socjologia i psychologia cyklu życia

mgr Bartłomiej Kacper
Przybylski
Katedra Socjologii Ogólnej UŁ

Od greckiego słowa „cyklos” – koło;

Przebieg życia jednostki

Zawiera się w nim przekonanie o powtarzalności:
◦ W aspekcie jednostkowym – pewne struktury i role
powtarzają się w ciągu życia jednostki (np.: bierzemy –
dajemy – bierzemy);
◦ W aspekcie gatunkowym – pewne struktury i role są
charakterystyczne dla wszystkich przedstawicieli
gatunku w pewnych okresach życia osobników.

Przez cykl życia rozumieć będziemy pewną
powtarzalność niektórych znaczących
wydarzeń, przebiegających w określonej i tej
samej kolejności w życiu wielu jednostek.

Pojęcie synonimiczne do pojęcia cyklu życia;

Nie zawiera się w nim przekonanie o
powtarzalności pewnych wydarzeń w aspekcie
jednostkowym;

Zakłada się tu raczej linearność życia
ludzkiego.

Obejmuje pewne wydarzenia, które muszą
spełnić kilka warunków:
◦ Muszą być społecznie istotne;
◦ Muszą hipotetycznie zdarzyć się wszystkim jednostkom
funkcjonującym w danej kulturze;
◦ Muszą dotyczyć wąskiego przedziału wiekowego;
◦ Muszą wywoływać konsekwencje w postaci względnie
trwałych zmian w postawach przyjmowanych przez
jednostki.

Można to pojęcie analizować w dwóch
perspektywach:
◦ Cykl życia w skali mikrospołecznej – następstwo
pewnych ról społecznych, charakterystycznych dla
określonych okresów życia;
◦ Cykl życia w skali makrospołecznej – instytucjonalne
ścieżki życia; sposób, w jaki kontrolę nad życiem
jednostki sprawują rozmaite instytucje społeczne.

Cechami wyznaczającymi cykl życia będą takie
elementy, jak:
◦ Płeć;
◦ Status społeczny;
◦ Wzory kultury;
◦ Kontekst instytucjonalny;
◦ Rodzina i jej kształt;
◦ Polityka społeczna i jej cele;
◦ Itd.

Jest to wbudowana w strukturę kulturową sieć
oczekiwań społecznych związanych z wiekiem;

Innymi słowy zegar społeczny jest strukturą
wyjaśniającą, jaki czas w życiu odpowiedni jest
na pełnienie określonych ról społecznych, zajście
pewnych wydarzeń w życiu jednostki;

Zegar społeczny jest elementem systemu kontroli
społecznej.

Biografią nazywać będziemy społeczną
konstrukcję przebiegu życia, najczęściej
dokonaną poprzez odwołanie się do pełnionych
przez jednostkę ról społecznych;

Socjologia zakłada, że podmiotem biografii jest
sam człowiek – podstawą biografii jest
samopoznanie, refleksyjna opowieść jednostki na
temat własnego życia.

Wzór biografii – jest to prawdopodobny przebieg
życia jednostki, z określoną sekwencją ról,
powtarzającą się u wielu jednostek.

Model biografii – jest to postulowany przebieg
życia jednostki, pewien wzorzec określony przez
warunki społeczne i kulturowe.

Przebieg życia jednostki – faktyczna realizacja
biografii.

Świadomość biograficzna – jest to wiedza
jednostki o dostępnych wzorach biografii w
społeczeństwie, w którym ta jednostka
funkcjonuje. Można powiedzieć, że jest to
wiedza o możliwości wyboru spośród różnych
koncepcji życia, na realizację których
przyzwala dane społeczeństwo.

Kompetencja biograficzna – założenie o umiejętności
tworzenia przez jednostkę własnej biografii i
możliwości myślenia o własnym życiu w sposób
bardziej systemowy i autorefleksyjny.

Myślenie biograficzne – refleksja jednostki na temat
przeszłości, obecnych jej dyspozycji i deficytów oraz
przyszłych celów i zamierzeń. Zakłada, że podmiot
poznania jest jednocześnie przedmiotem poznania.

Funkcje myślenia biograficznego:
◦ Umożliwienie lepszego rozumienia własnego życia;
◦ Umożliwienie budowania podmiotowości
biograficznej i poczucia sprawczości;
◦ Wzmacnianie umiejętności kierowania swoim
życiem;
◦ Zapobieganie wykluczeniu tożsamościowemu.

Przykładowe biografie:
◦ Biografia sportowca;
◦ Biografia artysty;
◦ Biografia polityczna;
◦ Biografia kobiety;
◦ itd.

Zmiana jest to różnica w stanie danego obiektu
lub struktury w dwóch różnych momentach
czasowych.

Zmiany rozwojowe najczęściej mają charakter:
◦ Jednokierunkowy;
◦ Nieodwracalny;
◦ Autonomiczny;
◦ Względnie trwały.

Rodzaje zmian rozwojowych:
◦ Filogeneza – zmiana cech prezentowanych przez wszystkie
osobniki danego gatunku w długim czasie;
◦ Antropogeneza – zmiana cech prezentowanych przez wszystkie
osobniki gatunku homo sapiens sapiens;
◦ Ontogeneza – całokształt zmian dokonujących się w organizmie w
toku życia indywidualnego osobnika; w znaczeniu
psychologicznym: całokształt zmian dokonujących się w psychice i
zachowaniu jednostki w toku jej życia;
◦ Geneza aktualna (mikrogeneza) – powstawanie nowych zjawisk,
czynności, funkcji i cech w psychice i zachowaniu jednostki.

Rodzaje zmian ontogenetycznych według
Marii Tyszkowej:
◦ Wzrastanie;
◦ Dojrzewanie;
◦ Uczenie się;
◦ Różnicowanie;
◦ Wdrukowanie;
◦ Socjalizacja.

Rodzaje zmian ontogenetycznych według Johna H. Flavella:
◦ Dodawanie – kumulowanie się kolejno następujących po sobie zmian, w
którym treść późniejsza uzupełnia wcześniejszą, a nie ją zastępuje;
◦ Substytucja – zastępowanie treści wcześniejszych przez treści (czynności
psychiczne lub zachowania) późniejsze;
◦ Modyfikacja – obserwowane stany późniejsze powstają w wyniku
przekształcenia stanów wcześniejszych;
◦ Inkluzja – treści wcześniejsze wchodzą w mniej lub bardziej
zmodyfikowanej postaci w skład nowej, zintegrowanej całości;
◦ Mediacja – stan wcześniejszy staje się nieodzownym ogniwem pośrednim
dla następnej zmiany w łańcuchu rozwojowym.

Zmiany rozwojowe można podzielić również na:
◦ Ilościowe – zmiany w poszczególnych wymiarach zjawisk
psychicznych, nie naruszające wewnętrznej struktury
tych zjawisk; zmiana nasilenia, rozmiaru zjawiska;
◦ Jakościowe – przekształcenie wewnętrznej organizacji
struktur czynności psychicznych i zachowań, w wyniku
czego powstaje ich jakościowo nowa postać.

Wśród zmian rozwojowych można wskazać
również:
◦ Zmiany intraindywidualne – przekształcenia zachodzące
w psychice i zachowaniu danej jednostki;
◦ Zmiany interindywidualne – przekształcenia, które są
wspólne wszystkim ludziom i występują w sposób mniej
lub bardziej podobny u większości jednostek.

Najprościej można rozwój określić jako
realizację wrodzonych i środowiskowych
możliwości w czterech wymiarach życia
jednostki:
◦ Biologicznym;
◦ Psychicznym;
◦ Społecznym;
◦ Kulturowym.

Rozwój psychiczny są to zmiany i przekształcenia
układu, jaki stanowi psychika człowieka oraz
kontrolowane przez nią zachowanie jednostki.

Dwa stanowiska:
◦ Mechanistyczne – rozwój psychiczny jest to ciąg zmian w
zachowaniu człowieka;
◦ Organismiczne – rozwój psychiczny to zmiany w formie,
organizacji wewnętrznej oraz funkcjach struktury
psychicznej człowieka, zmierzające ku określonym stanom
końcowym lub celom.

Socjologia cyklu życia rozwinęła się dopiero w
latach 60. XX wieku;

Miało to związek z tzw. rewolucją kulturową,
ruchami kontrkulturowymi i buntem
młodzieżowym;

Zjawiska te skutkowały większą reprezentacją
określonych pytań w dyskursie naukowym;

Socjologia cyklu życia wyszła początkowo od pytań
o:
◦ Relacje między pokoleniami;
◦ Relacje między wzorcami oferowanymi przez
społeczeństwo a wzorcami indywidualnymi

Powstaniu socjologii cyklu życia sprzyjały również:
◦ Rozwój badań longitudinalnych i biograficznych;
◦ Rozwój paradygmatu interpretatywnego i mikrosocjologii.

Po socjologii cyklu życia spodziewano się:
◦ Odejścia od kryterium wieku jako zmiennej tylko
demograficznej;
◦ „Dowartościowania” ujęć dynamicznych,
procesualnych kosztem ujęć statycznych;
◦ Przejścia od pozytywistycznych metod poznania na
rzecz metod konstruktywistycznych,
interpretatywnych.

Ostatecznie, postulat badawczy socjologii cyklu życia
można ujmować następująco:
◦ Zadaniem dyscypliny jest dokonanie podziału życia na
pewne fazy;
◦ Wiek traktowany jest jako oś konstruująca społeczeństwo;
◦ Podział na fazy służy typizacji i tworzeniu „normalnych”
biografii w danej kulturze;
◦ Utworzone typy umożliwiają dokonywanie porównań tychże
biografii w różnych okresach, a także w różnych kulturach.

Prekursorzy tej dyscypliny tworzyli już w
latach 30. XX wieku, jednak dyscyplina ta
wyodrębniła się jako względnie samodzielna
gałąź nauki dopiero w latach 70.;

Podejście pierwszych psychologów cyklu życia –
Eduarda Claparède’a, Karla Bühera, Charlotty Bühler i
H. L. Hollingswortha – charakteryzowało się:
◦ Podkreśleniem złożoności zjawisk rozwojowych ludzkiej
psychiki;
◦ Podkreśleniem potrzeby wielowymiarowego spojrzenia na
procesy rozwojowe;
◦ Dostrzeżeniem uwikłania procesów rozwojowych w
kontekst społeczno-kulturowy;
◦ Holistycznym ujmowaniem życia człowieka.

Przesłanki rozwoju psychologii cyklu życia:
◦ Demograficzne – wydłużanie się trwania życia,
starzenie się społeczeństw;
◦ Kulturowe – procesy indywidualizacji, ujawnienie
istnienia kryzysów tożsamościowych;
◦ Historyczne – pojawianie się znaczących wydarzeń,
tworzących „pokolenia” charakteryzujące się
pewnymi określonymi cechami i sumą doświadczeń;

Ponadto, do przesłanek rozwoju psychologii cyklu życia
należy zaliczyć:
◦ Rozwój badań historyczno-porównawczych – uznanie, że kultura nie tylko
tworzy kontekst i tło, ale stanowi często bezpośrednią podstawę
określonych zachowań;
◦ Rozwój teorii holistycznych – psychologia od pewnego czasu przestała
koncentrować swoją uwagę tylko i wyłącznie na „fazie ewolucji”;
◦ Zakwestionowanie tzw. mocnego modelu rozwojowego, czyli przekonania
o końcu zmian w momencie końca dojrzewania i dominacji rozwoju
biologicznego nad społecznym i psychicznym.

Współcześnie przedmiotem zainteresowania
psychologii cyklu życia są zmiany w
zachowaniu, procesach i strukturach
psychicznych człowieka w różnych fazach
jego życia i przyczyny tych zmian.

Najprostsza typologia wyodrębnia:
◦ Biologiczne teorie rozwoju – np.: teoria
immunologiczna, teoria zużywania się;
◦ Psychologiczno-socjologiczne teorie rozwoju

Według Gergena, można mówić o trzech
dominujących modelach:
◦ Modelu stabilności (stability model) –
właściwości zachowania się człowieka
dorosłego są stałe; charakterystyczny dla
tradycyjnej psychologii, np.: teorii
osobowości;
◦ Modelu zmian uporządkowanych (ordered-change model) –
rozwój oznacza tu ciąg zmian zachodzących wedle określonej
kolejności, przy czym zmiany te i ich kolejność jest właściwe dla
całego gatunku ludzkiego na przestrzeni całej jego historii, np.:
teorie Freuda, Piageta, Eriksona;
◦ Modelu aleatorycznym (aleatory model) / modelu dialektycznym –
rozwój człowieka jest wypadkową interakcji zdarzeń życiowych
związanych z wiekiem z rozwojem historycznym i zdarzeniami
przypadkowymi, właściwymi tylko dla jednostki, która ich
doświadcza.

Według Helen Bee można wyróżnić pięć typów
koncepcji rozwojowych;

Autorka wykorzystuje dwa kryteria:
◦ Czy zmiany w życiu człowieka są ilościowe
(nieukierunkowane), czy jakościowe (ukierunkowane);
◦ Czy zmiany zachodzą w sposób ciągły (życie jest
pozbawione stadiów), czy skokowy (życie jest stadialne).

Helen Bee wyróżnia pięć typów koncepcji:
◦ Koncepcje fazowe – rozwój jest skokowy i
ukierunkowany – np.: teorie Freuda, Junga, Eriksona,
Piageta;
◦ Koncepcje liniowe – rozwój jest nieukierunkowany i
niestadialny – np.: koncepcje behawioralne;
◦ Koncepcje cykliczne – rozwój jest skokowy, ale
nieukierunkowany – np.: koncepcja rozwoju moralnego
Kohlberga, koncepcja zadań rozwojowych Havighursta,
koncepcja Levinsona;
◦ Koncepcje sekwencyjne – rozwój jest nieskokowy, ale
ukierunkowany – np.: koncepcja Maslowa, koncepcja
Charlotty Bühler;
◦ Koncepcje mieszane – zakładają, że zmiany rozwojowe u
człowieka mają charakter wielowymiarowy i elastyczny;
co do zasady odrzuca się tutaj ukierunkowanie rozwoju –
człowiek nie ma żadnej trajektorii rozwoju – np.:
koncepcja Marii Tyszkowej

Erikson interesował się głównie okresem
adolescencji;

Stworzył jednak ośmiostopniową teorię
rozwoju człowieka;

Teorię fazową Eriksona lokujemy w nurcie
teorii psychoanalitycznych.

Widać zwłaszcza liczne podobieństwa do schematu
rozwojowego człowieka według Sigmunda Freuda;

Erikson zakładał jednak, że:
◦ Rozwój człowieka wynika ze ścierania się procesów ego i
wpływów pochodzących od środowiska zewnętrznego;
◦ Rozwój człowieka jest uniwersalny bez względu na różnice
kulturowe;
◦ Rozwój człowieka polega na przezwyciężaniu kryzysów
psychologicznych wpisanych w naturę psychiki.

Erikson wyróżnił osiem faz rozwoju człowieka na
podstawie analizy trzech kategorii:
◦ Zadań rozwojowych;
◦ Kryzysów psychologicznych (psychospołecznych);
◦ Procesów centralnych;

Kategorią analizy nie był wiek jednostki – ten
pojawia się w opracowaniach jako zmienna
ułatwiająca zrozumienie teorii.

Zadania rozwojowe są to pewne wartości,
oczekiwane stany, zdolności, które jednostka
powinna osiągnąć w danej fazie życia;

Przykładowe zadania rozwojowe:
◦ Nauka przyczynowości;
◦ Poznawanie norm współpracy grupowej;
◦ Pierwsze kontakty seksualne.

Kryzys psychologiczny pojawia się wówczas, gdy aktualnie
posiadane strategie, umiejętności i mechanizmy obronne
zawodzą w poradzeniu sobie z bieżącymi wyzwaniami;

Kryzys psychologiczny w teorii Eriksona wyraża się w
opozycji między dwiema wartościami;

Jego pozytywne rozwiązanie powoduje wykształcenie w
ego jednostki nowej wartości, strategii, mechanizmu
obronnego, który pozwoli jednostce uporać się z nowymi
wyzwaniami;

Negatywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego
powoduje utrwalenie się w ego jednostki pewnej
dysfunkcji, która utrudni funkcjonowanie jednostki w
kolejnych fazach cyklu życia i spowoduje trudności w
rozwiązywaniu kolejnych kryzysów psychologicznych;

Przykład: kryzys psychologiczny I fazy cyklu życia:
ufność versus nieufność

Proces centralny są to środki lub mechanizmy
służące rozwiązaniu kryzysu psychologicznego;

Proces centralny jest elementem łączącym
indywidualne potrzeby psychiczne jednostki z
wymaganiami kulturowymi i społecznymi;

Przykład: procesem centralnym I fazy cyklu życia
jest wspólnota z opiekunami
według teorii Eriksonowskiej i
posteriksonowskich

W pracach Eriksona nazywana była fazą
oralno-czuciową;

Trwa przeważnie od narodzin do około 2.
roku życia;

Najlepiej opisuje ją maksyma: „Jestem tym, co
jest mi dane”

Zadania rozwojowe tej fazy obejmują:
◦ Przywiązanie społeczne do opiekuna;
◦ Rozwój inteligencji sensomotorycznej i
podstawowego rozumienia przyczynowości;
◦ Poznawanie obiektów i ich materii;
◦ Dojrzewanie funkcji czuciowej i motorycznej
organizmu;
◦ Rozwój emocjonalny.

Kryzys psychologiczny tej fazy wyraża się w opozycji
pomiędzy ufnością (trust) i nieufnością (mistrust);

Według Eriksona, przejawami zaufania są:
◦ Łatwość przyswajania pokarmu;
◦ Głębokość snu;
◦ Bezbolesne wypróżnianie się.

Wskaźnikiem może być też pozwalanie przez
niemowlę, aby matka zniknęła z pola jego widzenia
bez wyrażania lęku i gniewu.

Matka (opiekunowie) może wzbudzić w dziecku
ufność – zdaniem Eriksona – dzięki jakości
związku (rozumianego jako czuła troska i
dbałość o potrzeby dziecka), a nie np. ilości lub
jakości pokarmu.

Procesem centralnym fazy niemowlęctwa jest
wspólnota z opiekunami (mutuality with the
caregiver);

Pozytywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego
wytwarza w ego dziecka taką właściwość jak nadzieja
(hope) – wzmacniające przekonanie, że jednostka może
zrealizować swoje najgłębsze i najbardziej fundamentalne
pragnienia;

Pozytywne rozwiązanie kryzysu kształtuje w dziecku:
◦ Pewność i wiarę w siebie;
◦ Zaufanie wobec otoczenia;
◦ Ufną postawę wobec dorosłych;
◦ Poczucie bezpieczeństwa.

Negatywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego tej fazy
wytwarza w ego jednostki właściwość wycofania (withdrawal) –
społecznego i emocjonalnego niezaangażowania;

Może ono objawiać się w zachowaniu jednostki:
◦ Lękiem i bojaźnią;
◦ Brakiem poczucia bezpieczeństwa;
◦ Podejrzliwością;
◦ Irracjonalnym stosunkiem wobec dorosłych;
◦ W skrajnych przypadkach: u dzieci - schizofrenią dziecięcą, a u osób
dorosłych – stanami schizoidalnymi i depresyjnymi.

W pracach Eriksona zwana fazą mięśniowo-
analną;

Trwa najczęściej od 2. do 4. roku życia
dziecka;

Wyraża ją najlepiej maksyma: „Jestem tym,
kim chcę być”.

Zadania rozwojowe tej fazy obejmują:
◦ Rozwinięcie funkcji lokomotorycznej organizmu;
◦ Rozwój wyobraźni i umiejętności zabawy;
◦ Rozwój umiejętności komunikacyjnych i
poznawanie języka;
◦ Rozwój samokontroli.

Kryzys psychologiczny tej fazy wyraża się
pomiędzy poczuciem autonomii (autonomy)
a wstydem i zwątpieniem (shame and doubt);

Procesem centralnym tej fazy jest
naśladownictwo (imitation);

Pozytywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego tej
fazy kształtuje w ego jednostki właściwość woli (will)
– zdolność podejmowania wolnych wyborów i
posiadania kontroli nad swoim życiem;

Negatywne rozwiązanie kryzysu wywołuje poczucie
przymusu (compulsion) – powtarzające się
zachowania impulsywne lub polegające na
powstrzymywaniu się przed zadziałaniem
impulsywnie.

Pozytywne rozwiązanie kryzysu kształtuje w jednostce:
◦ Poczucie pewności siebie;
◦ Wiarę we własne siły;
◦ Wysoką samoocenę;
◦ Umiejętność balansu między potrzebami wewnętrznymi a naciskami zewnętrznymi.

Negatywne rozwiązanie wywołuje:
◦ Lęk i poczucie bycia obserwowanym;
◦ Brak wiary we własne siły i niską samoocenę;
◦ Obawę przed „utratą twarzy” i „atakiem od tyłu”;
◦ Wysoki poziom neurotyczności osobowości;
◦ W skrajnych przypadkach: nerwice kompulsywne („nerwice natręctw”).
według teorii Eriksonowskiej i
posteriksonowskich

W pracach Eriksona nazywana jest fazą
lokomotoryczno-genitalną;

Trwa przeważnie od 5. do 7. roku życia
dziecka;

Można ją opisać poprzez odwołanie się do
maksymy: „Jestem tym, kim mogę sobie
wyobrazić”.

Zadania rozwojowe tej fazy obejmują:
◦ Podstawową identyfikację z rolami płciowymi i
wczesne doświadczenia seksualne;
◦ Nauka operacji konkretnych;
◦ Wczesny rozwój moralny;
◦ Nauka gier grupowych i planowania.

Kryzys psychologiczny tej fazy wyraża się w
opozycji pomiędzy inicjatywą (initiative) a
poczuciem winy (guilt);

Procesem centralnym tej fazy jest
identyfikacja (identification);

Pozytywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego
ugruntowuje w ego jednostki ambicję, aktywość
(purpose) – odwagę stawiania sobie celów i
realizowania ich;

Negatywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego
kształtuje zahamowanie, unieruchomienie (inhibition)
– psychologiczny „paraliż”, upośledzający wolność
myśli, wyobraźnię i aktywność jednostki.

Pozytywne rozwiązanie kryzysu tworzy jednostkę:
◦ Ambitną;
◦ Niezależną;
◦ Rozumiejącą instytucje i ich funkcje oraz role społeczne i odpowiedzialnie
w nich uczestniczącą;
◦ Pragmatyczną.

Negatywne rozwiązanie wywołuje:
◦ Poczucie winy;
◦ Umiejętność zmotywowania się do działania tylko przez groźbę kary;
◦ W skrajnych przypadkach: stany histeryczne, ucieczki w choroby
psychosomatyczne, „nadkompensacyjne popisy”.

W pracach Eriksona nazywana fazą latencji
(uśpienia);

Trwa przeważnie od 8. do 12. roku życia
dziecka;

Można ją opisać poprzez odwołanie się do
maksymy: „Jestem tym, czego się uczę”.

Zadania rozwojowe tej fazy obejmują:
◦ Naukę norm współpracy grupowej;
◦ Naukę norm gier zespołowych;
◦ Kształcenie umiejętności i rozwój zainteresowań
dziecka;
◦ Rozwijanie umiejętności ewaluowania swojej
własnej pracy.

Kryzys psychologiczny tej fazy wyraża się w
opozycji pomiędzy pracowitością (industry) a
poczuciem niższości (inferiority);

Proces centralny to kształcenie (education).

Pozytywne rozwiązanie kryzysu wytwarza w ego
jednostki właściwość kompetencji, fachowości
(competence) – zdolność wykorzystania posiadanych
umiejętności do wykonywania zadań;

Negatywne rozwiązanie kryzysu wytwarza
inercyjność, bezwład (inertia) – upośledzenie
procesów myślowych i działania, uniemożliwiające
produktywną pracę.

Pozytywne rozwiązanie kryzysu psychologicznego uczy jednostkę:
◦ Wiary we własne siły;
◦ Kreatywności
◦ Śmiałości w nawiązywaniu relacji z innymi ludźmi.

Negatywne rozwiązanie może wywoływać:
◦ Poczucie mierności i niższości;
◦ Poczucie niedostosowania i niedopasowania;
◦ Poczucie osamotnienia;
◦ Skłonność do nadmiernego konformizmu;
◦ Skłonność do bezrefleksyjnego zawierzania schematycznym rozwiązaniom.