza Kaspijskiego32.
Obecnie można stwierdzić, że dużej części ambitnych planów nie będzie można
na czas zrealizować. Brak funduszy i woli politycznej spowodował fiasko rozwoju energetyki jądrowej. Nie udało się także w wystarczającym stopniu zmodernizować instalacji przesyłowych energii elektrycznej. Niepowodzeniem zakończyły się też próby znaczącej dywersyfikacji dostaw energii czy pozyskiwania gazu z łupków. Jedynym
znaczącym sukcesem jest uruchomienie w 2015 roku terminalu LNG w Świnoujściu.
Szczegółowe prognozy dotyczące kształtowania się poszczególnych danych liczbowych zawiera Załącznik nr 2 do ww. dokumentu33. Założono w nim zwiększenie zapotrzebowania na wszystkie nośniki z wyjątkiem węgla kamiennego, którego zastosowanie
w energetyce powinno być ograniczone zgodnie z Pakietem Energetyczno-Klimatycznym
Unii Europejskiej. Przyjęcie przez Polskę Pakietu oznacza również duży prognozowany
wzrost (o 60%) zużycia energii ze źródeł odnawialnych (tabela 1).
Tabela 1. Zapotrzebowanie na energię finalną w podziale na nośniki ( w Mtoe)
Węgiel
2006
2010
2015
2020
2025
2030
12,3
10,9
10,1
10,3
10,4
10,5
Produkty naftowe
21,9
22,4
23,1
24,3
26,3
27,9
Gaz ziemny
10,0
9,5
10,3
11,1
12,2
12,9
Energia odnawialna
4,2
4,6
5,0
5,9
6,2
6,7
Energia elektryczna
9,5
9,0
9,9
11,2
13,1
14,8
Polityka energetyczna… s. 36
Prognoza zapotrzebowania…
32
33
131
Piotr Klimczyk
Ciepło sieciowe
7,0
7,4
8,2
9,1
10,0
10,5
Pozostałe paliwa
0,6
0,5
0,6
0,8
1,0
1,2
RAZEM
65,5
64,4
67,3
72,7
79,3
84,4
Źródło: Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do 2030 roku. Załącznik 2. do „Polityki energetycznej Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 roku, s. 12.
Szczegółowe dane na temat struktury odnawialnych źródeł energii są zawarte
w tabeli 2. W dokumencie34 przyjęto bardzo wysoki wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej (prawie 70-krotny przyrost energii
wiatrowej) oraz w produkcji paliw transportowych (20-krotny przyrost zużycia). Przyjęcie tak optymistycznych danych, szczególnie w sytuacji, w której część z prezentowanych źródeł znajduje się jeszcze w sferze badań (fotowoltaika, paliwa II generacji, biowodór), budzi poważne wątpliwości co do realności ich realizacji.
Tabela 2. Zapotrzebowanie na energię finalną brutto z OZE w podziale na rodzaje energii
(w ktoe)
2006
2010
2015
2020
2025
2030
Energia Elektryczna
370,6
715,0
1516,1
2686,6
3256,3
3396,3
Biomasa stała
159,2
298,5
503,2
892,3
953,0
994,9
Biogaz
13,8
31,4
140,7
344,5
555,6
592,6
Wiatr
22,0
174,0
631,9
1178,4
1470,0
1530,0
Woda
175,6
211,0
240,3
271,4
276,7
276,7
Fotowoltanika
0,0
0,0
0,0
0,1
1,1
2,1
Ciepło
4312,7
4481,7
5046,3
6255,9
7048,7
7618,4
Biomasa stała
4249,8
4315,1
4595,7
5405,9
5870,8
6333,2
Biogaz
27,1
72,2
256,5
503,1
750,0
800,0
Geotermia
32,2
80,1
147,5
221,5
298,5
348,1
Słoneczna
3,6
14,2
46,7
125,4
129,4
137,1
Biopaliwa transportowe
96,9
549,0
884,1
1444,1
1632,6
1881,9
Bioetanol cukro-skrobiowy
61,1
150,7
247,6
425,2
443,0
490,1
Biodiesel z rzepaku
35,8
398,3
636,5
696,8
645,9
643,5
Bioetanol II generacji
0,0
0,0
0,0
210,0
240,0
250,0
Biodiesel II generacji
0,0
0,0
0,0
112,1
213,0
250,0
Biowodór
0,0
0,0
0,0
0,0
90,8
248,3
Ogółem energia finalna brutto z OZE 4780
5746
7447
10387
11938
12897
Energia finalna brutto
61815
61316
63979
69203
75480
80551
% udziału energii odnawialnej
7,7
9,4
11,6
15,0
15,8
16,0
Źródło: jak w tabeli 1, s. 12.
Prognoza zapotrzebowania….
34
132
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
Według prognoz do 2030 roku w niewielkim stopniu wzrośnie zapotrzebowanie
na energię elektryczną. Jest to skutek przyjęcia założenia o zeroenergetycznym wzroście
gospodarczym do 2020 roku oraz wynika z przewidywanych działań poprawiających
infrastrukturę energetyczną kraju (tabela 3).
Tabela 3. Krajowe zapotrzebowanie na energię elektryczną (w TWh)
2006
2010
2015
2020
2025
2030
Energia finalna
111,0
104,6
115,2
130,8
152,7
171,6
Sektor Energii
11,6
11,3
11,6
12,1
12,7
13,3
Straty przesyłu i dystrybucji
14,1
12,9
13,2
13,2
15,0
16,8
Zapotrzebowanie netto
136,6
128,7
140,0
156,1
180,4
201,7
Potrzeby własne
14,1
12,3
12,8
13,2
14,2
15,7
Zapotrzebowanie brutto
150,7
141,0
152,8
169,3
194,6
217,4
Źródło: jak w tabeli 1, s. 14.
Zmniejszenie wykorzystania węgla kamiennego do produkcji energii elektrycznej
powinno zostać zrównoważone poprzez wspomniany wzrost energii ze źródeł odnawialnych oraz budowę elektrowni atomowej z trzema blokami jądrowymi, które docelowo
w 2030 roku miały wytwarzać 4800 MW energii brutto (tabela 4).
Tabela 4. Produkcja energii elektrycznej w podziale na paliwa (w TWh)
Węgiel kamienny
2006
2010
2015
2020
2025
2030
86,1
68,2
62,9
62,7
58,4
71,8
Węgiel brunatny
49,9
44,7
51,1
40,0
48,4
42,3
Gaz ziemny
4,6
4,4
5,0
8,4
11,4
13,4
Produkty naftowe
1,6
1,9
2,5
2,8
2,9
3,0
Paliwo jądrowe
0,0
0,0
0,0
10,5
21,1
31,6
Energia odnawialna
3,9
8,0
17,0
30,1
36,5
38,0
Wodne pompowe
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
Odpady
0,6
0,6
0,6
0,6
0,7
0,7
RAZEM
147,7
128,7
140,1
156,1
180,3
201,8
Udział energii z OZE [%]
2,7
6,2
12,2
19,3
20,2
18,8
Źródło: jak w tabeli 1. s. 15
Reasumując należy stwierdzić, że przyjęty przez rząd program zmian wraz z danymi liczbowymi jest bardzo optymistyczny i już dziś nierealny, czego świadomość
mają sami autorzy informując, iż stanowi on jedynie materiał analityczny, pokazujący
słuszność przyjętych kierunków zmian oraz wymagający aktualizacji35. Realizacja polityki energetycznej zgodnie z założeniami programów strategicznych oznacza nie tylko
35
Prognoza zapotrzebowania...
133
Piotr Klimczyk
poważny wzrost kosztów wprowadzenia nowych rozwiązań i technologii, ale także może
powodować negatywny odbiór w części społeczeństwa36.
Zakończenie
Dotychczasowe plany strategiczne zarówno polskie, jak i unijne wobec sektora
energetycznego okazywały się po latach nazbyt optymistyczne, a ich realizacja mało
realna. Można wymienić kilka przyczyn tej sytuacji. Po pierwsze, bardzo odległy termin
ich przeprowadzenia. Państwa planujące zmiany gospodarcze do 2050 roku stosują politykę „spychologii” przesuwając w czasie istotne inwestycje i reformy, czego przykładem jest odłożenie w czasie budowy w Polsce elektrowni atomowej. Zgodnie z planami
powinna ona zacząć działać do 2020 roku. Jej istnienie przewidują też wszystkie przyjęte plany strategiczne. Po drugie, nie udało się wypracować wspólnej unijnej polityki
w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. Część państw przekłada swoje partykularne
interesy nad dobrobyt wspólnoty (Niemcy wobec Gazociągu Bałtyckiego, Włochy, Węgry). Pomimo planów wciąż kluczowym kierunkiem importu gazu ziemnego i ropy jest
kierunek wschodni. Po trzecie, długoterminowy charakter planów wymusza ich ciągłe
korekty wynikające z bieżącej sytuacji gospodarczej, co szczególnie w sytuacji wymuszonego cięcia wydatków budżetowych oznacza brak lub opóźnienie realizacji inwestycji w sektorze energetycznym. Nie ma też konsekwencji finansowych za brak realizacji
zaakceptowanych planów. Przykładem są niedoinwestowane polskie sieci przesyłu energii elektrycznej. Po czwarte, zmieniają się priorytety realizowanej polityki energetycznej. W warunkach kryzysu i spadku produkcji państwa osiągnęły spadek emisji bez ponoszenia dodatkowych kosztów. Niska cena praw do emisji zmniejsza opłacalność
wprowadzania nowoczesnych technologii. W Polsce ze względu na nieopłacalność zrezygnowano np. z wprowadzenia technologii CCS w elektrowni Bełchatów. Po piąte, pojawiają się wątpliwości dotyczące samej idei redukcji emisji gazów cieplarnianych. Bez
zaangażowania Stanów Zjednoczonych, Chin, Indii i innych państw nawet znaczące redukcje emisji dwutlenku węgla do atmosfery z punktu widzenia gospodarki globalnej
nie mają większego wpływu na środowisko.
Dla polskiej gospodarki, w której węgiel kamienny stanowi wciąż podstawowe
źródło energii, wymuszona przez politykę proekologiczną zmiana struktury przemysłu
energetyczno-paliwowego oznacza ponoszenie dużych kosztów, szczególnie w kontekście
kryzysu i osłabienia tempa wzrostu gospodarczego. Nierealne jest utrzymanie dotychczaNp. kontrowersje dotyczące wpływu na zdrowie i na środowisko naturalne elektrowni wiatrowych,
ograniczenie działalności kopalń węgla kamiennego i brunatnego czy budowa, a później zapewnienie bezpieczeństwa elektrowni jądrowych.
36
134
Polityka energetyczna Polski w warunkach pokryzysowych
sowego wydobycia węgla kamiennego przy jego rosnących kosztach i jednoczesnym
zwiększaniu udziału odnawialnych źródeł energii. Zmiana infrastruktury energetycznej,
ułatwienia prawne i instytucjonalne, aktywna i prawidłowo prowadzona polityka energetyczna oraz szybsze wprowadzenie odnawialnych źródeł energii oraz energii uzyskiwanej
w elektrowni jądrowej pozwoliłoby na stopniowe ograniczenie korzystania z tradycyjnych
paliw. Proces ten należy rozpatrywać bowiem nie tylko w kontekście ekonomicznym czy
ekologicznym, ale także cywilizacyjnym. Wprowadzenie nowych „zielonych” technologii
powoduje zwiększenie wydajności gospodarowania, poprawę jakości środowiska naturalnego i utrzymanie rezerwy zasobów nieodnawialnych dla przyszłych pokoleń, a także
uniezależnienie surowcowe od Rosji. Proces ten wymaga jednak dużych nakładów finansowych oraz umiejętnie prowadzonej polityki informacyjnej.
Bibliografia
Literatura:
Blusz K., Hinc A., Brodzikowski J., W kierunku niskoemisyjnej strategii gospodarczej dla Polski.
Energia i klimat pomiędzy Keynesem a Hayekiem?, demosEUROPA – Centrum Strategii
Europejskiej, Warszawa 2011.
Emisja gazów cieplarnianych w Chinach zacznie spadać do 2030 r., „Polska the Times”
17.08.2009, http://www.polskatimes.pl/artykul/152677,emisja-gazow-cieplarnianych-wchinach-zacznie-spadac-do-2030-r,id,t.html [dostęp 12.12. 2015].
Energia i Środowisko, http://www.energiaisrodowisko.pl/zarzadzanie-energia-i-srodowiskiem/
pakiet-klimatyczno-energetyczny [dostęp 12.12. 2015].
Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010.
Energy Roadmap 2050, „Acta Energetica”, http://actaenergetica.org/pl/aktualnosci/energy-roadmap-2050/ [dostęp 12.12. 2015].
Górnictwo w Polsce w 2010 roku, http://biznes.interia.pl/kraj/news/gornictwo-w-polsce-w-2010-r,
1566421,4200 [dostęp 12.12. 2015].
Nafta Polska, http://www.nafta-polska.pl/przemysł-naftowy/import-surowca/ [dostęp12.12. 2015].
Pakiet klimatyczny uderza w polską energetykę, „Rzeczpospolita” z 21.01.2015.
Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo
Ochrony Środowiska,Warszawa 2008, https://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86f4d7e2cdf8c3572bdba0bc6.pdf [dostęp12.12. 2015].
Rekordowy zysk polskich kopalni węgla kamiennego¸ http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/477946,Rekordowy-zysk-polskich-kopalni-wegla-kamiennego [dostęp, 12.12. 2015].
135
Piotr Klimczyk
Szlaz M., Elektrownia jądrowa w Polsce już w 2020?, http://elektrownia-jadrowa.pl/Elektrowniajadrowa-w-Polsce-juz-w-2020-Magdalena-Szlaz-elektrownia-jadrowa-pl.html [dostęp 12.12.
2015].
Tarnawska K. (red.), Ewolucja budżetu Unii Europejskiej w kontekście wyzwań klimatycznych
polskich regionów, Warszawa 2012.
White Paper – Biała Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych,
opracowanie Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa grudzień 2011, http://rada-zre.pl/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=77&Itemid= [dostęp 12.12. 2015].
Zielona Księga Narodowego Programu Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych, opracowanie
Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji, Warszawa wrzesień 2010.
Źródła:
Dyrektywa 2003/87/WE, http://www.kobize.pl/uploads/materialy/wspolnotowe/dyrektywa_2003_87_
we_pl.pdf [dostęp 12.12. 2015].
Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych. Dokument przygotowany przez
Ministerstwo Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 7 grudnia 2010 roku.
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyjęty przez radę Ministrów w dniu 4
stycznia 2005 roku, Ministerstwo Gospodarki, zespół ds. Polityki Energetycznej, Warszawa 4 stycznia 2005 roku.
Prognoza Zapotrzebowania na Paliwa i Energię do 2030 roku. Załącznik 2. do „Polityki energetycznej Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009.
Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, Dz.U.05.203.1684, http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/8e0542a94447bcaf09cf7d2e2ce38d36.
pdf [dostęp 12.12. 2015].
Raport z realizacji Polityki ekologicznej państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku
2016, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/raport-z-realizacji-politykiekologicznej-panstwa-w-latach-2009-2012-z.html [dostęp 12.12. 2015].
Załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 roku. „Polityka
energetyczna Polski do 2030 roku”. Dokument przyjęty przez radę Ministrów w dniu 10
listopada 2009 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 roku.
136
Podsumowanie
Przeprowadzone w monografii analizy teoretyczne i empiryczne stanowią źródło
interesujących wniosków, zaleceń i rekomendacji.
Wykorzystując badania zawarte w pierwszym rozdziale, można wnioskować, że
w kontekście uwarunkowań pokryzysowych państwa Unii Europejskiej stanęły przed koniecznością modyfikacji swoich polityk makroekonomicznych, a także redefinicji mechanizmów kontrolnych w zakresie rynków finansowych. Zgodnie z ta koncepcją należy
wdrożyć mechanizmy, które wykluczą oferowanie przez sektor finansowy zbyt ryzykownych instrumentów, a także zapewnią długoterminową równowagę makroekonomiczną.
W drugim rozdziale zwrócono uwagę na problematykę zmian w modelu nadzoru
finansowego jaki dokonuje się aktualnie Unii Europejskiej. Wykazano, że wprowadzenie jednolitego mechanizmu nadzorczego nie pozostanie bez wpływu na polski sektor
bankowy i to bez względu na podjętą przez Polskę decyzję o ewentualnym uczestnictwie
w nowej architekturze nadzorczej. Decyduje o tym przede wszystkim znaczący udział
kapitału zagranicznego pochodzącego z państw już dziś objętych nadzorem EBC w aktywach krajowego sektora bankowego, który skutkować będzie przejęciem nadzoru nad
bankami–córkami banków z krajów strefy euro na poziomie skonsolidowanym przez
EBC oraz uproszczeniem współpracy krajowego nadzoru z nadzorcami większości
państw macierzystych.
W rozdziale trzecim zwrócono uwagę na zróżnicowane kierunki reform rynków
pracy w odpowiedzi na skutki kryzysu gospodarczego. Analizę przeprowadzono na przykładzie rozwiązań francuskich. W porównaniach międzynarodowych instytucje rynku
pracy we Francji wydają się dość restrykcyjnie chronić zatrudnienie, co obniża elastyczność rynku. W efekcie mimo, że gospodarka francuska cechuje się wysoko wykwalifikowaną siłą roboczą o wysokiej produktywności, to jednak owa siła robocza wykazuje poważne obawy w związku z próbami deregulacji rynku pracy, powszechnie postrzegając je
jako niepewność dalszego zatrudnienia niż jego elastyczność.
Z kolei w czwartym rozdziale wykazano, że po pojawieniu się ostatniego kryzysu
finansowego w zdecydowanej większości krajów Unii Europejskiej zwiększyły się nierówności społeczne i pogłębiły różnice w dochodach między najbogatszą i najbiedniejszą częścią społeczeństwa. Najniższe nierówności dochodowe odnotowano w państwach skandynawskich, Czechach, Słowacji, Holandii i Francji, co więcej stopień nierówności
obserwowany w tych państwach nie jest w żaden sposób skorelowany z wartością produkcji. Z kolei najbardziej zróżnicowane dochodowo są gospodarki Grecji, Bułgarii i Rumunii,
a duże nierówności w tych państwach wiążą się z niskim poziomem produkcji per capita.
137
Podsumowanie
Rozdział piąty poświęcony został problematyce ryzyka kraju (sovereign risk) rozumianego jako narastającego problemu związanego z wypełnieniem zobowiązań płatniczych
kraju. Zdolności te zależą z jednej strony od możliwości wytworzenia nadwyżki ponad bieżące wydatki budżetu, a z drugiej od kosztów obsługi zadłużenia. W ramach przeprowadzonych badań wykazano, że możliwe jest stworzenie ogólnego modelu czynników ryzyka
kraju oraz wskazanie metod i sposobu jego pomiaru, co w założeniu może stanowić narzędzie do budowania prognoz ostrzegawczych przed narastaniem zjawisk kryzysowych.
W rozdziale szóstym przeanalizowano wymianę handlową polskich przedsiębiorstw w wymiarze międzynarodowym w kontekście funkcjonujących w Polsce mechanizmów wsparcia eksportu. Zwrócono uwagę, że wymiana handlowa Polski jest jedną z głównych stymulant wzrostu gospodarczego. Wykazano, że wśród przedsiębiorstw
działających na terenie Polski istnieje potencjał do dalszego rozwijania działalności eksportowej jeżeli wsparcie publiczne pomoże przezwyciężyć najważniejsze bariery internacjonalizacji działalności,
Na koniec, z rozdziału siódmego można wywnioskować, że w świetle obecnych
pokryzysowych uwarunkowań dotychczasowe plany strategiczne zarówno polskie, jak
i unijne wobec sektora energetycznego okazywały się nazbyt optymistyczne. Wykazano,
że nierealne jest utrzymanie dotychczasowego wydobycia węgla kamiennego przy jego
rosnących kosztach i jednoczesnym zwiększaniu udziału odnawialnych źródeł energii.
Jedynie zmiana infrastruktury energetycznej, ułatwienia prawne i instytucjonalne, aktywna i prawidłowo prowadzona polityka energetyczna oraz szybsze wprowadzenie odnawialnych źródeł energii oraz energii uzyskiwanej w elektrowni jądrowej pozwoliłoby
na stopniowe ograniczenie korzystania z tradycyjnych paliw.
Publikacja ta powinna stanowić ciekawą i interesującą lekturę dla praktyków życia
gospodarczego, instytucji rządowych i samorządowych, pracowników uczelni, studentów
oraz innych osób zainteresowanych relacjami ekonomicznymi w okresie pokryzysowym.
138
Globalny kryzys ekonomiczny i finansowy doprowadził do gwałtownego pogorszenia się wskaźników fiskalnych we wszystkich krajach Unii
Europejskiej. Dodatkowym czynnikiem destabilizującym finanse publiczne była reakcja rządów większości krajów na skutki kryzysu w postaci zastosowania pakietów stymulacyjnych oraz programów pomocowych dla
sektora finansowego. W tych uwarunkowaniach ekonomicznych wraz
z istniejącą przed kryzysem presją budżetową, wynikającą z procesu starzenia się populacji, a także wydłużania się przeciętnej długości życia,
stabilność finansów publicznych w państwach UE wydaje się szczególnie
zagrożona. Stwarza to wyzwanie dla roli państwa oraz polityki makroekonomicznej, jak również reform na poziomie unijnym, tym bardziej,
że problemy z respektowaniem reguł fiskalnych występowały od samego
początku utworzenia obszaru wspólnej waluty.
Niniejsza książka stanowi próbę wpisania się w nurt badań ukierunkowanych na przeprowadzenie krytycznej analizy proponowanych
rozwiązań ze szczególnym uwzględnieniem roli państwa w gospodarce
pokryzysowej. W ramach analizy konkretnych zagadnień akcent został położony na wyjaśnienie, w jakim stopniu negatywne skutki kryzysu wynikają z ułomności rynku, a w jakim zakresie z błędnych interwencji państwa.
Zawarte w książce refleksje obejmują zestaw przemyśleń i koncepcji, będących wynikiem dogłębnych studiów literaturowych i badań empirycznych prowadzonych przez pracowników naukowych Katedry Teorii
Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
ISBN 978-83-942651-6-8