Wplyw swiatowego kryzysu finansowo
advertisement
Rozdział i Wpływ światowego kryzysu finansowogospodarczego na sytuację gospodarczą Polski Lilianna Jodkowska1 Streszczenie Celem opracowania jest wykazanie na podstawie analizy przeprowadzonych badao oraz danych, że sytuacja gospodarcza Polski jest ze względu na synchronizację m.in. z innymi gospodarkami europejskimi uzależniona także od sytuacji zewnętrznej. W części pierwszej opracowania przedstawiono czynniki, które doprowadzily do globalnego kryzysu finansowo-gospodarczego, w części drugiej zarysowano sytuację gospodarczą Polski na tle innych krajów. Częśd trzecia wskazuje na wybrane trendy i przemyślenia dotyczące okresu wyjścia z kryzysu. Wstęp W 2006 r. „The Economist“ donosił, że rosnąca od roku 2007 w rocznym tempie 3,2% per capita światowa gospodarka przebyła już połowę drogi do osiągnięcia najlepszej dekady w swej historii. Jeśli zdoła utrzymad to tempo, pobije rzekomo sielankowe lata pięddziesiąte i sześddziesiąte. Wydaje się, że kapitalizm rynkowy, w dużej mierze napędzający światową gospodarkę nieźle spełnia swa rolę (Cyt. za Greenspan, 2007, s. 22). Zaledwie kilkanaście miesięcy później sytuacja diametralnie uległa zmianie. Na przełomie roku 2008 i 2009 światowa gospodarka skurczyła się a wywołany przez to regres będzie oddziaływał negatywnie na rozwój w nadchodzących latach. Obecny kryzys jest charakteryzowany jako najbardziej dotkliwy od czasu 1 Dr Lilianna Jodkowska, HTW Berlin zakooczenia II Wojny Światowej a prognozowany wzrost gospodarki światowej wyniesie zaledwie 2,5% (Davis, 2009, s. 03). Jeszcze na początku 2008 r. wydawało się, że globalny kryzys finansowy widoczny już wtedy w krajach Zachodu ominie kraje Europy ŚrodkowoWschodniej (EŚW). Dotychczasowe kryzysy finansowe występujące w tych krajach w latach 90. XX w. spowodowane były transformacjami systemowymi oraz związanym z nimi brakiem wiarygodności i stabilności polityki pieniężnej. W tej sytuacji dominacja międzynarodowych banków na rynkach wewnętrznych doprowadziła do stabilizacji i wzrostu wiarygodności. Obecny kryzys nie jest w swoim zasięgu porównywalny z żadnym dotychczasowym a zagraniczne banki dominujące w sektorach finansowych przeniosły ryzyka międzynarodowych inwestorów także na rynki krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Zsynchronizowanie gospodarki polskiej z cyklami koniunkturalnymi innych krajów oraz brak popytu na towary eksportowe, mogą spowodowad że sytuacja gospodarcza Polski ulegnie w najbliższym czasie dalszemu pogorszeniu. i.1. Etymologia kryzysu Jedną z bezpośrednich przyczyn ogólnoświatowego kryzysu bankowego i gospodarczego lat 2007-2009 była sytuacja na rynku nieruchomości finansowanych pożyczkami hipotecznymi wysokiego ryzyka w Stanach Zjednoczonych. Dostępny w pierwszych latach nowego milenium tani pieniądz (niskie oprocentowanie kredytów) doprowadził do powstania baoki nieruchomości i eksplozji finansowanych obcym kapitałem przejęd. Winę za tą sytuację przypisuje się niejednokrotnie Fed, który po kryzysie spowodowanym pęknięciem baoki internetowej (dot-com boom2) obniżył stopę procentową z 6,5% do 3,5% a po wydarzeniach z 11.9.2001 r. do 1% w lipcu 2003 r. na rok (była to najniższa stopa procentowa od 50 lat). Ponieważ inflacja utrzymywała się na poziomie wyższym od stóp procentowych lokowano pieniądze w nieruchomościach podnosząc ich wartośd. Jednocześnie w pogoni za realizacją zysków banki amerykaoskie wprowadziły różne formy kredytów hipotecznych, przy udzielaniu których nie sprawdzano wiarygodności finansowej i/lub wypłacalności. Do takich form należy zaliczyd Liar Lions – kredyt bez dokumentacji, NINA – No Income No Assets, NINJA – No Income No Job No Assets. Banki udzielające wymienionych rodzajów kredytów sprzedawały te ryzykowne hipoteki dalej przekształcając je w obliga2 Dot-com boom datowany jest na lata 1995-2000 i wywołany był nadmiernym przecenianiem przedsiębiorstw z branży informatycznej i jej pokrewnych. cje subprime uzyskujące w dalszej sprzedaży niezasłużenie rating AAA3. W ten sposób wykreowano więcej AAA-zobowiązao niż AAA-majątku. Te syntetycznie wykreowane wartości stanowiły bezpośrednio przed wybuchem kryzysu bankowego 50% wolumenu handlowego. Podniesienie stóp procentowych do poziomu 5,25% w 2006 r. spowodowało znaczne zwiększenie obciążeo odsetkowych i niewypłacalnośd wielu kredytobiorców. Ponowne obniżenie stopy procentowej do poziomu 2% w 2007 r. miało obniżyd obciążenia kredytowe. W tym okresie sytuacja była już jednak nie do opanowania. Przejawiający się spadkiem cen nieruchomości pod koniec 2006 r. kryzys ujawnił, że obligacje subprime są papierami bez pokrycia, co doprowadziło jako pierwsze do bankructwa fundusze inwestycyjne banku Bear Stearns. W obliczu strat w marcu i kwietniu 2008 r. dokapitalizowano główne banki USA, w tym Merrill Lynch, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Lehman Brothers oraz Citigroup. Podobną taktykę zastosowano niewiele później, kiedy okazało się że zapoczątkowany w USA kryzys bankowy dotarł już do Europy, dokapitalizowując w Niemczech Hypo Real Estate – główny niemiecki bank udzielający pożyczek paostwu na finansowanie jego działalności, w tym np. także na inwestycje w rozbudowę infrastruktury. Ratowanie ww. banków przed upadłością uznano za konieczne, ażeby zapobiec ewentualnemu efektowi domina. Bankructwo tych banków pociągnęłoby za sobą upadek innych banków prowadząc do załamania się międzynarodowego i narodowych systemów finansowych oraz przedsiębiorstw prowadząc bezpośrednio do masowego bezrobocia. W obliczu przeciągającego się braku decyzji UE dotyczącego udzielenia pomocy krajom EŚW w styczniu 2009 r. dziewięd międzynarodowo działających banków austriackich apelowało do UE o udzielenie pomocy bankom tego regionu4 (Höller, 2009, s. 15). Czynnikiem ułatwiającym rozpowszechnienie się kryzysu było wysokie zadłużenie. Wiele rozwiniętych gospodarek tzw. pierwszego świata konsumowało 3 Wszystkie ratingi bazują na hierarchii ustalonej przez organizacje ratingowe. Dłużnik posiadający rating AAA dysponuje niezwykle silną zdolnością do wypełniania własnych finansowych zobowiązao. AAA jest najwyższym ratingiem emisji, jaki organizacja certyfikująca może przyznad i przypisuje najwyższą jakośd pod względem bezpieczeostwa w przyszłości. Dłużnik z ratingiem BBB ma odpowiednią zdolnośd do wypełniania własnych zobowiązao finansowych. Dłużnik z ratingiem CCC w realizacji własnych możliwości jest w danym momencie podatny i uzależniony od korzystnych warunków gospodarczych, finansowych oraz biznesowych. Rating SD przyznawany jest w przypadku, gdy agencja ratingowa nie jest przekonana, o tym iż kredytobiorca w przeprowadzanej emisji obligacji będzie w stanie wywiązad się ze swoich zobowiązao. 4 M. in. Bank Austria, Erste Bank, Raiffeisen International. Chęd udzielenia pomocy wynika z faktu, że banki austriackie udzieliły krajom EŚW kredytów na łączną sumę 230 mld €. Sugestie rządu austriackiego kierowane były do Osteuropabank EBRD i opiewały na sumę 100-150 mld. €. przez lata więcej niż wytwarzało. Sytuacja ta odzwierciedliła się na rachunkach obrotów bieżących w postaci rosnących deficytów (6-12% PKB). Efektowi temu towarzyszył spadek stopy oszczędności a co za tym idzie import oszczędności z zagranicy na finansowanie konsumpcji (finansowanie zewnętrzne). Zwłaszcza w USA deficyt finansowany jest przez zaciąganie kredytów w Chinach (Fischer, s. 21). Chioskie zapasy dewiz mogą przyczynid się w przypadku obniżania oprocentowania efektywnego do powstawania kolejnych baniek kredytowych i spekulacyjnych. Jeszcze w 2008 r. wydawało się, że kroki podjęte w St. Zjedn. wstrzymają rozpowszechnienie się kryzysu w Europie. Międzynarodowe powiązania finansowe gospodarek wysokorozwiniętych ułatwione i przyspieszone przez globalizację zaczęły jednak oddziaływad na sytuację przedsiębiorców. Z jednej strony coraz trudniejsze stało się uzyskanie kredytu na inwestycje z drugiej problemy finansowe Amerykaoskich przedsiębiorców oraz ograniczenie konsumpcji gospodarstw domowych wpłynęły negatywnie na wartośd importu do USA, a co za tym idzie na spadek eksportu przede wszystkim Niemiec. Także gospodarka Polska powiązana jest z europejskimi i światowymi rynkami. Przeprowadzone badania synchronizacji polskiego cyklu koniunkturalnego z gospodarkami UE, strefy euro oraz Niemiec wykazały co najmniej umiarkowanie wysoki jej stopieo5 (Borowski, 2004, s. 33). World Economic Outlook wykazał natomiast najwyższy współczynnik korelacji wzrostu gospodarczego Polski ze wzrostem gospodarczym świata, Rosji, UE, Niemiec i krajów ESW (World Economic Outlook, 2008). Oznacza to więc, że na poprawę sytuacji w Polsce będą także oddziaływały czynniki zewnętrzne6. Dla gospodarki polskiej szczególnie ważną rolę będzie odgrywała poprawa sytuacji gospodarczej Niemiec jako kraju wiodącego w kształtowaniu się koniunktury gospodarczej w UE7 (Schirwitz B., Wilde K., 2004). i.2. Sytuacja gospodarcza w krajach EŚW w dobie kryzysu Gospodarki krajów EŚW osiągały po roku 2001 bardzo dobre wyniki gospodarcze, wzrost gospodarczy na poziomie 5% i więcej (nawet ok. 10% i powyżej) był 5 Zestawienie obejmuje wyniki 11 badao różnych autorów przeprowadzonych w latach 20012003. 6 Czynniki oddziaływujące na gospodarkę można podzielid na wewnętrzne (endogeniczne) oraz zewnętrzne (egzogeniczne) a także na przewidywalne, np. wzrost wydatków socjalnych w trakcie sprawowania władzy przez partie lewicowe, lub nieprzewidywalne – wewnętrzne, np. nieurodzaj; oraz zewnętrzne np. wojna. 7 Po stworzeniu Exchange-Rate-Mechanizm cykle krajów wchodzących w ten system stały się bardziej zsynchronizowane z cyklem niemieckim. raczej regułą niż wyjątkiem. W okresie porównywalnym gospodarki zachodniej części Europy nie rosły tak dynamicznie. Jeszcze na początku 2008 r. wyniki gospodarcze krajów EŚW, w tym także Polski, były lepsze od pozostałych paostw. Sytuacja ta pozwalała mied nadzieję, że jeśli uda się szybko zareagowad na kryzys i podjąd odpowiednie kroki stabilizujące nie dotrze on do Europy Wschodniej. Rozwój gospodarczy i konsumpcja8 finansowane były jednak i w tych krajach z oszczędności zagranicznych (wartośd konsumpcji przewyższała wartośd wytworzonych dóbr a niskie stopy oszczędności prowadziły do importowania oszczędności z zagranicy niezbędnych do ich finansowania). Wzrastało w ten sposób uzależnienie od finansowania zewnętrznego. Częściowo przegrzane gospodarki, np. republik nadbałtyckich („bałtyckich tygrysów”), łatwo dostępne, tanie kredyty i niskie stopy oszczędności wpłynęły negatywnie na sytuację w momencie ogłoszenia niewypłacalności przez amerykaoski bank inwestycyjny Lehmann Brothers. Efektem tego było zaostrzenie warunków udzielania kredytów oraz wycofywanie znacznych środków finansowych przez zachodnie banki działające w Europie Wschodniej. Dobre wyniki gospodarcze krajów EŚW wynikały z potrzeby nadrobienia zaległości w standardzie życie, mierzonego w tys. euro na obywatela, w stosunku do tzw. starych członków Unii. Mimo tego żaden z krajów EŚW nie znajdował się w czołówce listy najbardziej konkurencyjnych krajów świata. Dopiero na 32 i 33 miejscu na 134 kraje znalazły się Estonia i Czechy, natomiast Polska na 53 (Schwab K., Porter M., 2008, s. 93-94). Aczkolwiek wśród 20 pierwszych miejsc znajduje się aż 12 zachodnich krajów UE, ranking wymienionych w niniejszym opracowaniu krajów EŚW zamyka Bułgaria na miejscu 76. Podkreśla to nadal występujące różnice rozwojowe w obrębie krajów UE i pogarsza niezależnie od kryzysu szanse na przeobrażenie UE w najbliższym czasie w najbardziej konkurencyjny region gospodarczy świata. Dużą rolę odgrywa przy tym konkurencja ze strony krajów azjatyckich. Przeprowadzone w latach 2006/2007 przez Euro Asia Consulting badania porównawcze atrakcyjności krajów ESW oraz Azji jako miejsc inwestycji dla zagranicznych inwestorów wykazały, że wzrastające płace w krajach EŚW powodują, 8 Także polskie gospodarstwa domowe są coraz bardziej zadłużone. Zadłużenie to (pożyczki i kredyty) wzrosło z 70,0 mld zł w 2001 r. do 232,7 mld zł w 2007 r. Przede wszystkim wartośd kredytów konsumpcyjnych wzrosła. W 2007 r. 23% polskich kredytobiorców przeznaczyła środki z kredytów na kupno urządzeo AGD, 20% na potrzeby bieżące, 17% na wyposażenie mieszkao, 17% na zakup sprzętu RTV, 9% na zakup komputera, 1% na zakup samochodu. Por. Stasiak P., Wielkie pożyczanie, Polityka nr 44 z 3.11.2007, s. 93-94. że stają się one mniej atrakcyjnymi miejscami inwestycji. Ze względu na różnice płac (np. 7,80 €/h w przemyśle w Czechach, 0,40 €/h. w Wietnamie) nie są one już konkurencyjne w stosunku do Chin, Indii czy Tajwanu. Kraje EŚW charakteryzują się jednak niższym politycznym ryzykiem i stabilną sytuacją a przy tym stanowią rynki zbytu. Są to gospodarki rozwijające się dynamicznie oraz oferują wysoką jakośd kwalifikacji siły roboczej, również w zakresie nauk inżynieryjnych (Von West nach Ost, 2007, s. 6-7). W ostatnich latach powstały w tych krajach klastry specjalizujące się przede wszystkim w dziedzinie produkcji samochodów, świadczą o tym 3gwaizdkowe klastry Czechach, na Węgrzech, w Polsce, Rumunii oraz na Słowacji), przetwórstwa metalowego (w Czechach, Słowenii, Polsce i w Rumunii) (Por. Innovations Clusters in Europe, 2007, s. 33-65; Ketels Ch., Sölvell Ö., s. 62-73, www.scanbalt.org). Koncentracja wyrobu ww. produktów w krajach EŚW wpływa na ich uzależnienie od sytuacji w Niemczech, ponieważ są to w dużej mierze (pół)produkty wykorzystywane w łaocuchu produkcyjnym w Niemczech i stanowiące niemiecki export do krajów trzecich. W zależności od sytuacji gospodarczej (wyjścia z recesji krajów Europy Zachodniej oraz USA a co za tym idzie wzrostu zapotrzebowania na towary importowane) będzie polepszała się sytuacja w krajach EŚW, w tym także w Polsce. Zwłaszcza eksporty Polski, Czech oraz Słowacji, które obejmują głównie maszyny, części do produkcji samochodów oraz wyroby ze stali i innych metali wzrosną ponownie. Jako najwcześniejszą oznakę wyjścia z kryzysu można uznad ożywienie w branży logistycznej, ale także na rynku półprzewodników, które przebiega analogicznie do cykli koniunkturalnych, W maju 2009 r. takie ożywienie odnotowały już Deutsche Post DHL oraz Fa. Infinion (Hoffen und bangen, 2009, s. 23), co pozwala na przyjęcie optymistycznej perspektywy na drugą połowę 2009 r. Pozytywne tendencje odnotował także monachijski instytut Ifo badający miesięcznie nastoje wśród 7.000 firm. Indeks klimatu przedsiębiorczości wzrósł z 84,3 do 85,9 punktów (Kaelble M., 2009, s. 9). W drugim kwartale 2009 r., po 4 kwartałach recesji, wystąpił dodatni wzrost gospodarczy o 0,3% w stosunku do kwartału poprzedniego. Ożywienie na rynku niemieckim będzie oznaczało ożywienie w branży metalowo-samochodowej jako napędzającej tam wielkośd eksportu a tym samym reaktywację stosunków z firmami-dostawcami z EŚW. Sytuacja Polski nadal jest oceniana pozytywnie na tle pozostałych krajów. Najbardziej odczuwalnymi dla przedsiębiorstw skutkami kryzysu jest ograniczenie akcji kredytowej przez banki oraz obniżenie wartości złotego, co powoduje problemy finansowe w przedsiębiorstwach z opcjami walutowymi. Także zależnośd wartości złotego od spekulacyjnych inwestycji krótkoterminowych oraz wysoki udział importu w produkcji są swego rodzaju zagrożeniem dla rozwoju i kontynuacji przedsiębiorczości. i.3. Drogi wyjścia z kryzysu Obecny kryzys finansowy wywołuje nie po raz pierwszy dyskusje nt. „kooca kapitalizmu” lub nowej jego formy. Głosy te jednak zdają się zbyt fatalistyczne a porównania z kryzysem lat 30. XX w. nie całkowicie trafne. Zapoczątkowany wtedy New Deal także nie odniósł krótkookresowo założonego sukcesu i nie doprowadził do osiągnięcia pełnego zatrudnienia mimo wysokich nakładów na walkę z bezrobociem. Podobne skutki odniosą programy koniunkturalne. Nie można oczekiwad natychmiastowej poprawy sytuacji, ponadto pakiety antykryzysowe przyczyniają się do znacznego wzrostu zadłużenia paostw, a w UE stanowią ponadto problem w kontekście utrzymania zadłużenia w ramach ustalonych kryteriów konwergencji. W skali świata przeznaczono 2 biliony euro na programy koniunkturalne mające wesprzed funkcjonowanie gospodarek, chroniące i wspierające działalnośd przedsiębiorstw oraz na zachowanie miejsc pracy. Największe środki przeznaczą na ten cel w najbliższym czasie St. Zjednoczone (733,0 mld € / 5,6 % krajowego PKB w 2008 r.), Chiny (429,5 mld €) Rosja (89 mld €), Niemcy (82 mld € / 3% krajowego PKB w 2008 r.), Hiszpania (49,1 mld €), W. Bryt (28,9 mld € / 1,4%), Francja (28,6 mld € / 0,6 %) (Ranking der Konjunkturhilfen, 2009, s. 6). Pakiety antykryzysowe przeznaczane są i będą w dużym stopniu na poprawę istniejącej, nierzadko zaniedbanej, infrastruktury. Takie przeznaczenie tych środków nie poprawi jednak krótkookresowo koniunktury, mimo to pozwoli na dalsze wprowadzenie, rozbudowanie i wzmocnienie roli technologii ekologicznych, których rozwój i wspieranie zostało także uwzględnione. Z prognoz Komisji Europejskiej ds. Gospodarczych wynika, że pozytywne efekty wdrożonych bodźców fiskalnych będą odczuwalne dopiero w 2010 r. (Glapiak E., Polska wciąż na plusie, 2009, s. B1). Programy koniunkturalne krajów EŚW są o wiele skromniejsze od tych wprowadzonych w Niemczech lub USA, ich celem jest jednak również złagodzenie skutków kryzysu aczkolwiek koncentrują się one w głównej mierze na zmniejszeniu obciążeo podatkowych gospodarstw domowych9 w celu pobudzenia konsumpcji oraz na odciążeniu małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). 9 Wspiera to bezpośrednio konsumpcję. Cel ten mógłby byd zrealizowany także np. przez obniżenie VAT´ u. W obliczu kryzysu w Polsce, w styczniu 2009 r., sejm postanowił zamiast wzrostu wydatków oszczędności o wys. 4,2 mld € m.in. w zakresie zagranicznych misji wojskowych oraz edukacji (Rybak A., 2009, s. 13). W przypadku Polski dyscyplina budżetowa może stworzyd w fazie wyjścia z recesji dodatkowy bodziec dla gospodarki10. Przy niskiej inflacji i niskiej stopie oprocentowania będzie łatwiej o gospodarczą ekspansję i nadrobienie zaległości rozwojowych w stosunku do starych krajów unijnych. Stanowisko to jest jednak sprzeczne ze stanowiskiem Komisji Europejskiej, która zaznacza, że wydatki rządowe i inwestycje publiczne pozytywnie oddziaływają na gospodarkę. Zwłaszcza w dobie kryzysu szczególna rolę odgrywa właściwie prowadzona rozważna polityka społeczno-gospodarcza paostwa11. Dochody budżetu paostwa z wpływów podatkowych są niższe a rozchody poczynione w ramach polityki gospodarczej (programy koniunkturalne) i społecznej (zasiłki, subsydiowanie wynagrodzeo) są wyższe. Polityka USA i UE odbiega w kwestii wizji i metod zwalczenia kryzysu od siebie. Prezydent USA, B. Obama, jest za luźną polityką fiskalną; paostwa UE w zasadzie nie mogą pozwolid sobie na przekroczenie kryteriów z Maastricht. Można przyjąd, że w krajach Unii Europejskiej środki na spłacenie zadłużenia będą pozyskiwane przez wzrost opodatkowania, natomiast w USA z dużym prawdopodobieostwem na drodze wyższej inflacji. Niezamierzonym skutkiem ubocznym obecnego kryzysu jest z jednej strony zacieśnienie współpracy wielu krajów dotyczącej ograniczania skutków finansowych kryzysu i wspierania rozwoju gospodarczego, jednakże z drugiej strony w ramach ochrony własnej gospodarki przed skutkami kryzysu promowanie tylko produktów własnych12 (Buy American, specjalna ochrona przed zwolnieniami zatrudnionych przemysłu samochodowego we Francji, niemiecki 10 Także relatywnie niższe zadłużenie Polski w stosunku do starych krajów unijnych włącznie z rokiem 2008 (47,1% GDP, dla UE 27 wynosiło 61,5% GDP, dla strefy euro 69,6% GDP, dla Francji 68,1% GDP, dla Niemiec 65,9% GDP) będzie miało pozytywny efekt. 11 Założenia poczynione w ubiegłych latach dotyczące wspierania rozwoju GOW w Polsce, polepszenia innowacyjności gospodarki, polepszenia poziomu wykształcenia ludności wpisują się nie tylko w cele (odnowionej) Strategii Lizbooskiej, ale także korelują z zaleceniami OECD, które postulują inny sposób redystrybucji środków uzyskanych z wpływów podatkowych niż dotychczasowy. 12 Również w Polsce prezesi i właściciele największych firm zainicjonowali akcję „kupuj polskie”, której celem jest wspólne wypracowanie programu wspierania rozwoju polskich produktów. U podstaw projektu leży idea patriotyzmu konsumenckiego (przywiązanie do rodzimych produktów i marek, której barierą jest nadal rozpowszechnione postrzeganie produktów z importu jako synonimu luksusu) stosowanego na szeroką skalę w krajach rozwiniętych gospodarczo. Kwestią dyskusyjną może w tym przypadku byd fakt, czy celem nadrzędnym jest ochrona polskich producentów czy też wzmocnienie pozycji produktów własnych na rynku. rynek pracy będzie nadal, do 2011 r., niedostępny dla pracowników z EŚW). Ze względu na chronienie rynków wewnętrznych można się spodziewad, że tendencje te będą się jeszcze nasilały. W kontekście umacniania spójności europejskiej jest to trend, któremu należy zapobiegad. Celem powinno nadal pozostad promowanie krajów europejskich w UE. Wzrost nastojów protekcjonistycznych i ochrony interesów narodowych nie jest jednak wynikiem kryzysu. Trend ten był już zauważalny w trakcie i poprzez zerwanie negocjacji w Doha. W wyniku kryzysu można spodziewad się, że obok dążeo do wprowadzenia ograniczeo i regulacji w sektorze bankowym, wprowadzenia kontroli międzynarodowych przepływów kapitału wzrośnie protekcjonizm, przed którym przestrzega WTO13. Można także spodziewad się wzmocnienia roli paostwa w gospodarce (przewodnia rola paostwa jako poręczyciela sprawnego funkcjonowania rynku). Od lat, zwłaszcza w ostatnim dwudziestopięcioleciu, poluźniano regulacje w międzynarodowym handlu i wymianie (niższe opłaty celne, przepływ kapitału, przepływ siły roboczej), cały ten okres cechował się ok. 6% rocznym przyrostem wartości światowego handlu. Powstałe międzynarodowe łaocuchy produkcji są przez swoją kompleksowośd o wiele bardziej narażone na zakłócenia niż wcześniej. Nowa fala protekcjonizmu byłaby takim zakłóceniem i może spowodowad niższe wartości wzrostu gospodarczego na świecie. Ustanowienie pewnych regulacji na rynku finansowym nie musi jednak oznaczad protekcjonizmu14. W kwietniu 2009 podczas szczytu G-20 w Londynie uzgodniono, że rynki finansowe zostaną poddane odpowiednim regulacjom i nadzorowi. Rynek kredytów międzynarodowych jest w niewystarczający sposób uregulowany, przy tym o wiele mniej niż rynek kredytów krajowych. Zapewne także wprowadzone zostaną bardziej rygorystyczne regulacje działalności funduszy typu hedge. Niezależnie od tego, czy regulacje takie zostaną wprowadzone w poszczególnych krajach czy także w obrotach międzynarodowych przepisy te nie powinny utrudniad i hamowad rozwoju przedsiębiorczości, a jedynie stanowid rozsądne regulacje ukierunkowane na stabilizację całej gospodarki – 13 WTO przestrzega przed zwiększaniem protekcjonizmu i opowiada się za nieograniczaniem wolnego handlu, aby nie pogłębiad kryzysu. 14 Jednym ze sposobów stabilizacji sektora bankowego jest utworzenie „złego banku” (Bad-Bank). Sposób jego funkcjonowania oparty jest na szwedzkich funduszach zabezpieczających (Securum, Retriva) z okresu kryzysów w 1987 i 1994 r. Zadaniem „złego banku” jest przejęcie "toksycznych" aktywów i złych kredytów z całego sektora. Utworzony w lipcu 2009 r. w Niemczech zły bank ma przywrócid zaufanie inwestorów do sektora finansowego i ożywid rynek kredytowy; przejmie on poręczenia za toksyczne aktywa o wartości od 150 do 300 mrd €. Dzięki stabilizacji w sektorze bankowym można spodziewad się także w dalszej perspektywie ożywienia gospodarczego. Por. Dunkel M., Ab in den Mülleimer, Financial Times Deutschland, 1.7.09, s. 16. średni udział paostwa – jako złoty środek pomiędzy protekcjonizmem i regulacjami a libertarianizmem. W skali globalnej warto spojrzed na pewien fenomen: w momencie, w którym pojawiło się niewielkie ożywienie gospodarcze i sytuacja dotycząca rozwoju wiodących gospodarek wydaje się polepszad umilkły głosy zwolenników regulacji sektora finansowego. Już w dobie kryzysów lat 90. XX w. krytykowano brak wystarczających regulacji transakcji finansowych, w tym kredytowych, pomiędzy paostwami (Soros, 1998, s. 140, 159, 226). Soros zauważył już wtedy, że wpływ międzynarodowego kapitału na losy krajów jest już tak znaczny, że nazwał to zjawisko systemem światowym, w którym kapitał przemieszcza się tam, gdzie istnieją największe szanse zysku (biedna peryferia, z której odciągany jest kapitał oraz bogate centrum inwestujące bądź pożyczające kapitał). Mimo starao polityków dotyczących nowych regulacji rynków finansowych szczyt paostw G-8 we Włoskim L´Aquila w lipcu 2009 nie odniósł oczekiwanego skutku. Jednośd większości krajów UE przekreśla stanowisko Wielkiej Brytanii (plany te nie znajdą także poparcia w USA). Nowe regulacje dotyczą m. in. udziału własnego funduszy inwestycyjnych, pozostawiając jednak z drugiej strony nadal wolny wybór agencji ratingowej przedsiębiorstwom15 – regulacja ta, a właściwie ustanowienie konkretnych przepisów i ograniczeo powinno stad się celem polityków. Wydaje się jednak, że powiedzenie „porażki uczą więcej niż sukcesy” nie dotarło do mocodawców a schumpeterowska twórcza destrukcja będzie powracała nieokiełznana regulacjami. Zakończenie Początek oddziaływania rynków finansowych na sytuację w Polsce można datowad na rok 1991, tj. utworzenie Giełdy Papierów Wartościowych. Współcześnie, wspierane przepływem i wymianą informacji o wiele szybciej „importowane” są oczekiwania (nastroje) z innych krajów a inwestycje zagraniczne w Polsce wpływają na podatnośd gospodarki polskiej na zmiany sytuacji gospodarczej w krajach inwestujących (w sytuacjach kryzysowych kapitał zostaje w pierwszej linii odciągnięty z zagranicy16). Sytuacja gospodarcza „reszty świata” będzie zależała od kroków podjętych przez Fed, których skutki będą pośrednio oddziaływały na inne gospodarki pozytywnie lub negatywnie w zależności od przyjętej 15 Właśnie tym agencjom przypisuje się winę za wywołanie obecnego kryzysu. Por. Krumrey H., Neue Regeln – was soll das denn, Wirtschaftwoche z 29.6.09 nr 27, s. 16-19. 16 Działo się tak również w trakcie Wielkiego Kryzysu lat 30. XX w. i doprowadziło przez wycofanie kapitału północnoamerykaoskiego z Europy. taktyki (obniżenie stóp oprocentowania w celu powstrzymania inflacji lub podwyższenia stóp procentowych powodujące pogłębienie się recesji). W czwartym kwartale 2008 r. gospodarki krajów OECD skurczyły się o 7,8%, w pierwszym kwartale 2009 r. o dalsze 8,3%, na trzeci kwartał przewidywany jest -0,4, ale na czwarty +0,3%. Mimo wszystko prognozy wyjścia z kryzysu nie są optymistyczne. Pesymistyczny scenariusz głównego ekonomisty OECD zakłada, że większośd krajów pogrąży się w długotrwałej recesji (Hess http://www.handelsblatt.com). Mimo tego zakłada się, że ożywienie gospodarcze nastąpi w 2010 r. kiedy zaczną działad efekty uruchomione przez programy koniunkturalne. Gospodarka Polski, dotychczas raczej średniaka - niestety nie global player´a ma szanse zyskania dobrej pozycji w okresie wyjścia z kryzysu. Wśród krajów Regionu wysuwała się już przed kryzysem na lidera ze względu na stabilny wzrost i stabilnośd gospodarczą. Podobnie dobre szanse ma warszawska giełda papierów wartościowych. Ze względu na odległośd do innych europejskich giełd, np. we Frankfurcie czy Wiedniu, giełda warszawska leży centralnie dla większości krajów EŚW. Popłaciła również wstrzemięźliwośd w forsowaniu programów antykryzysowych. W 3 kwartale 2009 r. sytuacja gospodarcza Polski na tle krajów Europy i świata kształtuje się bardzo dobrze. Jako jedyny kraj UE Polska gospodarka uzyskała przyrost PKB o wartości 1,1% (Cieślak-Wróblewska, 2009, s. 2). Na tle wzrostu gospodarczego Litwy o wartości -22,6%, poprzez Niemcy, Szwecję, Holandię (ok. -5% do -6%) po Grecję (-0,2%) jest to wynik wysoce zadowalający. Do tego dobrego rezultatu przyczyniło się kilka czynników, m.in. duży krajowy rynek zbytu, wpływ niższej stawki PITu na wzrost konsumpcji prywatnej, osłabienie złotego na początku roku 2009 (obniżenie kursu wymiany złotego na euro) i wsparcie poprzez to eksportu, ponadto wystąpiła także dodatnia kontrybucja eksportu netto (wartośd eksportu była wyższa niż wartośd importu), drogie produkty importowane zastąpiły produkty krajowe, przez cały bieżący rok napływały środki z unijnych funduszy, nadal utrzymuje się wysoka wartośd inwestycji publicznych związana z rozbudową infrastruktury m.in. w związku z euro 2012. Chod dotychczasowy bilans roku 2009 w zaistniałej sytuacji jest pozytywny w kwartale 3 i 4 sytuacja może (nieznacznie) się pogorszyd. Nadal rośnie stopa bezrobocia, rozwój płac i poziom inwestycji firm prywatnych niemalże stagnują. Zakładając jednak, że w analogicznym okresie polepszy się sytuacja gospodarcza Niemiec może to doprowadzid do reaktywowania produkcji oraz eksportu i zapobiec obniżeniu się wzrostu gospodarczego w Polsce. Bibliografia Begg D., Fischer, S., Dornbusch R. (2003), Makroekonomia, PWE, Warszawa. Berschens R. (2.3.09), 27-EU-Mitglieder; 28 Meinungen, „Handelsblatt”. Cieślak-Wróblewska A. (29-30.08.2009) Polska gospodarka najlepsza w Europie, „Rzeczpospolita” . Dunkel M. (1.7.09), Ab in den Mülleimer, „Financial Times Deutschland“. Fischer M. (13.7.09), Der Protektionismus kehrt zurück, „Wirtschaftswoche“ nr 29. Fischer M. (22.6.09), Goodbye Dollar, „Wirtschaftswoche“ nr 26. Glapiak E. (20.01.2009), Polska wciąż na plusie, „Rzeczpospolita”, Ekonomia & Rynek. Greenspan A. (2007), The Age of Turbulence. Adventures in a New Word, The Penguin Press, New York. Greive M. (4.3.2009), Analysten sehen Leitzins im Euro-Raum auf Rekordtief fallen, „Die Welt“. Höller Ch. (12.2.2009), Österreichs Ruf nach Hilfe für Osteuropa verhallt, „Financial Times Deutschland“. Hoffen und bangen (18.5.2009), „Wirtschaftwoche“ nr 21. Innovations Clusters in Europe. A statistical analysis and overview of current policy support (2007), DG Enterprise and Industrie Report, European Commission. Kaczmarek T. (2009), Globalna gospodarka, globalny kryzys, Difin, Warszawa. Krumrey H. (29.6.09), Neue Regeln – was soll das denn, „Wirtschaftwoche“ nr 27. Langhammer R. (23.3.09), Ziehkind der Krise, „Wirtschaftswoche“, nr 13. Meier L. (26.6.09), Frankreich ignoriert Defizitgrenze, „Financial Times Deutschland“. Perry J., Davis B. (30.01.2009), Ekonomiści mocno przestrzegają przed skutkami protekcjonizmu, „The Wall Street Journal. Polska“. Ranking der Konjunkturhilfen (13.7.09), „Wirtschaftwoche“ nr 29. Rybak A. (20.02.2009), Polen spart in der Not, „Financial Times Deutschland“. Samuelson P., Nordhaus W. (2006), Ekonomia, t. 1, PWN, Warszawa. Soros G. (2008), Das Ende der Finanzmärkte – und deren Zukunft, FinanzBuch Verlag, München. Soros G. (1998), Die Krise des globalen Kapitalismus, Alexander Fest Verlag, Berlin. Willershausen F. (11.5.09), Großeinsatz im Osten, „Wirtschaftswoche“ nr 20. World Economic Outlook. Housing and the Business Cycle April 2008 (2008), International Monetary Fund, Washington DC. Źródła internetowe Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu Hess D., Staatliche Hilfe nur für Finanzsektor, Handelsblatt online z 25.11.2008, http://www.handelsblatt.com/politik/konjunktur-nachrichten-/staatliche-hilfe-nurfuer-finanzsektor;2097116, (15.09.2009). Ketels Ch., Sölvell Ö., Clusters in the EU-10 new member countries, www.scanbalt.org, (13.7.2009). Schirwitz B., Wilde K., Synchronisation of Business Cycles in G7 and EU14 countries, European Commission 2004, http://www.waelde.com/pdf/SchirwitzWaeldeTIERsynchronization.pdf, (15.08.2009).
