2.2. Cele i funkcje MFW
advertisement
Spis treści Wstęp.................................................................................................................. 3 Rozdział I Teoria międzynarodowej organizacji ..................................................................... 5 1.1. Pojecie, funcje i podział międzynarodowych organizacji. .......................................... 5 1.2. Charakterystyka międzynarodowej instytucji finansowej .......................................... 9 Rozdział II Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) ....................................................... 11 2.1. Geneza i istota MFW ........................................................................................... 11 2.2. Cele i funkcje MFW............................................................................................. 14 2.3. Zasoby finansowe i działalność kredytowa MFW .................................................... 18 2.4. Struktura organizacyjna i członkostwo w MFW ...................................................... 23 2.5. Współpraca Polski z MFW.................................................................................... 29 Rozdział III Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy) .......................... 34 3.1. Powstanie i cele Banku Światowego ..................................................................... 34 3.2. Struktura organizacyjna Banku Światowego .......................................................... 39 3.3. Działalność kredytowa Banku Światowego ............................................................ 42 3.4. Polska a Bank Światowy...................................................................................... 48 Rozdział IV Regionalne organizacje finansowe ....................................................................... 54 4.1. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) ...................................................... 54 4.2. Polska a EBOR ................................................................................................... 60 4.3. Europejski Bank Inwestycyjny ............................................................................. 66 4.4. Współpraca Polski z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym ..................................... 71 Zakończenie ...................................................................................................... 74 Bibliografia ....................................................................................................... 76 Spis tabel ................................................................................................................. 78 Spis rysunków .......................................................................................................... 78 Spis wyresów ........................................................................................................... 78 Wstęp Międzynarodowe instytucje finansowe są aktywnym podmiotem gospodarki światowej - organizacjami państw lub banków centralnych. Powstały w wyniku wielostronnej www.wkuwanko.pl 1 umowy międzynarodowej dla wspierania rozwoju gospodarczego i społecznego państw członkowskich poprzez udzielanie kredytów, gwarancji kredytowych, dokonywanie inwestycji kapitałowych oraz doradztwo i pomoc szkoleniową. Do najczęściej wymienianych instytucji finansowych zaliczyć należy: - Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) - Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, zwany Bankiem Światowym, - Europejski Bank Odbudowy i rozwoju (EBOR), - Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) oraz inne instytucje o zasięgu regionalnym. Celem poniższej pracy jest zaprezentowanie i przybliżenie zagadnień dotyczących genezy oraz istoty i głównych założeń wybranych organizacji finansowych. W poniższej pracy przedstawiono również członkostwo Polski w poszczególnych instytucjach. W pierwszym rozdziale przedstawiono w zarysie istotę teoretycznych podstaw funkcjonowania międzynarodowej organizacji. Zaprezentowano funkcje, jakie spełniają międzynarodowe organizacje w świecie oraz ich klasyfikację. W dalszej części omówiono pojęcie i istotę międzynarodowej instytucji finansowej. W kolejnych rozdziałach zaprezentowano światowe instytucje finansowe, które miały największy wpływ na procesy transformacji gospodarki polskiej okresu lat dziewięćdziesiątych. W kolejności został przedstawiony Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i rozwoju oraz Europejski Bank Inwestycyjny. Omówiona została geneza poszczególnych organizacji, istota, cele i najważniejsze funkcje pełnione przez te organizacje. Ponadto pokazano zasady członkostwa i proces decyzyjny. Szczególna uwaga została jednak zwrócona na współpracę Polski z wymienionymi instytucjami. Definicje, jak również dane liczbowe do poniższej pracy zostały zasięgnięte z literatury przedmiotu, jak również z artykułów na temat finansowych organizacji międzynarodowych na stronach internetowych. www.wkuwanko.pl 2 Rozdział I Teoria międzynarodowej organizacji 1.1. Pojęcie, funkcje i podział międzynarodowych organizacji Termin „organizacja” jest często wywodzony z dwóch słów: greckiego organon oraz łacińskiego organum, z których pierwsze oznaczało narządzie, narząd, a drugie - narzędzie1. Jednak najbliższy współczesnemu terminowi organizacja jest średniowieczny łaciński termin organisatio, przez który rozumiano urządzenie, układ, budowę organizmu2. Współczesne słowniki i encyklopedie tłumaczą termin organizacja na wiele sposobów. W znaczeniu czynnościowym organizacja to organizowanie, podporządkowanie, urządzanie, zakładanie, układanie regulowanie itd. a więc W znaczeniu atrybutowym organizacja to cecha przedmiotu (obiektu), którą nazywa się zorganizowaniem, będąca skutkiem organizowania. W tym przypadku zwraca się uwagę na „ustrój przedmiotu złożonego, układ jego wewnętrznych zależności”, a więc strukturę. W znaczeniu przedmiotowym organizacja to obiekt zorganizowany3. W odniesieniu do sfery międzynarodowej termin organizacja jest stosowany we wszystkich trzech znaczeniach. Służy on do określenia zarówno działań porządkujących regulujących stosunki między państwami, jak również ich efektów. Jednak tylko nieliczne zabiegi organizacyjne w stosunkach międzynarodowych dają rezultat w postaci utworzenia ściśle rozumianej organizacji międzynarodowej. Organizacje międzynarodowe definiuje się zazwyczaj w znaczeniu przedmiotowym, nawiązując do jednego z tradycyjnych, socjologicznych ujęć organizacji społecznej jako grupy celowej, zrzeszenia zmierzającego do realizacji postawionych przed sobą zadań w sposób zorganizowany4. Za organizację międzynarodową uznaje się zwykle celowy wielostronny związek państw, który nie tylko jest odpowiednio zorganizowany, ale i właściwie zinstytucjonalizowany. Podstawę prawną organizacji stanowi statut (czasem noszący nazwę konstytucji). Uznaje się, że organizacje międzynarodowe funkcjonują wg trzech typów funkcji5: T. Pszczółkowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wrocław 1978, PWN, s. 150 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 533 3 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], Wydawnictwo Naukowe Scholar i Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2002, s. 13-14 4 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1996, t. 4, s. 672 5 http://wiem.onet.pl, hasło: organizacje międzynarodowe, dane aktualne 25.05.2004 1 2 www.wkuwanko.pl 3 1. funkcje regulacyjne, polegające na ustanawianiu norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym, prawnym, mających odpowiednio kształtować postępowanie uczestników stosunków międzynarodowych; 2. funkcje kontrolne polegające na ustalaniu stanu faktycznego oraz na konfrontowaniu go z treścią norm i wzorców w celu przystosowania do nich postępowania uczestników stosunków międzynarodowych; 3. funkcje operacyjne polegające na bezpośrednim świadczeniu przez organizację różnych usług na podstawie jej własnych decyzji, za pomocą jej zasobów. Podstawowa rola organizacji międzynarodowych polega na wywieraniu wpływu na swe środowisko: postępowanie członków, stan i rozwój spraw należących do ich kompetencji. W tym celu muszą one posiadać odrębną od sumy swych członków osobowość. Jest to warunek posiadania przez każdą organizację podmiotowości prawnej. Posiadają także władzę wobec swych członków, tym większą, im bardziej decyzje, które podejmują, dotyczą żywotnych interesów państw członkowskich. Organizacje międzynarodowe są bardzo zróżnicowane. Różnią się liczbą uczestników, zakresem terytorialnym i przedmiotowym, rodzajem aktywności, funkcjami, stopniem rozbudowy struktur wewnętrznych, siłą oddziaływania na środowisko zewnętrzne i znaczeniem w stosunkach międzynarodowych6. Każda wyżej wymieniona cecha może służyć jako kryterium podziału tych organizacji. W poniższej pracy ograniczono się tylko do wskazania podstawowych, występujących między organizacjami różnic. Biorąc pod uwagę zakres członkostwa, można wyodrębnić7: 1. organizacje powszechne, otwarte dla wszystkich państw; w praktyce członkostwo w tych organizacjach jest bliskie powszechności; w 1999 r. stanowiły one około 14% organizacji. Trafnym przykładem organizacji powszechnych są organizacje tworzące system Narodów Zjednoczonych, w tym Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Organizacja do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Międzynarodowa Organizacja Pracy(MOP), Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU), Powszechny Związek Pocztowy (UPU), Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO) Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO); 2. organizacje regionalne, dostępne dla państw z określonego regionu; w 1999 roku stanowiły one prawie 72% organizacji, są wśród nich między innymi: Rada Europy, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), Europejskie Stowarzyszenie Wolnego E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 19-20 7 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 20 6 www.wkuwanko.pl 4 Handlu (EFTA), Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE), Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), Organizacje Jedności Afrykańskiej (OJA), Liga Państw Arabskich (LPA), Stowarzyszenie Narodów Azji PołudniowoWschodniej (ASEAN); 3. organizacje niezwiązane z żadnym regionem, rekrutujące ograniczoną grupę państw pochodzących z różnych kontynentów na podstawie określonych kryteriów; w 1999 r. stanowiły 14% organizacji, należą do nich m.in. Organizacja Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) i Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Ze względu na przedmiotowy zakres kompetencji organizacje można podzielić za dwie grupy8: 1. organizacje wszechstronne (ogólne, uniwersalne), mające szeroki zakres kompetencji, obejmujący różne sfery i dziedziny życia; stanowią nieliczną grupę organizacji, należą do niej przede wszystkim: ONZ, OPA, OJA, LPA; z pewnym zastrzeżeniem do grupy tej można też zaliczyć Wspólnotę Europejską, Radę Europy i OBWE; 2. organizacje wyspecjalizowane (funkcjonalne), mające ograniczony zakres kompetencji, pełniące specyficzne funkcje w określonym obszarze życia społecznego; jest to dominująca liczebnie grupa organizacji; ze względu na dziedzinę życia w jakiej działają te organizacje, można wyodrębnić następujące ich podgrupy: a) organizacje gospodarcze: EFTA, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS), Światowa Organizacja Handlu (WTO), Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA), Międzynarodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa (IFAD), Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłu (UNIDO) w tym również organizacje finansowe: MFW, Bank Światowy, Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC); b) organizacje polityczno-wojskowe: NATO, UZE; c) organizacje działające w sferze socjalnej: WHO, MOP; d) organizacje działające w dziedzinie kultury: UNESCO; e) organizacje techniczne: UPU, ITU, Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO), Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO), WMO. W literaturze przedmiotu wyróżnia się również organizacje integracyjne i organizacje niemające takiego charakteru. Celem tych pierwszych jest inicjowanie i rozwiązywanie procesu integracji w określonych dziedzinach, zazwyczaj wyłącznie lub przede wszystkim w sferze gospodarczej. Mają one z reguły zasięg regionalny, a większość z nich realizuje początkowe etapy integracji. 8 Op. cit., s. 20 www.wkuwanko.pl 5 1.2. Charakterystyka międzynarodowej instytucji finansowej Organizacje międzynarodowe są powszechnie uznawane za uczestników stosunków międzynarodowych. Wynika to, bowiem z tego, iż są one całościami odrębnymi od państw członkowskich, dysponującymi autonomią w stosunku do całej grupy. Decyzje i działania organizacji nie są sumą oczekiwań członków, lecz raczej ich wypadkową, jak również skutkiem różnych innych czynników, w tym politycznych i instytucjonalnych9. Organizacje międzynarodowe mogą również rozporządzać podmiotowością prawnomiędzynarodową. W porównaniu z państwami ma ona charakter pochodny, a jej zakres jest ograniczony i równocześnie odmienny w każdej organizacji. Międzynarodową organizacją finansową, jest, zatem instytucja o zasięgu międzynarodowym pełniąca w gospodarce funkcję podmiotu dokonującego operacji finansowych. Za podstawowe cele uznaje dokonywanie operacji finansowych w krajach swoich członków. Ponadto to jej założenia niezbędny jest kapitał założycielski, który wpłacają państwa członkowskie danej organizacji. Finansowe organizacje międzynarodowe są wyspecjalizowaną (funkcjonalną) instytucją mającą ograniczony zakres kompetencji, pełniące funkcje w określonym obszarze życia społeczno-gospodarczego. Organizacje te wspomagają swoich członków finansowo, poprzez udzielanie różnego rodzaju kredytów i pożyczek. Doradzają w prowadzeniu inwestycji, polityki makroekonomicznej i innych sprawach finansowych. W poniższej pracy szczegółowo zostaną omówione cztery światowe organizacje finansowe: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i rozwoju oraz Europejski Bank Inwestycyjny. Istotna cechą organizacji jest jej wielostronny charakter, który oznacza, że w skład danej organizacji muszą wchodzić co najmniej trzy państwa. Kolejną istotną cechą organizacji jest posiadanie przez daną organizację stałych organów. Organizacja w swym zasadniczym kształcie istnieje i funkcjonuje w formie systemu stałych organów, które wspólnie realizują postawione przed nią cele. W ich ramach przebiegają wszystkie procesy uzgadniania stanowisk i podejmowania decyzji. To one, w ramach otrzymanych uprawnień, reprezentują organizację i działają w jej imieniu10. 9 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 19 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., s. 14-15 10 www.wkuwanko.pl 6 Stałe organy stanowią rdzeń organizacji. Powoływane są na czas określony lub długi, o ustalonym składzie i kompetencjach, stałych terminach posiedzeń z przewidzianym mechanizmem podejmowania decyzji. Oznacza to, że ich istnienie, funkcjonowanie i działanie zostały trwale uregulowane przez odpowiednie systemy zasad, norm i wzorców działania, uznanych przez państwa za wiążące. Za minimalne kryterium uznania związku państw za organizację przyjmuje się zazwyczaj istnienie dwóch organów: międzynarodowego organu plenarnego, zbierającego się regularnie, oraz stałego sekretariatu. To właśnie powstanie i funkcjonowanie stałego sekretariatu odróżnia organizację od konferencji ad hoc lub serii konferencji, których personel administracyjny nie działa między posiedzeniami. Istotnym czynnikiem warunkującym, zaliczenie związku państw w poczet organizacji międzynarodowych jest również, utworzenie jej na podstawie umowy międzynarodowej, będącej równocześnie statutem organizacji. Rozdział II Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 2.1. Geneza i istota MFW Idea utworzenia organizacji międzynarodowej, której zadaniem miała być stabilizacja kursów walutowych oraz regulowanie zasad funkcjonowania międzynarodowego rynku walutowego pojawiła się już w latach trzydziestych XX wieku. John M. Keynes wysunął wówczas projekt utworzenia unii płatniczej, a następnie międzynarodowych organizacji finansowych posługujących się wspólna jednostką monetarną – bancorem, która miała www.wkuwanko.pl 7 zastąpić złoto i stać się pieniądzem światowym. Pomysł ten jednak nie został zrealizowany. Kryzys gospodarczy skłonił państwa o gospodarce kapitalistycznej do powołania organizacji międzynarodowej, mającej za zadanie przeciwdziałanie perturbacjom na międzynarodowym rynku walutowym. Nad projektem jej statutu opracowano równolegle podczas II wojny światowej w Wielkiej Brytanii - Plan Keynesa oraz w Stanach Zjednoczonych – Plan White’a11. Plan J.M. Keynesa, opierał się na konstrukcji unii clearingowej w ramach, której wszystkim krajom zostałaby przyznana kwota równa 75% wartości średnich rocznych obrotów handlowych, koncepcji proponującej kreację pieniądza międzynarodowego o nazwie bancor, który zastąpiłby złoto w roli pieniądza światowego i służył rozliczaniu bilansów płatniczych krajów członkowskich. Sam bancor miał być określony jako pewna ilość złota, miałby ustalony parytet w złocie. Jednocześnie zostałyby ustalone stałe parytety do nowej jednostki, tworząc tym samym podstawy systemu stałych kursów walutowych. System dopuszczał jednorazową dewaluację w wysokości nieprzekraczającej 5%, dewaluacje głębsze musiałyby uzyskać zgodę unii clearlingowej. Natomiast Plan White'a, opierał się na idei stworzenia międzynarodowego funduszu walutowego, idei systemu dewizowo-złotego, w którym rolę pieniądza światowego odgrywałyby obok złota wymienialne na złoto waluty narodowe. Proponowane rozwiązanie zakładało fundusz, który miał się składać w połowie z wkładów państw członkowskich płaconych w zależności od sytuacji gospodarczej, w 10-25% w złocie, w 25-40% w walucie narodowej i w połowie z kredytów. Kredyty walutowe, przeznaczone wyłącznie na pokrycie deficytów bilansu płatniczego, mogłyby być udzielane do wysokości wkładu członkowskiego danego kraju. Jeżeli natomiast jakiś kraj przekroczyłby swoją kwotę, aby sfinansować własny deficyt bilansu płatniczego, to kredyt walutowy mógł uzyskać tylko wówczas, gdy zobowiązał się do poddania odpowiednim rygorom, prowadzącym do przywrócenia równowagi w bilansie płatniczym12. W roku 1941 amerykański Departament Skarbu opracował memoriał na temat problemów monetarnych i finansowych, zalecając założenie funduszu międzynarodowego. Rok później na polecenie prezydenta USA Franklina Delano Roosvelta wyłoniono komisje, której powierzono opracowanie stosownej propozycji. W 1943 r. propozycję dotyczącą utworzenia międzynarodowej organizacji walutowej przedstawiono ministrom finansów krajów kapitalistycznych. Dyskusje ministrów doprowadziły do opracowania wspólnego projektu powołania międzynarodowego Funduszu Walutowego(MFW) 13. W dniach 1-22 lipca 1944 roku w Bretton Woods w stanie New Hampshire w USA odbyła się konferencja założycielska MFW. Sygnatariuszami MFW było 44 kraje świata. E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit.,, s. 152 P. Schaal, Pieniądz i polityka pieniężna, PWE, Warszawa 1996, s. 93-98 13 J. Głuchowski, Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1997, s. 11 11 12 www.wkuwanko.pl 8 Status MFW wszedł w życie 27 grudnia 1945 r. po ratyfikowaniu go przez 29 państw uczestniczących w konferencji walutowej i dostarczających 80% kapitału zakładowego Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Sesja inauguracyjna organu plenarnego MFW odbyła się 8 marca 1946 roku, przy czym MFW zaczął funkcjonować dopiero od 1 marca 1947 roku. W roku 1947 MFW popisał umowę z Organizacją Narodów Zjednoczonych, stając się organizacją wyspecjalizowaną systemu ONZ14. Na konferencji w Bretton Woods zwyciężyła ostatecznie koncepcja White'a, w myśl, której równowaga płatnicza krajów uczestniczących miała być osiągana nie za pomocą ograniczania wymienialności walut i nie przez zdanie się na działanie wyłącznie mechanizmów rynkowych - jak miało to miejsce w przypadku systemu waluty złotej - lecz przez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej, do czego zobowiązały się kraje uczestniczące w systemie. System z Bretton Woods był pierwszym międzynarodowym systemem walutowym, którego podstawę stanowiły następujące zasady15: - Stabilność walutowa (były dopuszczalne wahania kursów jedynie - Wyznaczenie parytetu walut w złocie lub dolarach amerykańskich; - Możliwość zmiany parytetu waluty po uzgodnieniu z Funduszem jedynie o +/- 1%); w przypadku zaburzeń bilansu płatniczego. Utworzenie MFW było rezultatem działań na rzecz ustanowienia nowego powojennego ładu polityczno-gospodarczego. MFW miał przeciwdziałać częstym zmianom parytetów walut oraz koordynować współpracę w dziedzinie polityki walutowej. Powołanie MFW było, więc częścią szerszego programu zmierzającego do stworzenia trwałego pokoju po wojnie światowej opartego na zdrowych ekonomicznych i politycznych stosunkach międzynarodowych. Ośrodkami tej współpracy miały być trzy organizacje międzynarodowe, przede wszystkim MFW, MBOiR oraz Międzynarodowa Organizacja Handlowa (GATT/WTO) 16. Na czele Międzynarodowego Funduszu Walutowego, od czasu jego utworzenia, czyli blisko 60 lat zawsze stał Europejczyk, podczas gdy jego „siostrzaną” instytucją - Bankiem Światowym - kieruje Amerykanin. W kwietniu grupa krajów rozwijających się wezwała MFW do zmiany tej zasady i wyboru na dyrektora generalnego „najlepszej osoby na to stanowisko, niezależnie od jej narodowości”. Faworytem, na to stanowisko był hiszpański prawnik i ekonomista Rodrigo Rato. E. Ambukita i K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Komunikacji i Zarządzania w Poznaniu, Poznań 2002, s. 11 15 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, PWE, Warszawa 2000, s. 170 16 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit, s. 153 14 www.wkuwanko.pl 9 Rato cieszy się poparciem zarówno Europy jak i wielu krajów Ameryki Łacińskiej. Głęboka znajomość tego drugiego kontynentu przydała mu się w czasie krachu finansowego w Argentynie w 2003 roku, kiedy działające w tym kraju firmy hiszpańskie musiały odpisać miliardy dolarów strat. Rato wsparł wówczas Argentynę, wzywając inwestorów do pozostania w kraju, który, jego zdaniem, ma szanse wyjścia z kryzysu. W Europie Rato był od początku zdecydowanym zwolennikiem Paktu na rzecz Stabilności i Rozwoju UE, który zobowiązuje rządy do ograniczenia deficytu budżetowego, obniżenia inflacji i utrzymania silnego euro. Pod jego kierownictwem Hiszpania zlikwidowała deficyty, przez długie lata stałą bolączkę polityki gospodarczej Madrytu, zastępując je nadwyżką budżetową, sprostała też twardym warunkom zakwalifikowania się do roli członka założyciela wspólnej waluty europejskiej, euro. Z Rato za sterem polityki gospodarczej, Hiszpania przeżyła osiem lat nieprzerwanego wzrostu, cały czas powyżej średniej UE. Nawet wówczas, kiedy wzrost silniejszych gospodarczo państw załamywał się, w Hiszpanii trwał nieprzerwanie dalej, osiągając w najlepszym okresie 4 proc. a obecnie 2,4 proc. „Był najlepszym ministrem finansów we współczesnych dziejach Hiszpanii” - uważa Gregorio Izquierdo z madryckiego Instytutu Badań Ekonomicznych17. 5 maja bieżącego roku Rada Administracyjna Międzynarodowego Funduszu Walutowego wybrała hiszpańskiego ekonomistę Rodrigo Rato nowym dyrektorem generalnym tej instytucji. Rato został wybrany w dwóch etapach głosowania. Kadencja dyrektora generalnego MFW wynosi pięć lat18. 2.2. Cele i funkcje MFW Cele MFW zostały określone w artykule I MFW w postaci sześciu zadań, mających stanowić wytyczne polityki i decyzji tej organizacji międzynarodowej. Są to19: 1. Popieranie międzynarodowej współpracy walutowej przez stałą instytucję wyposażoną w aparat do konsultacji i współdziałanie w międzynarodowych sprawach walutowych; 2. Ułatwienie rozwoju i zrównoważonego wzrostu wymiany międzynarodowej, przyczynianie się przez to do popierania i utrzymywania wysokiego poziomu zatrudnienia i dochodu realnego oraz rozwijania zasobów produkcyjnych wszystkich członków, jako naczelnych zadań polityki gospodarczej; 17 Hiszpan nowym szefem MFW, http://www.wprost.pl, dane aktualne dn. 11.05.2003 Rodrigo Rato nowym dyrektorem generalnym MFW, http://gospodarka.gazeta.pl, dane aktualne dn. 11.03.2003 19 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit, s. 158. 18 www.wkuwanko.pl 10 3. Przyczynianie się do utrzymania stabilnych walut, utrzymanie uporządkowanych stosunków walutowych między członkami i uniknięcie deprecjacji walut w celach konkurencyjnych; 4. Pomaganie w tworzeniu wielostronnego systemu regulowania zależności w zakresie bieżących transakcji między członkami i w usuwaniu ograniczeń dewizowych, które hamują wzrost handlu światowego; 5. Wzmocnienie zaufania do członków przez stawianie do ich dyspozycji środków Funduszu, przy odpowiednim zabezpieczeniu i umożliwianiu im w ten sposób korygowania szkodliwych odchyleń od ich bilansów płatniczych bez uciekania się do środków oddziaływujących ujemnie na pomyślność gospodarki krajowej lub światowej; 6. Skracanie, zgodnie z powyższym, czasu trwania i zmniejszenie stopnia braku równowagi w bilansie płatniczym członków w obrotach światowych. Aby te cele osiągnąć, kraje członkowskie współpracujące z MFW oraz między sobą zobowiązały się do20: - kierowania swoją polityką gospodarczą i finansową w taki sposób, aby utrzymany został zrównoważony wzrost gospodarczy, - popierania stabilizacji gospodarczej przez zapewnienie uporządkowanych warunków gospodarczych i finansowych, - unikania manipulowania kursem walutowym lub wykorzystania międzynarodowego systemu walutowego do osiągania nieuzasadnionych korzyści konkurencyjnych do innych krajów, - stosowania polityki kursu zgodnie z zasadami określonymi w statucie MFW. Przystąpienie do MFW wymagało, więc od krajów członkowskich zobowiązania się do ułatwienia wymiany handlowej. Drogą do tego miało być uwielostronnienie rozliczeń, a zatem znoszenie ograniczeń dewizowych i wprowadzanie wymienialności walut. Rozwój handlu uzależniony jest również od wzajemnego zaufania do polityki walutowej krajów, za konieczne uznano, zatem współdziałanie i konsultacje krajów członkowskich w sprawach dotyczących ich polityki walutowej oraz uruchomienie przez Fundusz międzynarodowej pomocy potrzebnej do stabilizowania kursów i przywracania równowagi płatniczej. Na tej podstawie MFW stał się centralną instytucją walutową świata wyposażoną w trzy ważne funkcje21: M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2002, s. 216 21 K. Michałowska-Gorywoda, M. Morawiecki, J. Mulewicz, Międzynarodowe organizacje gospodarcze głównie organizacje powszechne i grupowe, t. 2, PWN, Warszawa 1987, s. 42-43 20 www.wkuwanko.pl 11 1. Regulacyjną - stworzenie forum wielostronnych negocjacji i współpracy w dziedzinie międzynarodowych stosunków walutowych. 2. Kontrolną - nadzorowanie przestrzegania przez kraje członkowskie ustanowionych przez MFW reguł postępowania dotyczących polityki walutowej, płatności międzynarodowych i wymienialności walut. 3. Operacyjną - dostarczenie krajom członkowskim środków finansowych w celu umożliwienia przestrzegania reguł postępowania ustanowionych przez MFW, podczas procesu wyrównywania lub utrzymywania nierównowagi bilansów płatniczych. 4. Konsultacyjną - nadzorowanie przez MFW uzgodnionych programów dostosowawczych i wykorzystania kredytów zgodnie z ustalonymi wcześniej celami. Uznając, że przyjęte cele nie mogą być zrealizowane natychmiast, głównie za względu na słabość gospodarczą krajów europejskich po wojnie, w Umowie o MFW przewidywano okres przejściowy. Nie określano wprawdzie długości tego okresu, ale ze sformułowań tego artykułu wynikało, że spodziewano się zniesienia podstawowych ograniczeń walutowych w krajach członkowskich w ciągu pięciu lat od rozpoczęcia działalności MFW. Jak już wspomniano wyżej, Fundusz zaczął działać w marcu 1947 roku, wprawdzie wymienialność walut w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej, a w związku z tym rzeczywiste uwielostronnienie obrotów płatniczych, stało się jednak faktem dopiero z końcem lat pięćdziesiątych22. Każdy kraj ma swobodę ustalania reguł kursowych dla swej waluty. MFW sprawuje jednak, zgodnie ze statutem, ścisły nadzór nad polityką kursową krajów członkowskich. W ramach tego nadzoru odbywa okresowe konsultacje z krajami członkowskimi oraz uzyskuje od nich informacje ekonomiczne. Jest to niezbędne także w związku z funkcjami koordynacyjnymi MFW w międzynarodowym systemie walutowym i międzynarodowej współpracy walutowej. Sprawowany przez MFW nadzór nad polityką kursową krajów członkowskich uwzględnia głównie potrzeby procesów dostosowawczych w zakresie bilansów płatniczych w skali całego świata23. MFW sprawuje nadzór nad polityką kursową krajów członkowskich poprzez24: - regularną analizę polityki gospodarczej każdego kraju członkowskiego na tle innych krajów, również w powiązaniu z rozwojem gospodarczym, jaki ma miejsce w innych krajach oraz M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 216 23 E. Ambukita i K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op., cit., s. 12 24 Op. cit., s. 12 22 www.wkuwanko.pl 12 - regularne dyskusje na temat sytuacji gospodarczej w świecie. Pozwala mu ocenić politykę gospodarczą i walutową krajów członkowskich oraz analizować rozwój gospodarki światowej. MFW uczestniczy w koordynacji polityki gospodarczej w skali międzynarodowej poprzez opracowania głównych wskaźników oraz średnioterminowych scenariuszy rozwoju gospodarczego. W ramach prowadzonego nadzoru nad polityką kursową MFW odbywa regularne konsultacje (z reguły, co rok) z krajami członkowskimi. Dokonuje wówczas analizy i oceny sytuacji gospodarczej krajów członkowskich, polityki kursowej, fiskalnej, budżetowej oraz sytuacji w bilansie płatniczym. 2.3. Zasoby finansowe i działalność kredytowa MFW MFW uzyskuje środki finansowe na działalność z trzech źródeł. Pierwotnym źródłem są składki państw członkowskim (tzw. kapitał zakładowy funduszu. Każdy kraj należący do MFW ma wyznaczony udział członkowski, którego wartość jest wyrażona w jednostkach SDR. Jest on wpłacany w chwili wstąpienia do Funduszu. Wysokość udziału i sposób jego wpłaty określa Rada Gubernatorów. Kapitał zakładowy Funduszu jest niezbędny do działalności operacyjnej MFW. Bez niego nie byłoby możliwe udzielanie pomocy krajom członkowskim. Zasadnicze znaczenie kwot wnoszonych do jako kapitał zakładowy w działalności MFW, wynika z następujących przyczyn25: - kwota stanowi podstawę zasobów finansowych MFW; - korzystanie z pomocy Funduszu jest określone proporcjonalnie do wysokości kwoty każdego państwa członkowskiego; - przydziały SDR na rzecz krajów członkowskich są dokonywane proporcjonalnie do ich wpłat do kapitału zakładowego Funduszu; - na podstawie wysokości kwoty jest obliczana liczba głosów poszczególnych członków; - mianowani Dyrektorzy Wykonawczy pochodzą z państw, posiadających najwyższe kwoty. Każdy udział członkowski składa się z dwóch części: pierwszej, wpłaconej Funduszowi w międzynarodowym aktywie rezerwowym, i drugiej, wpłaconej w walucie własnego kraju członkowskiego. Obecnie wszystkie kraje członkowskie wpłacają ¼ w SDRach lub wyznaczonych przez Fundusz walutach pełniących funcie walut rezerwowych. Natomiast nowi uczestnicy wpłacają tę część udziału w wybranych przez MFW walutach innych krajów członkowskich za ich zgodą. Część udziałów, która ma być wpłacana w 25 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit, s. 170-171 www.wkuwanko.pl 13 zasobach rezerwowych, powinna być ustalana z uwzględnieniem średnich (posiadanych przez Fundusz) wpłat w zasobach rezerwowych dotyczących krajów członkowskich Funduszu oraz zasobów kraju ubiegającego się o członkostwo26. Wtórnym źródłem finansowania działalności MFW jest emisja własnego środka płatniczego pod nazwą specjalne prawa ciągnienia(ang. Special Driwing Right - SDR). Począwszy od 1970 roku uruchomiono okresową kreację SDR, tj. pieniądza międzynarodowego tworzonego przez MFW, który pełni rolę pieniądza fiducjarnego niewymagającego żadnego pokrycia, opartego na zaufaniu, a jednocześnie cieszącego się zaufaniem krajów członkowskich i pełniącego podstawowe funkcje pieniądza międzynarodowego. Współcześnie SDR na coraz większą skalę pełnią podstawowe funkcje pieniądza międzynarodowego, tj. miernika wartości, środka płatniczego oraz środka tezauryzacji w warunkach światowych. Dzieje się tak, mimo iż zmieniają się zasady ich kreacji i wykorzystania. Są one jednak nadal konsekwentnie podporządkowane podstawowym regułom funkcjonowania MFW. Chociaż zmienia się m.in. bieżąca wartość SDR, to przepisy regulujące funkcjonowanie MFW nadal stanowią o tym, że cała jego ewidencja prowadzona jest w SDR-ach. Największą kwotę w MFW mają Stany Zjednoczone (38 mld SDR w 2000 roku), co daje im około 19% głosów. Jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że główne decyzje w MFW zapadają większością 85% głosów, to oznacza to, że USA dysponują w MFW tzw. ryglowaną większością głosów, czy indywidualnym prawem weta. Kraje wchodzące w skład Unii Europejskiej, jako blok, dysponują również w MFW grupowym prawem weta. Ich łączna kwota w MFW wynosi %( mdl SDR, co daje im blisko 27% głosów27. Obok SDR-ów do zasobów własnych wtórnych zaliczyć można również dochody osiągane z lokat, funduszów powierniczych oraz emisji obligacji. Własne zasoby MFW uzupełniane są w razie potrzeby zasobami pożyczonymi. MFW zaciągał dotychczas pożyczki ze źródeł oficjalnych (skarb państwa i banki centralne) ze Szwajcarii oraz z Banku Rozrachunków Międzynarodowych. Kwoty udziałowe członków stanowią podstawowe źródło finansowe dla MFW. Niektórzy członkowie zobowiązali się do pożyczania od MFW dodatkowych środków, kiedy występuje światowe zapotrzebowanie w międzynarodowym systemie walutowym. M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., 226 27 E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s. 13 26 www.wkuwanko.pl 14 Istnieją dwa źródła uzupełniające, gdzie suma dostępna dla Funduszu z tych źródeł w roku 2002 wynosiła 34 mld SDR28: 1. Ogólne Porozumienie Pożyczkowe (General Arrangements to Borrow GAB), 2. Nowe Porozumienie pożyczkowe (New Arragments to Borrow NAB). W Ogólnym Porozumieniu 11 państw uprzemysłowionych lub ich banki centralne postanowiły pożyczyć Funduszowi wyszczególnione waluty na rynkowych stopach procentowych. Uruchomione zostały w 1962 roku, a odnowione, co 4 lub 5 lat, ostatnio w 1997 roku. W meksykańskim kryzysie finansowym w grudniu 1994 r. okazało się, że więcej środków będzie potrzebne do sfinansowania przyszłych kryzysów finansowych. Dla celu podwojenia środków dostępnych w ramach GAB uczestnicy szczytu G7 (7 państw członkowskich MFW posiadających największy procent głosów) w czerwcu 1995 r. postanowili wezwać kraje uprzemysłowione do tworzenia sumy środków dla MFW. Rezultatem było tworzenie porozumienia kredytowego między MFW, a 25 krajami członkowskimi i instytucjami o nazwie Nowe Porozumienie Pożyczkowe. Ratyfikowano je w styczniu 1997 r., a weszło w życie w 1998 roku. Po raz pierwszy wykorzystano środki z NAB w grudniu 1998 r. na promesę kredytową dla Brazylii. Fundusz spłacił to zadłużenie w marcu 1999 r. po jedenastej rewizji kwot udziałowych29. Kraje członkowskie Funduszu mogą uzyskiwać od niego pomoc finansową tylko z powodu wystąpienia u nich niekorzystnej sytuacji płatniczej, czasowo i w celu rozwiązania problemów płatniczych zgodnie z postanowieniami umowy. Podstawowym warunkiem otrzymania kredytu przez państwo będące w trudnej sytuacji gospodarczej jest uprzednie uzgodnienie programu dostosowawczego z MFW oraz jego efektywna realizacja. Przyznanie kredytu jest poprzedzone odpowiednimi badaniami gospodarki kraju ubiegającego się o pomoc. Negocjacje sa warunkami jej udzielenia. Każda decyzja o przyznaniu kredytu obejmuje szczegółowo określone warunki, terminy przyznania kolejnych rat kredytu oraz kryteria oceny realizacji programu dostosowawczego30. Państwa ubiegające się o pomoc Funduszu są zobligowane do przedstawienia jego organom informacji obrazujących stan gospodarki. Eksperci MFW analizują ten stan gospodarki. Na podstawie przeprowadzonych badań są formułowane przez Fundusz programy dostosowawcze zmierzające do uzdrowienia gospodarki oraz usunięcia trudności E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s. 14 29 Op. cit., s. 14 30 T. Grzeszczyk, Organizacje międzynarodowe, Wydawnictwo. Poradnik metodologiczny, Wydawnictwo Prywatna Szkoła Handlowa, Warszawa 1997, s. 112 28 www.wkuwanko.pl 15 płatniczych kraju. Wypłata kolejnych rat kredytu uzależniona jest od pozytywnej oceny realizacji uzgodnionego programu dostosowawczego. Pozytywna ocena Funduszu ma istotne znaczenie dla gospodarki zainteresowanego kraju. Chodzi nie tylko o cel bezpośredni, jakim jest uzyskanie pomocy, ważniejsze jest zwiększenie wiarygodności kredytobiorcy w stosunkach międzynarodowych jako partnera handlowego oraz wzrost zaufania do jego waluty. Wpływa to z kolei korzystnie na zwiększenie możliwości zaciągania dalszych kredytów na międzynarodowym rynku kapitałowym31. Aktualnie obowiązują następujące ułatwienia kredytowe, dostępne dla krajów członkowskich32: 1. Promesy kredytowe, 2. Ułatwienia rozszerzone, 3. Polityka rozszerzonego dostępu, 4. Kompensacyjne i awaryjne ułatwienia finansowe, 5. Ułatwienia finansowe zapasów buforowanych, 6. Ułatwienia dostosowań strukturalnych, 7. Wzmocnienie dostosowań strukturalnych, 8. Systemowe ułatwienia transformacyjne. Wyżej wymienione kredyty są udzielane na nieco odmienne priorytetowe cele, i pod nieco różniącymi się warunkami do spełnienia, które musza być spełniane przez kraj ubiegający się o pomoc MFW. Typowy program, warunkujący przyznanie kredytu obejmuje następujące instrumenty polityki ekonomicznej33: - redukcje deficytu budżetowego dla ograniczenia inflacji, - redukcje subsydiów dla nierentownych przedsiębiorstw sektora publicznego gospodarki, - radykalne kontrole wzrostu płac i świadczeń społecznych, - liberalizację handlu zagranicznego, a zwłaszcza redukcję ceł dla zwiększenia konkurencji na rynku krajowym oraz wymuszenia pożądanych przekształceń restrukturyzacyjnych przedsiębiorstwa, - zapewnienie korzystnych warunków dla napływu inwestycji zagranicznych. Wymienione środki zastosowane łącznie stwarzają warunki średniookresowej, a tym bardziej długookresowej poprawy sytuacji gospodarczej kraju ubiegającego się o pomoc. T. Grzeszczyk, Organizacje międzynarodowe, Wydawnictwo. Poradnik metodologiczny, op. cit., s. 112 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 237-238 33 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 113 31 32 www.wkuwanko.pl 16 Jednakże instrumenty krótkookresowe powodują konieczność ponoszenia znacznych wyrzeczeń przez społeczeństwo. Wyzwalają rezerwy zbędnego zatrudnienia i tworzą wrażenia, że przyczyniają się do wzrostu bezrobocia. Ich rygorystyczne stosowanie powoduje sprzeciw społeczny, szczególnie grup pracowników przedsiębiorstw pracujących nieefektywnie, którym cofnięto dotacje. Stanowi to element szerokich socjologicznoekonomicznych procesów transformacji gospodarki kraju przechodzącego do funkcjonowania w powiązaniu z rynkiem światowym34. 2.4. Struktura organizacyjna i członkostwo w MFW Siedzibą MFW jest Waszyngton. Najwyższą decyzyjną władzą Międzynarodowego Funduszu Walutowego jest Rada Gubernatorów. Rada Gubernatorów składa się z gubernatorów i ich zastępców mianowanych przez kraje członkowskie. Reprezentowane są w niej wszystkie państwa członkowskie. Gubernatorem jest minister finansów, a jego zastępcą prezes Banku Centralnego. Do kompetencji rady nalezą decyzje związane z35: - członkostwem, - udziałami, parytetami walut, - współpracą z innymi organizacjami międzynarodowymi, - podziałem czystego dochodu, - zatwierdzanie zmiany statutu, - zajmowanie się sprawami budżetowymi (zatwierdzanie wysokich kredytów i ich oprocentowania). Rada pełni także funkcje nadzorcze w stosunku do Dyrekcji Wykonawczej, której może przekazać wszystkie inne uprawnienia poza wyżej wymienionymi. Organ ten spotyka się raz do roku, dokonując przeglądu sytuacji finansowej na rynku międzynarodowym. Sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane na życzenie 15 członków dysponujących 25% głosów. Kworum stanowi 2/3 ilości głosów. Co 3 sesja odbywa się w innym kraju członkowskim, pozostałe przeprowadzane są w Waszyngtonie36. Instytucją wykonawczą są Dyrektorzy Wykonawczy. Dyrekcja składa się z 22 dyrektorów: 6 mianowanych i 16 wybieranych oraz dyrektora generalnego. Dyrektorzy mianowani reprezentują 6 państw o najwyższych kwotach składek. Rada Administracyjna odpowiedzialna jest za bieżącą działalność MFW. Rada Wykonawcza zbiera się tak często jak T. Grzeszczyk, Organizacje międzynarodowe, Wydawnictwo. Poradnik metodologiczny, op. cit., s. 113 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 218 36 K. Michałowska-Gorywoda, M. Morawiecki, J. Mulewicz, Międzynarodowe organizacje, op. cit., s. 42-43 34 35 www.wkuwanko.pl 17 jest to niezbędne, zajmuje się bieżącymi sprawami organizacji. Do obowiązków Dyrekcji Wykonawczej należy przede wszystkim37: - podejmowanie decyzji dotyczących udzielania pomocy finansowej przez Fundusz, umów kredytowych i nadzoru nad ich wykonaniem, zmiany kwot, - podejmowanie decyzji dotyczących strategii rozwiązywania problemu zadłużenia, wykonywanie spraw poleconych przez Radę Gubernatorów, - nadzór nad przestrzeganiem zasad umowy przez państwa członkowskie, - wiążące interpretowanie umowy. W charakterze organów doradczych i konsultacyjnych, które działają na rzecz naczelnych organów MFW, występuje Komitet Tymczasowy i Komitet Rozwoju. Komitet Tymczasowy powstał do ingerowania zmian w statucie. Gdy nie ma potrzeby zmiany statutu komitet ocenia sytuację finansową. Zbiera się dwa razy do roku. Dostarcza on Radzie Gubernatorów informacji na temat dostosowania międzynarodowego systemu walutowego oraz płynności międzynarodowej do warunków funkcjonowania gospodarki światowej, poprawek do statutu MFW zgłaszanych przez dyrektorów wykonawczych oraz bieżących wydarzeń stwarzających zagrożenie dla funkcjonowania międzynarodowego systemu walutowego38. Komitet Rozwoju ma taką samą strukturę, jak Komitet Tymczasowy. Przedmiotem jego zainteresowań jest transfer zasobów rzeczowych do krajów rozwijających się oraz wszelka inna pomoc udzielana tym krajom39. Poniższy rysunek przedstawia szczegółową strukturę Międzynarodowego Funduszu Walutowego z podziałem na najważniejsze Departamenty. Rysunek 1. Struktura Międzynarodowego Funduszu Walutowego M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., 219 38 E. Chrabonszczewska, Międzynarodowe organizacje finansowe, Poltex, Warszawa 1991, s. 26 39 S. Rączkowski, Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1984, s. 300-301 37 www.wkuwanko.pl s. 218- 18 Rada Gubernatorów Komitet Rozwoju Komitet Tymczasowy Rada Wykonawcza Dyrektor Generalny Z-ca Dyrektora Generalnego Departamenty Regionalne Departamenty Funkcjonalne i Usług Specjalnych Informacja i Łączność Usługi Pomocnicze D. Afryki D. Spraw Fiskalnych D. Rozwoju i Nadzoru D. Stosunków Zagranicznych D. Administracyjny D. Azji i Pacyfiku Instytut MFW D. Badań Biuro Europejskie Sekretariat D. Europy I D. Prawny D. Statystyczny Biuro Genewskie Biuro Usług Rachunkowych D. Europy II D. Walutowy i Wymiany D. Skarbu Biuro Regionalne dla Azji i Pacyfiku Biuro Usług Językowych D. Środkowego Wschodu Biuro przy ONZ D. Półkuli Zachodniej Kontrola Wewnętrzna Rachunków Biuro Inwestycyjne Plan dymisji pracowników Biuro Budżetu i Planowania Źródło: E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 161 Działalnością operacyjną MFW zajmuje się również szereg departamentów i jednostek. Do głównych należą: Sekretariat, Departamenty Regionalne, Departament Prawny. W Departamentach Regionalnych analizuje się sytuację gospodarczą poszczególnych regionów. Departamenty Funkcjonalne i Usług Specjalnych opracowują procedury pomocy konkretnym krajom członkowskim i świadczą im pomoc. Zajmują się również kształceniem nowych kadr w ramach kursów prowadzonych przez Instytut MFW. D. -Informacja i Łączność odpowiadają za kontakt i współpracę MFW z innymi organizacjami lub regionami. www.wkuwanko.pl 19 D. Usług Pomocniczych, w tym usługi administracyjne, lingwistyczne, Sekretariat służą MFW jako całość. Pierwotnymi członkami Międzynarodowego Funduszu Walutowego są państwa, które podpisały jego statut na konferencji walutowo-finansowej w Bretton Woods oraz ratyfikowały go przed 1 grudnia 1945 r. Członkiem wtórnym MFW może zostać każde autonomiczne państwo, które wyrazi gotowość i chęć uczestnictwa w MFW (złoży akces, przyjmie pracowników Funduszu i dokona negocjacji członkowskich), jest w stanie sprostać i zaakceptować wymagania statutowe Funduszu oraz zostanie przyjęte na członka MFW (otrzyma, co najmniej 85% ogólnej liczby głosów w organie plenarnym – Radzie Gubernatorów) 40. Liczba krajów członkowskich MFW szybko wzrastała. Członkami założycielami było 41 państw (w tym, również Polska). W 1947 r. skład członkowski stanowiły 43 kraje, w 1960 r. - 69, a już 1969 roku 115 państw zrzeszał MFW, następnie 1974 r. liczba wzrosła do 126, w 1985 r. -148, w 1990 r. - 152, a w 1995 r. - 178, w 1999 r. członkami MFW było już 182 państwa świata41. Polska była jednym z krajów założycielskich, jednak pod naciskiem ZSRR wystąpiła z MFW 14 marca 1950 roku, a wraz z nią wystąpiły również takie kraje jak: Czechosłowacja w 1954 roku oraz Kuba w roku 196442. W 1981 r. Polska zwróciła się z prośbą o ponowne przyjęcie do MFW, jednak za względów politycznych jej rozpatrzenie zostało odłożone. Ponownie Polska stała się członkiem MFW 12 czerwca 1986 roku. Członkostwo w Funduszu daje możliwość korzystania z niżej oprocentowanych kredytów niż w innych źródłach, przy jednoczesnym skoncentrowania miejsca pobierania kredytu. W przypadku emisji SDR43 członek uzyskuje możliwość nie oprocentowanego i bezzwrotnego otrzymania pożyczki. Dodatkową zaletą przynależności do MFW jest podniesienie wiarygodności kredytowej danego kraju na arenie międzynarodowej. Każdy kraj członkowski zobowiązany jest do zgłoszenia przynależności do wybranego systemu walutowego i przestrzeganie jego zasad, informowania o bieżącej sytuacji gospodarczej w dziedzinie handlu panicznego, bilansu płatniczego, rezerw dewizowych itp. oraz zobowiązany jest do przedstawiania programów stabilizacyjnych i równoważenia bilansu płatniczego oraz przestrzegania wskazówek MFW44. E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit, s. 159 Op. cit., s. 159 42 E. Chrabonszczewska, Międzynarodowe organizacje finansowe, op. cit., s. 22 43 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 226230 44 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 160 40 41 www.wkuwanko.pl 20 Każdy członek MFW ma prawo do wystąpienia z organizacji przez pisemne zawiadomienie. Wystąpienie uzyskuje moc prawną w momencie otrzymania zawiadomienia przez MFW. MFW może również zawiesić kraj członkowski w jego prawach. Zgodnie z postanowieniami statutowymi, kraj członkowski może zostać wykluczony z organizacji, gdy nie dopełnia swych obowiązków wynikających ze statutu. Jednak, przed podjęciem jakichkolwiek działań w kwestii wykluczenia, państwo członkowskie powinno być poinformowane i mieć czas na odniesienie się do danej sytuacji zarówno ustnie, jak i pisemnie. Status MFW przewiduje, iż w większości decyzje podejmowane sa przez głosowanie ważone - odróżnia to MFW od innych organizacji międzynarodowych. Głosowanie to polega na tym, że każde państwo członkowskie dysponuje nie jednym głosem, lecz różną ich liczbą. Zasada przydziału głosów jest następująca: każdy kraj członkowski posiada 250 głosów, a każdy kolejny głos jest przyznawany za wpłatę 100 tys. SDR do kapitału MFW. Największą liczbą głosów w MFW dysponują przede wszystkim USA, Japonia, Niemcy, Francja i Wielka Brytania (Tabela 1). Tabela 1 Członkowie MFW dysponujący największą liczbą głosów Kraj Liczba głosów Odsetek ogólnej liczby głosów Stany Zjednoczone 371 743 17,53 Japonia 133 378 6,29 Niemcy 130 332 6,15 Francja 107 635 5,08 Wielka Brytania 107 635 5,08 Włochy 70 805 3,32 Arabia Saudyjska 70 105 3,31 Kanada 63 704 3,01 Rosja 59 704 2,82 Chiny 47 122 2,22 Źródło: E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 170 www.wkuwanko.pl 21 W roku 2001 ogólna liczba głosów w MFW do rozdysponowania, pomiędzy kraje członkowskie wynosiła 2 118 076. Polska dysponuje 13 940 głosami, co stanowi zaledwie 0,66% ogólnej liczby głosów. W zależności od ważności uchwały w MFW podejmowane są różną większością głosów45: - 85% głosów - wymagają decyzje dotyczące ustalenia wysokości wpłat do kapitału zakładowego (Rada Gubernatorów), przydziału SDR (Rada Gubernatorów), zmian struktury i statutu Funduszu (Rada Gubernatorów), zmian w terminach płatności (Rada Wykonawcza), sprzedaży złota (Rada Wykonawcza); - 70% głosów - wymagają decyzje dotyczące oprocentowania (Rada Wykonawcza) oraz zawieszania krajów członkowskich w prawie do głosowania (Rada Gubernatorów); - zwykłą większością głosów - inne decyzje. W praktyce Rada Wykonawcza rzadko stosuje głosowanie ważone. W większości przypadków decyzje podejmuje się na zasadzie consensusu. Decyzje MFW są prawnie wiążące dla wszystkich krajów członkowskich46. 2.5. Współpraca Polski z MFW Polska, która uczestniczyła w konferencji w Bretton Woods, należała do grupy państw założycielskich MFW. Na czele delegacji polskiej stał ówczesny minister skarbu Ludwik Grosfeld. Dokument przystąpienia Polski do tej organizacji został złożony w dniu 26 marca 1946 r. Kwota udziałowa Polski w 1946 r. wynosiła 125 mld USD, co stanowiło 1,52% ogólnej kwoty kapitału własnego Funduszu. Suma, którą Polska wpłacała na początku działalności funduszu, plasowała ja na dziesiątym miejscu pod względem udziału poszczególnych państw w kapitale zakładowym Funduszu47. Współpraca między MFW a Polską nie układała się dobrze. Wynikało, to głównie z napiętej sytuacji politycznej w stosunkach międzynarodowych na przełomie lat 40 i 50. Jedną z najważniejszych kwestii spornych w stosunkach Polski z Funduszem należało ustalenie parytetu polskiej jednostki pieniężnej, gdyż to stanowiło podstawowy warunek uzyskania dostępu do kredytów MFW. Ponadto Polska w wyniku złej kondycji gospodarczej po II wojnie światowej nie była w stanie wpłacić 25% swojej kwoty udziałowej w złocie. W następstwie wszystkich niekorzystnych okoliczności Polska wystąpiła z Funduszu w marcu 1950 roku48. E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 170 K. Michałowska-Gorywoda, M. Morawiecki, J. Mulewicz, Międzynarodowe organizacje gospodarcze głównie organizacje powszechne i grupowe, op. cit., s. 45 47 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], Wydawnictwo: Naukowe Scholar i Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2002, s. 128 48 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 254 45 46 www.wkuwanko.pl 22 W latach 70-tych nastąpiła zmiana negatywnego stanowiska Polski wobec Funduszu. Wiązało się to niewątpliwie z poprawą stosunków politycznych i handlowych na linii Wschód - Zachód zachodzących w tym czasie. Ponadto na początku lat 80 Polska znalazła się w obliczu gwałtownego kryzysu finansowego. Zadłużenie Polski u wierzycieli zachodnich w 1971 roku wynosiło 1,14 mld USD, a w 1979 r. wzrosło o 20 mld USD. Wysokość zadłużenia zagranicznego i problem jego obsługi spowodował, że Polska coraz dotkliwiej zaczęła odczuwać potrzebę pomocy na dużą skalę. Dnia 10 listopada 1981 r. Polska przedłożyła odpowiednim władzom MFW oficjalny wniosek o akcesję. Ostatecznie 12 czerwca 1996 r. Polska po raz drugi została członkiem MFW. Kwota udziałowa wynosiła 680 mln SDR, jednak po ostatniej podwyżce kwot suma ta wzrosła do 988,5 mln SDR. Obecnie kwota udziałowa Polski jest najważniejszą spośród państw byłego bloku wschodniego, które przystąpiły do Funduszu. Interesy Polski w MFW reprezentowane są przez ministra finansów. Narodowy Bank Polski jest właścicielem wkładu Polski w MFW, który wnoszony jest w walucie krajowej49. Po ponownym przyjęciu do MFW Polska nie została w sposób automatyczny objęta kredytami Funduszu. Dopiero zmiany, jakie dokonały się w Polsce w 1989 r. na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej, sprawiły, że zmienił się klimat wzajemnych stosunków. Od tej pory Fundusz zaczął odgrywać centralną rolę we wspieraniu wysiłków polskich w procesie zmian gospodarczych i ekonomicznych. Do obecnej chwili Polska podpisała cztery porozumienia z MFW kredytów, m.in. na reorganizację systemu gospodarczego o przyznaniu i likwidowanie deficytu płatniczego. Oprócz wsparcia finansowego Polska mogła skorzystać także z pomocy technicznej oraz doradztwa w zakresie polityki makroekonomicznej. 1) Pierwsze porozumienie Polski z MFW zostało zatwierdzone 5 lutego 1990 r. -dotyczyło wsparcia rządowego programu stabilizacyjnego. Poprzedzone było wystosowaniem w grudniu 1989 r. do właz MFW listu intencyjnego, który zawierał szczegóły programu gospodarczej stabilizacji w Polsce. Uzgodniony program stał się podstawą do przyznania Polsce kredytu typu Promesy kredytowe w wysokości 545 mln SDR, tj. około 710 mln USD, na okres od lutego 1990 r. do marca 1991 r. Polska nie uzyskała jednak całej pożyczonej kwoty, gdyż nie była w stanie sprostać warunkom umowy zawartej z Funduszem. Już na początku 1990 r. nastąpił wyraźny wzrost cen, następnie doszło do obniżenia się dochodów ludności aż o 25%. PKB w 1990 r. był niższy o 12% w porównaniu z 1989 roku. Zatem stan polskiego zadłużenia zagranicznego w walutach wymienialnych wzrósł pod koniec 1990 roku 49 o prawie 6 mln USD w M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 255 www.wkuwanko.pl 23 porównaniu z końcem 1989 r. W wyniku niekorzystnej oceny sytuacji gospodarczej Fundusz zawiesił wypłacanie kolejnych transz kredytu. W rezultacie Polska wykorzystała zaledwie 345 mln SDR z ogólnej kwoty pożyczki. 2) Drugie porozumienie z MFW typu Ułatwienia rozszerzone, zostało zawarte w kwietniu 1991 r. na okres trzech lat. Podobnie jak wysokości 1,8 mld SDR, tj. około 2,5 mld USD, był kolejny list intencyjny rządu polskiego oraz memorandum omawiające program przekształceń strukturalnych gospodarki polskiej w latach 1991-1993. Kłopoty gospodarcze związane między innymi ze zbyt szybkim narastaniem deficytu budżetowego w połowie 1991 roku spowodowały, że MFW i tym razem wypłacił Polsce tylko 13% z ogólnej sumy środków przewidzianych w ramach drugiego porozumienia. 3) Trzecie porozumienie między Polską a MFW, typu promesy kredytowe zostało zawarte w marcu 1993 r. na okres 12 miesięcy. Przyznawało ono Polsce kredyt w wysokości 476 mln SDR, tj. około 655 mln USD. Część powyższej sumy została przeznaczona na pokrycie redukcji zadłużenia Polski wobec banków komercyjnych. Tym razem Polsce udało się wykorzystać pozostałe środki finansowe do marca 1994 r., po stwierdzeniu wykonania przez Polskę kryteriów wykonawczych szczególnie w zakresie ograniczenia deficytu budżetowego. Część pożyczki została, zatem skierowana głównie na przebudowę systemu podatkowego i przyspieszenie procesu prywatyzacji. 4) Czwarte porozumienie z MFW, również było typu Promesa kredytowa, zostało zatwierdzone w sierpniu 1994 r. Wysokość kredytu ustalono na sumę 545 mln SDR, tj. około 791 mln USD. Podobnie jak w przypadku trzeciego porozumienia otrzymane środki Polska przeznaczyła na finansowanie redukcji zadłużenia wobec banków komercyjnych50. W ramach powyższych porozumień Polska uzyskała kredyty na łączną kwotę 1 237,4 mln SDR (1,8 mld USD). Całe zadłużenie wobec Funduszu zostało spłacone przedterminowo w 1995 r. Szczegółowe ujęcie wszystkim przyznanych kredytów Polsce w ramach czterech porozumień z MFW przedstawia poniższa tabela. Tabela 2 Kredyty przyznane Polsce przez MFW Suma Rodzaj kredytu Rok zagwarantowana w mln SDR SBA 50 1990 545 Suma przyznana w mln SDR 357,5 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., 130-131 www.wkuwanko.pl 24 ELF 1991 1224 76,5 CCFF 1991 600 162,6 SBA 1993 476 357,5 SBA 1994 333,3 283,3 Razem: - 3 178,3 1 237,4 Źródło: E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 186. Członkostwo Polski w MFW daje jej korzyści wymierne i niewymierne. Do korzyści wymiernych należy korzystanie z kredytów MFW i przydział SDR po wznowieniu ich dalszej kreacji. Do korzyści niewymiernych natomiast zaklasyfikować należy włączenie Polski do międzynarodowego systemu walutowego i międzynarodowej współpracy walutowej. Polska odniosła ze współpracy z MFW istotne korzyści związane z51: - uzyskanie dostępu do kredytów innych międzynarodowych organizacji finansowych, - utworzenie Funduszu Stabilizacyjnego na zapewnienie wewnętrznej wymienialności polskiego złotego, - uzgodnieniem i przeprowadzeniem redukcji i reorganizacji polskiego zadłużenia w ramach zawartego porozumienia z Klubem Paryskim, - zawarciem umowy o redukcji polskiego zadłużenia wobec banków komercyjnych zgrupowanych w Klubie Londyńskim, - przekształceniem Funduszu Stabilizacyjnego w Fundusz Prywatyzacji Banków polskich. Obowiązkiem Polski jest dostarczanie MFW wielu informacji ekonomicznych, odbywanie corocznych konsultacji z MFW oraz prowadzenie polityki walutowej, gospodarczej i finansowej, która ma sprzyjać przywracaniu równowagi gospodarczej i płatniczej. Polska w MFW plasuje się raczej na liście beneficjentów Funduszu niż na liście państw, które wnoszą istotny wkład w jego funkcjonowanie. Dla Polski współpraca Międzynarodowym Funduszem Walutowym miała istotne znaczenie dla zmniejszenia wysokości jej zadłużenia. Dzięki negocjacjom zmniejszającym wielkość polskiego długu zagranicznego Polska uzyskała ponownie dostęp do międzynarodowego rynku kapitałowego i zagranicznego kredytów, na przykład Banku Światowego czy Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Władze polskie musza jednak uwzględniać fakt, iż spłata polskiego zadłużenia w ciągu najbliższych lat będzie M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 257258 51 www.wkuwanko.pl 25 stanowiła ogromne obciążenie dla budżetu państwa. W latach 1990-1999 Polska została objęta okresem przejściowym, w którym spłaty zadłużenia ograniczono do minimum tak, aby nie spowalniać tempa transformacji gospodarczej w naszym kraju. Od 2000 r. koszty obsługi długu zagranicznego będą stopniowo wzrastały. Spłaty rat i odsetek tylko z tytułu zadłużenia budżetu państwa w latach 2000-2009 wyniosą około 35 mld USD, wobec 16 mld USD w latach 1990-1999. Najwyższe płatności przypadają na lata 2007 i 2008, kiedy średnio w roku Polska będzie musiała przeznaczyć na ten cel po 5 mld USD. Pod koniec marca 2000 r. ogólne zadłużenie Polski wynosiło 63,8 mld USD.52 Rozdział III Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy) 3.1. Powstanie i cele Banku Światowego Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy) jest kolejną z najważniejszych międzynarodowych organizacji finansowych. Został powołany jednocześnie z MFW na Monetarnej i Finansowej Konferencji w Bretton Woods, która odbyła się w dniach 1-22 lipca 1944 roku. Bank Światowy rozpoczął swoją działalność 25 czerwca 1946 roku. Członkami Banku Światowego mogą być tylko kraje zrzeszone w Międzynarodowym Funduszu Walutowym. Pierwotnymi członkami były 44 kraje, w również Polska i Kuba, które wystąpiły z Banku Światowego powodów gospodarczo-politycznych odpowiednio w czerwcu 1950 i w listopadzie 1960. Początkowo członkiem organizacji była także Czechosłowacja, która z powodu nie wykonania swych zobowiązań wobec Banku Światowego została w toku odpowiednich procedur wyłączona z członkostwa.53 Celem Banku Światowego miało być skierowanie gospodarki światowej na właśc. tory po II wojnie światowej. Istniała potrzeba skierowania gospodarki światowej odbudowy dróg, połączeń komunikacyjnych, systemów energetycznych i innych podstawowych bloków gospodarki zniszczonych wojną krajów Europy. To zadanie zostało powierzone Międzynarodowemu Bankowi dla Odbudowy i Rozwoju. Pomoc dla krajów Europy Zachodniej nadeszła wkrótce w formie amerykańskiego Planu Marshalla, a Bank Światowy przesunął Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., 132 Z. M. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1997, s. 374 52 53 www.wkuwanko.pl 26 kierunek swojej działalności pomocowe na kraje rozwijające się Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej54. Założyciele Banku mieli na myśli instytucję globalna, której członkostwo obejmowałoby w końcu wszystkie kraje świata. Wkrótce jednak po spotkaniach w Bretton Woods stało się oczywiste, że duch międzynarodowej współpracy został wyparty przez rozłam ideologiczny, dotyczący struktury systemów ekonomicznych. Aczkolwiek Związek Radziecki wysłał swoich delegatów do Bretton Woods, nie stał się on członkiem założycielem Banku. Kraje znajdujące się w strefie jego wpływów, które były pierwotnymi członkami Banku, wkrótce się z niego wycofały. Spośród 45 członków założycieli w 1947 r., 32 to kraje europejskie i latynoskie. W następnej dekadzie dołączyły również kraje azjatyckie, a w 1967 roku, po uzyskaniu niepodległości kraje afrykańskie - wówczas członkostwo Banku wyniosło 106 krajów. Obecnie (w roku 2002) liczba członków Banku Światowego wynosi 187 krajów (w tym również od 1986 roku Polskę) 55. Członkostwo w Banku Światowym można podzielić na członkostwo pierwotne oraz prywatne. Pierwotni członkowie to państwa, które podpisały Kartę Banku na konferencji założycielskiej. W momencie powstania Bank liczył 45 członków. Do państw, które miały największy udział w kapitale założycielskim należały: USA, Wielka Brytania, Chiny, Francja, Indie, Kanada, Holandia, Belgia, Austria. Członkostwo nabyte (wtórne) przypada państwom, które podpisały statut Banku w okresie późniejszym i spełniły warunki określone przez tę organizację56. Jak wspomniano wyżej warunek niezbędny do nabycia w nim członkostwa w Banku Światowym to przynależność do MFW. Państwo, które chce nabyć członkostwo w Banku powinno podpisać umowę i ratyfikować statut. O przyjęciu decyduje Rada Gubernatorów. Po uzyskaniu członkostwa, kraj nowoprzyjęty musi wpłacić wyznaczony udział członkowski. Zawieszenie państwa w prawach członkowskich jest rodzajem sankcji, którą stosuje się w przypadku niewypełnienia przez nie zobowiązań wobec Banku. Sankcja ta jest uruchamiana z reguły automatycznie wobec państwa, które zalega ze składką członkowską za okres dwóch lat i jest związana z pozbawieniem go prawa do głosowania. Decyzję o zawieszeniu podejmuje Rada Gubernatorów. Członkostwo może zostać przywrócone po wpłaceniu zaległych składek, jednak nie później niż po upływie jednego roku od zawieszenia. Po upływie tego terminu państwo takie automatycznie przestaje być członkiem Banku. Utratę członkostwa w Banku powoduje również, utrata członkostwa w M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 172 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 172 56 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 192 54 55 www.wkuwanko.pl 27 MFW. W pewnych sytuacjach Rada Gubernatorów poprzez głosowanie, może podjąć decyzję o utrzymania w prawach członkowskich państwa, które utraciło status członka Banku Światowego. Każdy członek Banku ma prawo do wystąpienia z jego szeregów na własne żądanie. Dokonuje się to poprzez wysłanie pisemnej informacji o wystąpieniu z organizacji, wcześniej jednak musi uregulować wszystkie zobowiązania finansowe wobec Banku, jeśli takowe posiada57. Aktualnie priorytetowym celem powstania Banku jest wspieranie rozwoju gospodarczego i ograniczenie ubóstwa w krajach rozwijających się. Bank udziela kredytów w celu zmniejszenia ubóstwa oraz finansowania inwestycji przyczyniających się do wzrostu gospodarczego tych krajów. Inwestycje obejmują pomoc doraźną realizowaną przez budowę dróg, elektrowni, szkół czy systemów irygacyjnych, jak również dostarczanie pomocy merytorycznej i doradztwa fachowego oraz organizowanie różnego rodzaju służb szkolenia rolniczego, szkoleń nauczycieli, programów żywienia oraz poprawy sytuacji dzieci i kobiet w krajach Trzeciego Świata58. Obszary działalności Banku Światowego: - odbudowa zniszczonych przez wojnę gospodarek krajów członkowskich, - popieranie prywatnych inwestycji zagranicznych na terytorium krajów członkowskich, - doprowadzenie do równowagi w wymianie międzynarodowej, - rozwój przedsiębiorstw lokalnych poprzez dostarczanie im zagranicznych źródeł finansowania. Do celów statutowych Banku, które zostały określone w Karcie Banku, należą59: 1. Pomoc w odbudowie i rozwoju państw członkowskich przez ułatwienie inwestycji, łącznie z odbudową przedsiębiorstw zniszczonych podczas wojny i przystosowaniem produkcyjnych możliwości do celów pokojowych oraz pobudzanie postępu gospodarczego w krajach mniej rozwiniętych. 2. Popieranie prywatnych inwestycji zagranicznych za pomocą gwarancji albo udziałów w pożyczkach i innych lokatach, dokonywanych przez prywatnych inwestorów. Natomiast, jeśli nie dysponuje się kapitałem prywatnym na odpowiednich warunkach, Bank ma prawo uzupełniać prywatne środki na inwestycje przez dofinansowanie przedsięwzięcia na dogodnych warunkach z własnego kapitału i zgromadzonych funduszów oraz z innych własnych środków. 3. Popieranie długofalowego zrównoważonego wzrostu międzynarodowej wymiany i utrzymanie równowagi bilansów płatniczych przez zachęcanie do międzynarodowych E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 192-193 K. Zabielski, Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 315 59 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 191 57 58 www.wkuwanko.pl 28 inwestycji, mających na celu rozwijanie zasobów produkcyjnych członków, co ma spowodować podniesienie stopy życiowej i polepszenie warunków pracy w krajach członkowskich. 4. Koordynowanie własnych pożyczek ze środków uzyskanych od innych organizacji międzynarodowych oraz dbanie o rozwój finansowanie przedsiębiorstw lokalnych ze źródeł zagranicznych. Po ponad 50 latach działalności Banku, doświadczenie potwierdziło słuszność celów podstawowych, jednak wraz z rozwojem gospodarczym i rozwojem nowych technologii zmieniły się problemy, z którymi borykają się kraje. Dlatego też do sfer zainteresowania Banku dołączyły problemy, które są związane z60: 1. inwestowaniem w ludzi, ze szczególnym naciskiem na ochronę zdrowia i edukację, 2. działania na rzecz ochrony środowiska prywatnego, 3. stymulowanie rozwoju sektora prywatnego, 4. wzmacnianie zdolności działania rządów różnych państw, 5. promowanie reform gospodarczych. Ostatnie konferencje ONZ przyjęły kilka założeń - celów na XXI wiek. Bank Światowy pomaga je osiągnąć i będzie nadzorował ich realizację w krajach, które wspomaga. Celami tymi są61: - zredukowanie do połowy osób żyjących w skrajnym ubóstwie do roku 2015, - utworzenie uniwersalnego systemu edukacji podstawowej do 2015, - osiągnięcie równości płci w szkołach podstawowych i średnich do roku 2005, - zmniejszenie zgonów śród noworodków i dzieci o 2/3 oraz śmiertelnych urodzeń o ¾ do roku 2015, - wprowadzenie uniwersalnego dostępu do usług medycznych do roku 2015, - cofnięcie obecnego globalnego i narodowego zużycia zasobów naturalnych do roku 2015. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju pomyślany został jako instytucja koordynująca i kontrolująca działalność inwestycyjną w skali światowej, a tym samym gwarantująca możliwie najlepsze efekty gospodarcze, przyczyniające się (przez oddziaływanie na inwestycje) do zrównoważonego i bezkonfliktowego wzrostu wymiany międzynarodowej. Bank pośredniczy między instytucjami finansowymi wypożyczającymi swe kapitały a członkami korzystających z tych pożyczek. Zgodnie ze 60 Op. cit., s. 191 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., 174 61 www.wkuwanko.pl s. 29 statutem bank oddziałuje na kierunki i charakter cyrkulacji kapitału prywatnego. Własne zasoby angażuje natomiast tylko w te inwestycje, które nie zdołają przyciągnąć prywatnego kapitału z powodu np. długiego cyklu inwestycyjnego czy niskiej rentowności. Szczególnie ważne dla rozwoju gospodarczego inwestycje w dziedzinie: transportu, łączności, rolnictwa, oświaty, leśnictwa mogą liczyć na pomoc banku, gdyż ich pomyślny rozwój stwarza jednocześnie warunki do napływu kapitału prywatnego.62 Należy także zaznaczyć, że, pomimo iż Bank Światowy nie jest instytucją tworzącą standardy, to jednak jego doświadczenie okazało się pomocne przy wspieraniu realizacji procesu reform w krajach rozwijających się. Bank Światowy pomagał MFW w tworzeniu Kodeksu Dobrych Praktyk w dziedzinie Przejrzystości Skarbowej, a obecnie współpracuje przy jego wprowadzaniu w życie. W ślad za tym opracowano szereg zasad instytucjonalnych, które mogą przyczyniać się do prawidłowej realizacji reformy sektora publicznego i stosowania metod dobrego zarządzania63. 3.2. Struktura organizacyjna Banku Światowego Grupa Banku Światowego obejmuje oprócz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Reconstruction and Development - IBRD), inne afiliowane przy nim instytucje finansowe. Instytucje te udzielają kredytów i pożyczek dla szerzonych w swoich kręgu państw. Do instytucji tych zaliczyć należy64: - Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (International Develipment Association IDA), - Międzynarodowa Korporacja Finansowa (International Finance Corporation - IFC), - Wielostronną Agencję Gwarancji Inwestycyjnych (Multilateral Investment Guarantee Agency - MIGA), - Międzynarodowe Centrum dla Rozwiązywania Sporów Inwestycyjnych (International Centra for Settement of Investment Disputes - ICSID). Bank Światowy jest utworzony w formie spółki akcyjnej, gdzie liczba głosów jest adekwatna do włożonego kapitału do MFW. Bank działa pod kierownictwem Zarządu Gubernatorów. Każdy ze 187 krajów członkowskich Banku reprezentowany jest przez jednego gubernatora, którym jest zwykle funkcjonariusz rządowy szczebla ministerialnego. Zarząd Gubernatorów przekazuje swoje uprawnienia mniejszemu gronu przedstawicieli - J. Głuchowski, Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1997, s. 29 H. Bielski, Postęp w procesie reformowania międzynarodowej architektury finansowej, NBP, Departament Analiz i Badań, Zeszyt nr 97, s. 12 64 E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s. 27 62 63 www.wkuwanko.pl 30 Zarządowi Dyrektorów Wykonawczych, z siedzibą w Waszyngtonie. Zarząd Dyrektorów Wykonawczych odpowiedzialny jest za politykę Banku Światowego w zakresie jego operacji oraz za zatwierdzanie wszystkich pożyczek. Decyzje pożyczkowe oparte są na kryteriach ekonomicznych, a nie politycznych. Prezes Banku Światowego jest przewodniczącym Zarządu Dyrektorów Wykonawczych. Kierownictwo i codzienna działalność Banku prowadzone są przez około 7100 członków personelu z ponad 100 krajów65. Szczegółowa struktura Banku Światowego obejmuje66: 1. Radę Gubernatorów - składającą się z przedstawicieli wszystkich członków, którzy noszą nazwę gubernatorów. Każde państwo wyznacza po jednym gubernatorze i jednym jego zastępcy za okres pięciu lat. Rada ustala ogólną politykę Banku i może podejmować decyzje we wszystkich sprawach dotyczących Banku. Jest uprawniona do przekazywania Dyrektorom Wykonawczym części swych kompetencji. Do jej wyłącznych kompetencji należy: - przyjmowanie nowych członków i ustalanie warunków ich przyjęcia, - zawieszanie w prawach członkowskich, - zwiększanie lub zmniejszanie kapitału zakładowego, - zawieszanie na stałe operacji Banku, - dzielenie czystego dochodu i jego aktywów, - zawieranie porozumień o współpracy z innymi organizacjami międzynarodowymi. Każdy członek dysponuje w Radzie 250 głosami plus 1 głos na każdą posiadaną akcję kapitału zakładowego Banku. Pięć najbardziej uprzemysłowionych państw zachodnich miało w czerwcu 1991 rok ponad 43% wszystkich głosów, w tym: USA - 17,59%; Japonia - 8,01%; Niemcy - 6,19%; Wielka Brytania - 5,93%; Francja - 5,93%. Podjęcie decyzji głosów. w większości spraw wymaga zwykłej większości oddanych W nielicznych, najważniejszych podejmowanych decyzjach, wymaga większości gubernatorów dysponujących większością wszystkich głosów, nawet większością 3/5 gubernatorów dysponujących większością 4/5 wszystkich głosów. Kworum Rady stanowi większość gubernatorów, dysponujących, co najmniej 2/3 wszystkich głosów. Rada zbiera się raz do roku (jesienią), równocześnie z sesją Rady Gubernatorów MFW. 2. Dyrekcję Banku - organ ten składa się z prezesa i 24 dyrektorów wykonawczych. Pięciu dyrektorów mianowanych jest przez państwa, mające największy udział w kapitale zakładowym Banku, tj. USA, Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Japonia. M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, op. cit., s. 175 E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s 36-37 65 66 www.wkuwanko.pl 31 Dyrektorzy wykonawczy prowadzą bieżące operacje, powołują komitety pożyczkowe i inne komitety, przyznają pożyczki oraz wykonują funkcje, delegowane im przez Radę Gubernatorów. Decyzje podejmują zwykłą większością głosów. Kworum stanowi większość dyrektorów dysponujących co najmniej połową wszystkich głosów. Dyrektorzy mianowani dysponują taką liczba głosów, jaką mają państwa, przez które zostali mianowani. Natomiast każdy dyrektor z wyboru ma tyle głosów, ile mają państwa, które na niego głosowały. Posiedzeniom dyrektorów wykonawczych przewodniczy Prezes, który jednak nie ma prawa głosowania, posiada natomiast decydujący głos w przypadku równego podziału głosów. Dyrektorzy wykonawczy zbierają się tak często, jak wymaga tego sytuacja. 3. Radę Doradczą - składająca się z siedmiu członków wybieranych przez Radę Gubernatorów spośród specjalistów z dziedziny bankowości, przemysłu rolnictwa i handlu. Służy ona radami organom Banku w sprawach jej ogólnej polityki. Ma biura w nowym Jorku, Paryżu, Londynie, Genewie, misje regionalne w Tokio, Bangkoku, Abidżanie, zaś przedstawicielstwa w 45 stolicach krajów rozwijających się. Bieżące sprawy Banku prowadzi Prezes, powołany i odwoływany przez dyrektorów wykonawczych, którzy także nadzorują jego działalność. Funkcji tej nie może jednak pełnić gubernator ani dyrektor. Prezes kieruje też pracami personelu Banku. 4. Departamenty Operacyjne koncentrują swoją działalność na sześciu regionach geograficznych (Afryka Zachodnia, Afryka Wschodnia i Południowa, Europa, Bliski Wschód i Afryka Północna, Azja Wschodnia i Pacyfik, Azja Południowa, Ameryka Łacińska i Karaiby). W ten sposób występuje podwójna kontrola wykorzystania pożyczek Banku. Każda inwestycja znajduje się pod nadzorem pracowników departamentu zajmującego się daną dziedziną gospodarki oraz pracowników departamentu zajmującego się określonym regionem geograficznym. 5. Departamenty Funkcjonalne zajmują się różnymi dziedzinami m.in. finansami, usługami prawnymi i ekonomicznymi. Podzielone są na dziewięć jednostek, ze względu na sfery, którymi się zajmują, np.: Departament Rolnictwa, Departament Zasobów Ludzkich. Każdy projekt finansowany przez Bank znajduje się pod nadzorem zarówno departamentu funkcjonalnego, jaka i departamentu operacyjnego. 3.3. Działalność kredytowa Banku Światowego Bank Światowy zorganizowany jest w formie spółki akcyjnej, przy czym wszystkie akcje są w posiadaniu krajów członkowskich Banku Światowego i polegają na udzielaniu www.wkuwanko.pl 32 pożyczek z funduszów własnych i z funduszów obcych, wypożyczonych przez Bank na międzynarodowym rynku kredytowym (przez emisję obligacji). Bank udziela również gwarancji pożyczkom zaciąganym przez rządy krajów członkowskich, ich banki i przedsiębiorstwa (z gwarancjami rządowymi) w bankach komercyjnych67. Na jego zasoby składa się68: 1. Kapitał zakładowy powstały w drodze subskrypcji akcji rozprowadzonych między kraje członkowskie. Udziały państw członkowskich składają się - z dwóch części: kapitału wpłaconego, z czego 1% uiszczany jest w złocie lub w dolarach, natomiast pozostałe 9% w walucie narodowej; - funduszu gwarancyjnego (90%), stanowiącego zabezpieczenie zobowiązań Banku z tytułu emitowanych obligacji i udzielanych gwarancji. Kapitał zakładowy ustalony początkowo w wysokości 10 mld USD zwiększył się kilkakrotnie. Wiązało się to ze wzrostem liczby członków, rozszerzeniem działalności banku i podwyższeniem kapitału zakładowego. W 1995 roku kapitał subskrybowany Banku Światowego wynosił 176,4 mld USD, czyli 96% kapitału zakładowego (184 mld USD). 2. Emisja własnych długoterminowych obligacji lokowanych na najbardziej chłonnych rynkach kapitałowych (USA, Kanada, Wielka Brytania, Szwajcaria) i na międzynarodowym rynku kapitałowym (np. na eurorynku), przy czym obligacje te są oprocentowane, a termin ich umorzenia wynosi 15 - 30 lat. Obligacje te, gwarantowane przez wspomniany poprzednio fundusz gwarancyjny Banku, są uważane za pierwszorzędne papiery wartościowe i cieszą się dużym popytem na rynkach kapitałowych. 3. Sprzedaż obligacji w kraju, który zaciągnął pożyczkę w Banku. 4. Dochód uzyskiwanych z różnych operacji przeprowadzonych przez Bank. Nadwyżki i rezerwy uzupełniają kapitał wpłacony do Banku. Źródłem finansowania Banku Światowego jest również cesja wierzytelności. Polega ona na udostępnianiu przez Bank niespłaconej części udzielonej pożyczki innym instytucjom finansowym. Poprzez taką operację Bank odnawia zdolność udzielania nowych pożyczek. Zasoby finansowe Banku powiększane są również dzięki kwotom spłat udzielanych pożyczek. W swej działalności kredytowej Bank stosuje szereg kryteriów. Każdy projekt inwestycyjny finansowany przez Bank musi być ściśle określony. Finansowanie danego projektu inwestycyjnego nie może konkurować z już działającym w danym kraju 67 68 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999, K. Zabielski, Finanse międzynarodowe, op. cit., 316 www.wkuwanko.pl s. 465 33 mechanizmem finansowym. Stanowi ono finansowanie uzupełniające, występujące równolegle z udziałem środków wewnętrznych kraju, korzystającego z kredytów Banku Światowego69. Środki pochodzące z pożyczek Banku powinny być głównie przeznaczane na wydatki dewizowe, przy czym mogą być wykorzystywane do zakupów w dowolnej walucie i w dowolnym kraju. Wydatki wewnętrzne (lokalne) związane z realizacją dofinansowywanej inwestycji powinny być pokryte w walucie danego kraju. Z posiadanych funduszy Bank może udzielać rządom krajów członkowskich oraz instytucjom publicznym i prywatnym, jeśli korzystają one z gwarancji rządy Banku Centralnego lub innej instytucji państwa członkowskiego. Kredyty są w zasadzie tylko na sfinansowanie konkretnych przedsięwzięć inwestycyjnych, ale zdarzają się również przypadki przyznania kredytów na cele bardziej ogólne. Bank Światowy może także udzielać pożyczek bankom krajowym finansującym inwestycje. W takich przypadkach kredyty te są dzielone przez te właśnie banki na konkretne przedsięwzięcia inwestycyjne, realizowane przez miejscowe przedsiębiorstwa, a nawet osoby fizyczne70. Terminy spłaty kredytów udzielonych przez Bank Światowy są ustalane na 5-20 lat. Ich oprocentowanie zależy od oprocentowania środków pieniężnych, które Bank gromadzi na rynkach kapitałowych, a więc kształtuje się na zasadach komercyjnych. Ten sposób oprocentowania kredytów Banku Światowego był krytykowany przez wiele krajów mniej rozwiniętych pod względem gospodarczym, gdyż kredyty te były dla nich po prostu za drogie. Od pożyczek i udzielanych gwarancji Bank pobiera prowizję od zaangażowania w wysokości 0,5%-1,5% rocznie w stosunku do niewykorzystanej sumy udzielanych kredytów. Okres karencji wynosi z reguły 5 lat. Udzielane przez Bank Światowy kredyty i pożyczki mają zmienną stopę procentową. Kraje najuboższe uzyskują kredyty nie oprocentowane. Kredyty udzielane są długoterminowo, na okres 15-25 lat, najczęściej na finansowanie rolnictwa, przemysłu i sektora publicznego. Bank Światowy trzech rodzajów pożyczek71: 1. na dostosowanie strukturalne - udzielane są rządom lub agencjom rządowym na rozwój lub transformację gospodarek w formie kredytu w ramach transz, 2. celowe - udzielane na konkretny projekt rządom bądź ministerstwom, K. Zabielski, Finanse międzynarodowe, op. cit., 316 E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s. 30 71 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 180 69 70 www.wkuwanko.pl 34 3. linie kredytowe - udzielane ministrom bądź bankom, które popożyczają uzyskane od Banku Światowego środki na konkretne przedsięwzięcia inwestycyjne, 4. gwarancje dla państw członkowskich zaciągających pożyczki w innych organizacjach międzynarodowych. Poniżej znajdują się przedstawione w formie graficznej dane ukazujące dywersyfikację udzielonych pożyczek pod względem zarówno geograficznym jak i sektorowym na przestrzeni lat 1992-1998. Wykres 1 Pożyczki Banku Światowego wg regionów - rok fiskalny 1998 (w mld USD) Afryka Azja Wschodnia i rejon Pacyfiku Europa Wschodnia i Azja Centralna Ameryka Łacińska i Wyspy Kanaryjskie Środkowy Wschód i Północna Afryka Południowa Azja 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 Źródło: M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2002, s. 198 Jak wynika z powyższego wykresu, Bank Światowy według stanu na rok 1998, pożyczył państwom Azji Wschodniej i rejonu Pacyfiku, na kwotę 10 000 mld USD. Najmniej przyznał kredytów państwom Środkowego Wschodu i Północnej Afryki, zaledwie 1 000 mld USD. Wykres 2 www.wkuwanko.pl 35 Pożyczki Banku Światowego wg sektorów - rok 1998 Wodociągi i kanalizacja Ś rodowisko Rozwój urbanistyczny S ektor socjalny Przemysł i wydobycie oraz telekomunikacja Multisektor Zarządznie sektorem publicznym Energetyka, przemysł petrochemiczny Zdrowie, wyżywienie, populacja Rolnictwo Edukacja Transport S ektor finansowy 0% 5% 10% 15% 20% 25% Źródło: M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2002, s. 198 Rozpatrując pożyczki Banku Światowego według sektorów, zauważa się, że w największym stopniu finansowane są takie sektory jak: finansowy około 22%, transport i edukacja 11% oraz rolnictwo 10%. Najmniej finansowane są wodociągi zaledwie w około 2% całości kredytowania. Przy udzielaniu kredytów Bank Światowy stosuje następujące zasady72: - zasada nie przekraczania przez niespłacone pożyczki kapitału wpłaconego do Banku powiększonego o kapitał na żądanie i zatrzymane zysk i nadwyżki; - zasada podziału ryzyka między różne regiony geograficzne i objęcia pomocą największej ilości krajów; - zasada udzielania kredytów w walutach w jakich Bank sam zaciąga pożyczki; - zasada udziału funduszów własnych kraju członkowskiego w finansowym projekcie; - zasada spłaty kredytu i transferu, co oznacza, że kraj pożyczający powinien być w stanie spłacić zaciągniętą pożyczkę długoterminową; - zasada rentowności ogólnej projektu, co oznacza, iż podlegający projekt inwestycyjny powinien mieć odpowiednią rangę gospodarczą dla uzasadnienia pożyczki dewizowej; E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s. 30 72 www.wkuwanko.pl 36 - zasada realności projektu, oznacza że każda koncepcja danej inwestycji musi być dobrze przygotowana i możliwa do realizacji. Każdy wniosek o pożyczkę badany jest przez ekspertów Banku w tzw. sześciostopniowym „cyklu projektowym”. Jest to rodzaj zabezpieczania się Banku. Procedura związana z udzielaniem pożyczek przewiduje sześć następujących etapów73: 1. Identyfikacja projektu - głównie leży to w gestii rządów krajów pożyczających; 2. Przygotowanie - pożyczający ma za zadanie zbadanie technicznych, ekonomicznych, społecznych i środowiskowych aspektów projektu; 3. Oszacowanie - Bank Światowy dokonuje własnej, niezależnej oceny projektu w czterech głównych obszarach: technicznym, instytucjonalnym, ekonomicznym i finansowym; 4. Negocjacje i przedłożenie Zarządowi Dyrektorów Wykonawczych niezbędnych raportów i dokumentów pożyczkowych do aprobaty; 5. Realizacja projektu i nadzór Banku jego wykonywania; 6. Ocena - porównanie kosztów projektu, jego korzyści, harmonogramu realizacji i efektywności z pierwotnymi założeniami. 3.4. Polska a Bank Światowy Polska należała do państw założycielskich Banku Światowego i MFW. Konflikt polityczny miedzy Wschodem, a Zachodem spowodował wystąpienie Polski w dniu 14 marca 1950 r. z obu wymienionych organizacji finansowych. Po zmianach politycznych w roku 1956 zostały podjęte starania o ponowne przystąpienie Polski do tych organizacji, jednakże początkowo nie zostały uwieńczone powodzeniem, z uwagi na sprzeciw Stanów Zjednoczonych. Po zawieszeniu wypłacalności Polski wobec wierzycieli oraz rozmów z przedstawicielami Klubu Paryskiego i MFW Polska złożyła wniosek o przyjęcie do MFW i Banku Światowego 10 listopada 1981 roku. Po przyjęciu do MFW Polska została przyjęta w poczet członków Banku Światowego 27 czerwca 1986 roku. Stała się tym samym 150 członkiem Banku z udziałem w kapitale zakładowym w wysokości 1,3 mld USD. Polska została również członkiem organizacji afiliowanych przy Banku Światowym. Koordynatorem współpracy Polski z Bankiem Światowym jest Prezes NBP74. M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 181-182 74 M. Greta, T. Kostrzewa-Zielińska, A. Pomykalski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, op. cit., s. 200 73 www.wkuwanko.pl 37 Poczynając od 1990 roku Bank Światowy aktywnie wspiera zmiany przeprowadzane w polskiej gospodarce. Jego celem jest również wzmocnienie perspektyw stałego rozwoju i wzrost stopy życiowej Polaków. Wsparcie Banku może przybierać różnorodne formy75: - współpracy personelu Banku z przedstawicielami polskich instytucji zakresie tworzenia polityki gospodarczej i społecznej oraz programów w i projekt finansowych przez Bank; - udzielania pożyczek; - wsparcia w zakresie koordynacji pomocy technicznej i finansowej z innymi międzynarodowymi instytucjami finansowymi; - współpraca w analizie kwestii rozwojowych i wyborze optymalnych rozwiązań z wykorzystaniem globalnych doświadczeń Banku Światowego. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju prowadzi również na szeroką skalę w Polsce studia ekonomiczne i sektorowe w zakresie polityki makroekonomicznej, reformy systemu bankowego i modernizacji banków, poprawy infrastruktury technicznej i technologicznej, poprawy wydajności w przemyśle i rolnictwie, reformy systemu energetycznego, reformy systemu społecznego oraz walki z korupcją. We współpracy Polski z Bankiem Światowym w okresie lat dziewięćdziesiątych należałoby wyróżnić dwa okresy. Pierwszy, to okres do końca roku 1996, czas ukierunkowania przebudowy polskiej gospodarki, drugi natomiast od początku roku 1997, to okres ukierunkowania współpracy na wspieranie Polski w jej dążeniach do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej i włączenia do procesów integracyjnych w ramach Unii. Oczywiście pewne priorytety pozostają nadal aktualne76. Szczegółowy wykaz przyznanych kredytów Polsce z Banku Światowego w latach dziewięćdziesiątych przedstawia poniższa tabela: Tabela 3 Kredyty Baku Światowego dla Polski w latach 1990-1999 Projekt Rok Kwota mln USD Pożyczka Dostosowania Strukturalnego 1990 300,0 Eksport Agroprzemysłowy 1990 100,0 Projekty zakończone 75 76 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., 214-215 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., 215 www.wkuwanko.pl 38 Rozwój Zasobów energetycznych 1990 250,0 Rozwój Eksportu Przemysłowego 1990 260,0 Transport I 1990 153,0 Pomoc techniczna w Zakresie Środowiska Naturalnego 1990 18,0 Telekomunikacja I 1991 120,0 Rozwój Rolnictwa 1991 Rozwój Instytucji Finansowych 1991 200,0 Rozwój Przedsiębiorstw Prywatnych 1992 60,0 Dostosowanie Przedsiębiorstw i Instytucji Finansowych 1993 450,0 Dostosowanie Sektora Rolnego 1993 300,0 Rozwój Lasów 1993 Redukcja Długu i Obsługi Długu 100,0 146,0 1994 170,0 Usługi i Promocja w Zakresie Zatrudnienia 1991 100,0 Restrukturyzacja i Prywatyzacja 1991 280,0 Restrukturyzacja Ciepłownictwa 1991 340,0 Rozwój Służby Zdrowia 1992 130,0 Rozwój Mieszkalnictwa 1992 200,0 Modernizacja Dróg I 1993 150,0 1994 45,0 Przesył Energii Elektrycznej 1995 160,0 Wodociągi i Kanalizacja w Bielsku-Białej 1996 21,5 Zarządzanie Portami i Dostęp do portów 1996 67,0 Finansowanie Gmin 1997 22,0 Modernizacja Dróg II 1997 300,0 Projekt Likwidacji Skutków Powodzi 1997 200,0 Hurtowe Centrum Spożywcze w Gdańsku 1998 15,9 Lubelska Giełda Rolno-Ogrodnicza 1998 11,1 Dostosowanie Górnictwa Węgla Kamiennego 1999 300,0 Projekty realizowane (stan na rok 2001) Ciepłownictwo w Katowicach Zobowiązania ogółem: 4969,5 Pożyczki ogółem netto (pomniejszone o koszty 3997,4 anulowane): Źródło: E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 216-217 www.wkuwanko.pl 39 W pierwszym okresie (lata 1990-1996) skoncentrowano się na następujących obszarach77: 1. Odtworzenie stabilizacji makroekonomicznej i wzmocnieniu wiarygodności kredytowej Warunkiem skutecznego wdrażania reform w Polsce było odtworzenie stabilizacji i rozwiązanie problemu ogromnego zadłużenia. W tym celu Bank przyznał Polsce na początku 1990 r., przy ścisłej współpracy z MFW Pożyczkę Dostosowania Strukturalnego. Miała ona zapewnić międzynarodowe wsparcie dla zmiany harmonogramu spłaty polskiego zadłużenia i ułatwić proces zawierania umów oddłużających z Klubem Paryskim i Klubem Londyńskim. 2. Wsparciu rozwoju sektora prywatnego Pomoc Banku Światowego w tej dziedzinie nie była zbyt udana i spotykała się często ze słuszną krytyką. Ten rodzaj kredytowania najczęściej rozmijał się z rzeczywistością. Okazało się, że to nie small-business jest w Polsce najbardziej kapitałochłonny (i że nie stać go na drogie pożyczki), ale dawne, duże przedsiębiorstwa państwowe. Barierą mogły być również sztywne zasady statutu Banku Światowego, wymagające uzyskania kosztownych gwarancji. Nie cieszyły się również powodzeniem pożyczki na rozwój rolno-spożywczy. Były one drogie i w dewizach, podczas gdy polscy przedsiębiorcy przestawiali się na rozliczenia złotowe. Kredyty inwestycyjne były długoterminowe, podczas gdy przedsiębiorcy oczekiwali krótkoterminowych kredytów obrotowych 3. Poprawie systemu zabezpieczeń socjalnych W celu zapobieżenia negatywnym skutkom przekształceń gospodarki (wzrost bezrobocia i liczby ludzi ubogich) Bank Światowy zaoferował Polsce pomoc techniczną i finansową wspomagającą wzrost zatrudnienia oraz poprawę stanu opieki zdrowotnej, szkolenia osób dorosłych oraz finansowanie projektu kredytu na budownictwo mieszkaniowe. Jednakże wdrożenie powyższych projektów napotykało spore trudności. 4. Reformie sektora energetyki Pomoc Banku Światowego polegała na przeprowadzeniu dogłębnych analiz, doradztwa w dziedzinie technologii i wpływu zmian w sektorze na całą gospodarkę. 5. Przebudowie podstawowej infrastruktury Bank Światowy przyznał priorytet finansowaniu inwestycji przyczyniających się do poprawy sytuacji polskiej infrastruktury technicznej. Z pożyczek Banku finansowano: przekształcenia w Polskich kolejach Państwowych, restrukturyzację Telekomunikacji Polskiej S.A., budowę nowych i modernizację istniejących dróg. 6. Ochronie środowiska 77 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., 216-219 www.wkuwanko.pl 40 Mając na uwadze zniszczenia polskiego środowiska, Bank przyznał Polsce pożyczkę na wzmocnienie zarządzania ekologicznego. W tej dziedzinie przyznano również pożyczkę na wdrożenie odpowiednich praktyk zarządzania zasobami leśnymi, odbudowę lasów skażonych, sadzenie drzew na terenach nienadających się pod uprawy rolne, wzmocnienie struktury zarządzania finansami. W drugim okresie, czyli w latach 1997-1999 Bank Światowy wspierał Polskę w jej aspiracjach do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej. Polska uzyskała78: - pomoc w zakresie formułowania i wdrażania założeń polityki, koniecznych z punktu widzenia trwałego wzrostu, - pomoc tym dziedzinom polskiej gospodarki, które mogą doświadczyć niekorzystnych dla nich zmian kierunków polityki Wspólnot lub stanowić źródło znacznych strat ekonomicznych dla kraju, przez udostępnienie niezależnego potencjału analitycznego oraz wsparcia inwestycyjnego, - pomoc w społecznym ugruntowaniu reform i redukcji ubóstwa. W omawianych latach kontynuowano część projektów rozpoczętych wcześniej. Ponadto finansowano projekty z zakresu m.in.79: - poprawy zarządzania i funkcjonowania instytucji gminnych, - modernizacji najważniejszych dróg krajowych oraz remont dwóch mostów i budowę trzech nowych oraz budowę 12 obwodnic, - likwidacji skutków powodzi w Polsce południowej, - budowy komercyjnych, samofinansujących się miejskich rynków hurtowych, - restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. W roku 2000 pomoc Banku Światowego koncentrowała się głównie na80: - przygotowaniu i wdrażaniu kompleksowych programów wielosektorowych obejmujących problemy zabezpieczenia socjalnego (chodzi tu przede wszystkim o restrukturyzację górnictwa węgla kamiennego i tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem na obszarach wiejskich); - doradztwie w realizacji reformy finansów publicznych i kwestii związanych z członkostwem w Unii Europejskiej i przystąpieniem do Wspólnot; w reformie samorządu terytorialnego, konsolidacji i prywatyzacji sektora elektroenergetycznego, opracowania metod oceny wpływu przystąpienia do UE na kluczowe sektory, analiza efektywności kosztowej i programów społecznych w zakresie edukacji, służby zdrowia i opieki socjalnej; E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 220-221 Op. cit., s. 222 80 Op. cit., s. 224 78 79 www.wkuwanko.pl 41 - opracowanie projektów i inicjatyw związanych z konkretnymi problemami rozwojowymi z zakresu ochrony środowiska naturalnego, reformy sektorów socjalnych, inwestycji prywatnych w zakresie infrastruktury. W kolejnym roku 2001 Polska otrzymała kolejne pożyczki na restrukturyzację górnictwa, na dostosowania strukturalne, poprawę sprawności energetycznej w rejonie Krakowa, wprowadzenie podatku manipulacyjnego oraz modernizację portów. Udostępnione przez Bank Światowy linie kredytowe, zostały wykorzystane w niskim stopniu. Przyczyny tego stanu mają przede wszystkim charakter przedmiotowy: luki informacyjnej o kredytach Banku Światowego, dostępne zazwyczaj w dużych ośrodkach miejskich. Ponadto koleją bariera ma charakter psychologiczny. Ważną barierą, która ograniczyła wykorzystanie przydzielonych kredytów było również niezbyt sprzyjające otoczenie makroekonomiczne w kraju i szereg wymagań dotyczących zakupów towarów i usług. Rozdział IV Regionalne organizacje finansowe 4.1. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju - EBOR (European Bank For Reconstruction and Development) jest instytucją finansową o charakterze regionalnym, która ze względu na przyświecające jej cele ma dla Polski istotne znaczenie. Głównym celem, dla którego utworzono Bank, była pomoc finansowa państw Zachodu na rzecz państw Europy Środkowej i Wschodniej w ich procesie transformacji systemowych. Inicjatywę powołania do życia takiego Banku po raz pierwszy oficjalnie przedstawił prezydent Francji F. Mitterand w październiku 1989 roku. Po zorganizowaniu kilku spotkań z udziałem „technicznych ekspertów” oraz trzech plenarnych spotkań, odbywających się w Paryżu (15-16 stycznia, 8-11 marca i 9 kwietnia 1990 r.), 29 maja 1990 roku utworzono EBOR, gdy 40 państw oraz dwie organizacje, tj. Europejska Wspólnota Gospodarcza i Europejski Bank Inwestycyjny, podpisały umowę powołująca do życia tę instytucję. Umowa weszła w życie w końcu marca 1991 roku. Na siedzibę Banku wybrano Londyn81. Podstawowym celem Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju jest wspieranie transformacji ustrojowej i zmian w modelu gospodarczym - przejście od gospodarki państwowej, centralnie zarządzanej do gospodarki wolnorynkowej - w państwach Europy 81 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., s. 142 www.wkuwanko.pl 42 Środkowo-Wschodniej poprzez udzielanie im pomocy finansowej. Pozostałe kluczowe cele EBOR to82: - bliska i skoordynowana współpraca w celu wspierania postępu gospodarczego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, - udzielanie pomocy finansowej krajom członkowskim w celu realizacji reform gospodarczych, strukturalnych i sektorowych, zwłaszcza takie procesy, jak demonopolizacja, czy prywatyzacja mogą liczyć na poparcie finansowe Banku, - szereg inwestycji w regionie, - umacnianie sektora finansowego, - reforma systemu prawnego, - rozwój infrastruktury niezbędnej do wzrostu sektora prywatnego, - podtrzymywanie zasad demokracji, pluralizmu i gospodarki rynkowej w tych krajach. EBOR w krajach swoich operacji finansowych wspiera działania związane z wdrażaniem strukturalnych i sektorowych reform gospodarczych. Promuje konkurencyjność, prywatyzację i przedsiębiorczość, z uwzględnieniem specyficznych potrzeb poszczególnych krajów. Poprzez swoje inwestycje Bank promuje również działalność sektora prywatnego, umacnianie instytucji i systemów prawnych oraz rozwój infrastruktury niezbędnej dla funkcjonowania sektora prywatnego83. Do podstawowych funkcji EBOR należy84: - funkcja kredytowa, polegająca na dostarczaniu krajom członkowskim środków na finansowanie określonych projektów, - funkcja katalizatora procesów finansowania różnych projektów przez inne instytucje finansowe, - funkcja mobilizacyjna krajowego i zagranicznego kapitału oraz doświadczonej kadry kierowniczej, - funkcja popierania inwestycji produkcyjnych, - funkcja doradcza, polegająca na udzielaniu pomocy technicznej w celu przygotowania, finansowania i realizacji odpowiednich przedsięwzięć pojedynczych lub realizowanych w ramach konkretnych programów inwestycyjnych, - funkcja stymulująca rozwoju rynków kapitałowych, - funkcja wspierania ekonomicznych przedsięwzięć, rozwoju i modernizacji miast i wsi, E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 231 Z. Dowgiałło, Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku, Wydawnictwo Znicz, Szczecin 1994, s. 76 84 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 231-232 82 83 www.wkuwanko.pl 43 - funkcja promocyjna rozwoju rolnictwa, transportu, oświaty i opieki zdrowotnej, jak również promocja i wspieranie projektów z zakresu ochrony środowiska naturalnego, - funkcja gwarancji, - funkcja konsultacyjna. Członkami Europejskich Odbudowy i Rozwoju są kraje wysoko uprzemysłowione oraz kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Obecnie EBOR liczy 60 członków, w tym 58 krajów, z tego 26 państw to kraje Europy Środkowej Wschodniej, w których Bank prowadzi swoją działalność. Członkami EBOR są85: 1. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej: Albania, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Gruzja, Kazachstan, Kirgizja, Republika Macedonii, Mołdawia, Rumunia, Federacja Rosyjska, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan; 2. Kraje Unii Europejskiej (po 1 maja 2004): Austria, Belgia, Cypr, Republika Czech, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Republika Słowacji, Słowenia, Szwecja, Węgry, Włochy, Wielka Brytania; 3. Inne państwa europejskie: Islandia, Izrael, Lichtenstein, Norwegia, Szwajcaria, Turcja, 4. Państwa pozaeuropejskie: Australia, Egipt, Japonia, Kanada, Republika Korei Południowej, Meksyk, Maroko, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, 5. Dwie instytucje: Europejski Bank Inwestycyjny i Wspólnota Europejska. Najważniejszym elementem kapitału Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju jest statutowy kapitał akcyjny. W skład zwykłych zasobów kapitałowych wchodzą także: - fundusze uzyskane dzięki pożyczkom z krajów członkowskich; - fundusze uzyskane dzięki pożyczkom na rynkach kapitałowych na całym świecie; - fundusze uzyskane dzięki spłacie pożyczek lub gwarancji. Do końca 1998 r. fundusze dodatkowe zaangażowane przez innych inwestorów jako część operacji EBOR wyniosły 30,9 mld euro. Proces oceny i zatwierdzania projektów przez EROR, z wieloetapową analizą ich celowości, stanowi dowód na realizację przez Bank przemyślanej strategii i staranności wypełniania swojej misji. Inwestycje Banku wywierają bardzo duży wpływ na właściwy kierunek reform i tempo rozwoju poszczególnych państw operacji. Pomoc finansowa EBOR ma szczególne znaczenie dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej, a tym samym również dla Polski. Dzięki udostępnionym przez Bank środkom, udało się rozpocząć 85 i http://www.ebrd.com/ - European Bank For Reconstruction and Development, dane aktualne 17.05.04 www.wkuwanko.pl 44 kontynuować proces transformacji wielu gospodarek krajów tego regiony w kierunku gospodarek rynkowych. Naczelnym organem EBOR jest Rada Gubernatorów, składająca się z przedstawicieli wszystkich członków, którzy dysponują głosami, proporcjonalnie do liczby posiadanych akcji. Podjęcie decyzji przez Radę wymaga co najmniej 75% wszystkich głosów. Rada Gubernatorów przekazuje prawo podejmowania decyzji Radzie Dyrektorów, która składa się z 23 członków: 11 wybierają państwa Wspólnot Europejskich, po 4 państwa Europy Środkowej i Wschodniej oraz pozostałe państwa europejskie i pozaeuropejskie. Pozostałymi organami Banku są: komitet Wykonawczy i Sekretarz Generalny. Personel EBOR liczy 350 osób. EBOR może tworzyć oddziały w państwach członkowskich.86 W Polsce przedstawicielstwo EBOR ma swą siedzibę w Warszawie. Siłą Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju jest jego zdolność do działania w obu sektorach, zarówno prywatnym, jak i publicznym oraz połączenie zasad funkcjonowania i procedury banków inwestycyjnych i banków rozwoju. EBOR proponuje szeroki zakres instrumentów finansowych, dostosowanych do wymagań poszczególnych projektów. Oferuje takie formy finansowania jak kredyty, inwestycje kapitałowe oraz gwarancje. W każdym przypadku Bank kieruje się zdrowymi zasadami bankowymi i inwestycyjnymi. Podstawowe formy finansowania przedsięwzięć przez EBOR to: - pożyczki z maksymalnym okresem spłaty 10 lat (15 lat w przypadku przedsięwzięć infrastrukturalnych) dla przedsiębiorstw prywatnych, prywatyzowanych lub państwowych; - nabywanie udziałów kapitałowych w celu wzmocnienia kapitału krajowego i zagranicznego; - udzielanie gwarancji i poręczeń w celu umożliwienia dostępu przedsiębiorstwom do międzynarodowego rynku kapitałowego. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju jest jedna z kilku instytucji międzynarodowych, które swoja strategię od kilku lat ukierunkowuje na rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) w państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Efektem tych działań jest fakt, iż około 36% wszystkich użytych przez EBOR środków w 1996 roku skierowanych zostało do lokalnych instytucji finansowych. Można wyróżnić trzy pola aktywności EBOR zmierzające do wzmocnienia małych i średnich przedsiębiorstw87. Z. M. Doliwa-Klepacki, encyklopedia organizacji międzynarodowych, op. cit., s. 65 J. Klich, Wsparcie kapitałowe dla małych i średnich przedsiębiorstw w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, „Przegląd organizacji” 1998, nr 2, s. 36 86 87 www.wkuwanko.pl 45 1. Pierwszym jest wzmocnienie lokalnego sektora bankowego: poprzez uruchamianie linii kredytowych typu „apel” z gwarancjami rządowymi dla banków lokalnych; udzielanie MŚP kredytów z wykorzystaniem instytucji pośredniczących; współfinansowanie wraz z bankiem lokalnym projektów udziału kapitałowego MŚP w bankach komercyjnych; pomoc bankom lokalnym w zarządzaniu aktywami; ułatwienia w uzyskaniu gwarancji dla banków nowych lub działających w państwach, gdzie jedyną alternatywą dla transakcji handlowych jest pokrycie w gotówce. 2. Drugą formą wspierania działań jest współfinansowanie lub finansowanie funduszy kapitałowych tzw. venture capital, działających na poziomie państw czy regionów. Na ogół venture capital finansuje następujące fazy rozwoju MŚP88: - finansowanie fazy „zasiewu” (seed financing) wczesny etap rozwoju, - finansowanie startu (start-up financing rozpoczęcie działalności, - wczesna faza finansowania , - finansowanie ekspansji i wzrostu. Swoja strategia EBOR objął również finansowanie infrastruktury komunalnej i środowiska, oferując swym klientom (miastom i gminom) zróżnicowane mechanizmy finansowania inwestycji publicznych w zależności od stopnia rozwoju ekonomicznego i politycznego kraju kredytobiorcy, jak również wielkości inwestycji oraz kondycji finansowej i statutu prawnego samego kredytobiorcy. Mogą być przy tym wykorzystywane następujące mechanizmy finansowania: kredyty gwarantowane przez rząd pojedyncze oraz programowe oraz kredyty gwarantowane przez miasto lub gminę89. Wśród mechanizmów finansowania inwestycji prywatnych w sektorze usług komunalnych wyróżnić można: - finansowanie pojedynczych inwestycji prywatnych: finansowanie typu BOT (budowaeksploatacja- przekazanie) oraz finansowanie na zasadzie koncesji lub leasingu przedsiębiorstw już istniejących, - finansowanie prywatnych programów inwestycyjnych poprzez wyspecjalizowane linie kredytowe i inwestycyjne, nie wymagające gwarancji rządowych. M. Al.-Kaber, Rynek kapitałowy w Polsce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2003, s. 320-321 89 E. Ambukita, K. Munyana, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, op. cit., s. 96 88 www.wkuwanko.pl 46 4.2. Polska a EBOR Główne założenia dotyczące działalności EBOR w Polsce znajdują wyraz w publikowanym, co kilka lat dokumencie EBOR Strategia dla Polski. Głównymi założeniami są90: - wspieranie i promocja rywalizacji, restrukturyzacji, konkurencji oraz rzetelnego zarządzania w sektorach, które muszą być restrukturyzowane, - dalsze wspomaganie rozwoju firm prywatnych, szczególnie przez finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw, - stymulowanie rozwoju rynku finansowego przez współpracę z lokalnymi instytucjami finansowymi, - finansowanie rozwoju struktury, inwestycji komunalnych i ochrony środowiska, wymagających dostosowania do standardów Unii Europejskiej, - dostarczanie szerokiego wachlarza usług finansowych, - rozwój rynków kapitałowych, m.in. przez propagowanie nowoczesnych instrumentów finansowych. W opinii Banku sektory wymagające jak najszybszej i największej restrukturyzacji w Polsce to: rolnictwo, agrobiznes, górnictwo węglowe, przemysł spalinowy i chemiczny, produkcja stali, przemysł stoczniowy i dystrybucja prasy. Strategia tych sektorów powinna wywoływać jak najniższe koszty społeczne przy jednoczesnym rozwoju ich potencjału w warunkach silnej konkurencji. Bank oferuje doświadczenie, ekspertyzy i fundusze. Pomoc Banku polega na gromadzeniu wielu różnych instrumentów przydatnych w prywatyzacji jakiegoś przedsiębiorstwa czy też grupy przedsiębiorstw. Jest to, więc kombinacja bezpośrednich inwestycji kapitałowych, kredytów, funduszy wysokiego ryzyka (venture capital) oraz środków dostępnych z funduszy przeznaczonych na ochronę środowiska. W przypadku agrobiznesu EBOR, wspomaga dostosowanie tego rodzaju usług do norm unijnych, a mianowicie norm czystości, jakości i ochrony środowiska. Ma to na celu wzrost konkurencyjności na rynku unijnym tego sektora usług. W przemyśle stalowym najważniejszym celem EBOR jest uczestnictwo w prywatyzacji i restrukturyzacji największych hut w Polsce. Pomoc dla sektora prywatnego wyraża się głównie przez finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw, szczególnie w gałęziach, w których Bank ma największe 90 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 250 www.wkuwanko.pl 47 doświadczenie, czyli agrobiznesie, przemyśle lekkim, budownictwie i niektórych innych usługach91. Bezpośrednie zaangażowanie pozwala Bankowi wywierać wpływ na poziom zarządzania oraz etyki działalności gospodarczej, szczególnie w takich działach gospodarki jak: energetyka, nieruchomości, materiały budowlane, produkty konsumpcyjne oraz pakowanie i dystrybucja żywności. Oprócz finansowania Bank może również występować jako poręczyciel kredytów dla small bussinesu i współinwestor. Ponadto utworzono linie kredytowe z pomocą Europejskiego Banku Inwestycyjnego i programu PHARE. Pomoc w zakresie rynku finansowego polega na współpracy z lokalnymi instytucjami finansowymi w tworzeniu szerszej gamy produkt bankowych oraz promowaniu idei otwierania rynku dla kapitału zagranicznego. Ponadto ważnym celem jest pomoc w dziedzinie rozwoju instytucji kredytu hipotecznego i bankowości detalicznej. Biorąc pod uwagę wprowadzenie reform ubezpieczeń społecznych, EBOR zainwestował w PWE Winterthur.92 Finansowanie rozwoju infrastruktury i ochrony środowiska należy do priorytetowych zadań EBOR w Polsce. Odbywa się to na poziomie lokalnym. oferowane są różne mechanizmy finansowania inwestycji publicznych: kredyty pojedyncze lub grupowe, gwarantowane przez urząd, komunalne, kierowane przez pośredników finansowych, zaś dla miast o dość wysokiej wiarygodności kredytowej, kredyty gwarantowane przez gminę lub miasto. Strategia Banku dla polski w dziedzinie infrastruktury koncentruje się głównie na93: - podnoszeniu jakości podstawowych usług komunalnych, w celu dostosowania kraju do standardów UE w dziedzinie transportu miejskiego, usług wodociągowych i kanalizacji, oczyszczania wód oraz systemu grzewczego, - zapoczątkowaniu współpracy podmiotów państwowych i prywatnych w większych miastach, - rozwoju działalności w zakresie kredytowania wielosektorowych inwestycji w infrastrukturę w małych i średnich ośrodkach komunalnych. Istotnym dla rozwoju polskiej infrastruktury jest fakt, iż EBOR ze względu na swoje cele statutowe jest gotowy podejmować ryzyko, którego nie chcą brać na siebie banki komercyjne i rynek kapitałowy. Polska z międzynarodowe organizacje finansowe, E. Chrabonszczewska [red.], Wydawnictwo Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 1999, s. 37 92 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 252 93 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 252-253 91 www.wkuwanko.pl 48 Bank uczestniczył również w zakładaniu funduszy kapitałowych dla przedsiębiorstw w szczególności na szczeblu gminnym, kierowanych do mniejszych przedsiębiorców oraz funduszy przygranicznych, które mogą finansować rozwój i integrację polskich firm na zasadach regionalnych. W zakresie finansowania inwestycji małych i średnich przedsiębiorstw Bank współpracuje z następującymi instytucjami finansowymi: - Pionier Poland Fund, - Polski Prywatny Fundusz Kapitałowy, - Caresbac-Polska S.A., - Nowy Fundusz Inwestycyjny Europy Wschodniej, - Europejski kapitał Odrodzenia, - Alliance Scaneast Fund. Efekty działalności EBOR w Polsce są bezpośrednio powiązane ze zmieniającą się w czasie strategią Banku dla Polski, która każdorazowo określa jego priorytety i zadania do realizacji w czasie kolejnych 2-3 lat. Według stanu na 30 czerwca 2000 roku EBOR uczestniczył w finansowaniu 102 projektów inwestycyjnych w Polsce, przez bezpośrednie inwestycje w kwocie 1 431,2 mln euro. Stawia to Bank na pierwszym miejscu pośród zagranicznych inwestorów kapitałowych. Udział finansowy EBOR umożliwił zmobilizowanie dodatkowych środków finansowych na te projekty w kwocie 5 751,0 mln euro94. Obecnie EBOR kontynuuje strategię wspierania procesu przemian ustrojowych jako instytucja „uzupełniająca” przez podejmowanie szerokiej gamy inicjatyw. Strategia uzupełnianie jest realizowana przez zaangażowanie w różnych segmentach rynku oraz tworzenie nowych metod finansowania w miarę postępowania procesu transformacji w Polsce. Bank dostosowuje swoją działalność do zmian na polskim rynku, zastępując kredytowanie inwestycjami kapitałowymi, rozszerza działalność z okolic Warszawa na inne regiony kraju, przenosi swoje zainteresowanie spółkami z udziałem kapitału zagranicznego na spółki z kapitałem polskim oraz odchodzi od klasycznej działalności kredytowej na rzecz transakcji rynku kapitałowego. Bank prowadzi aktywną działalność przede wszystkim w sektorach: infrastruktury, restrukturyzacji przemysłu oraz wspierania małych i średnich przedsiębiorstw (Wykres 3) 95. Działalność Banku w sektorze prywatnym stanowi 89% finansowania oferowanego przez EBOR, co jest wskaźnikiem znacznie wyższym niż pierwotnie planowano. 44% finansowania jest oferowane w postaci inwestycji kapitałowych, a 56% w postaci kredytów. 94 95 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 256 Op. cit., s. 256 www.wkuwanko.pl 49 Finansowanie za pośrednictwem innych instytucji finansowych stanowi około 47%, co znacznie przewyższa założoną wielkość docelową96. Wykres 3 Projekty inwestycyjne EBOR w Polsce wg struktury sektorowej Przemysł maszynowy 14% Inne 14% Rolnictwo i przetwórstwo żywności 20% Telekomunikacja 12% Nieruchomości i budownictwo 9% , Materiały budowlane 6% Bankowość i usługi finansowe 8% Źródło: E. Infrastruktura 9% Fundusze Inwestycyjne 8% Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 256 W wyniku przeprowadzanych analiz, EBOR określił priorytetowe cele działalności na najbliższe lata w Polsce. Zgodnie z planami będzie on dążył do97: 1. dalsze popieranie restrukturyzacji, konkurencji, rzetelnego zarządzania przedsiębiorstwem w sektorach, które stoją wobec poważnych wyzwań, związanych z przezwyciężaniem obciążeń narosłych w czasie dawnego systemu społecznogospodarczego, 96 97 Op. cit., s. 257 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 259 www.wkuwanko.pl 50 2. dalszej promocji rozwoju dynamicznych przedsięwzięć prywatnych, szczególnie przez finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw, 3. promocji wprowadzania szerszej gamy struktur finansowych i produktów, będzie też blisko współpracować z miejscowymi instytucjami finansowymi, pomagając im rozszerzyć swoje możliwości tak, aby mogły one świadczyć innowacyjne usługi w zakresie finansowania, 4. finansowania rozwijającej się infrastruktury, inwestycji komunalnych i na rzecz ochrony środowiska oraz udziału w rosnącym wykorzystaniu waluty krajowej do finansowania projektów inwestycji w infrastrukturę przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Podsumowując rolę Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju podczas jego ponad dziesięcioletniej działalności w Polsce, można zauważyć, iż brał on aktywny udział w transformacji systemowej Polski głównie poprzez98: - wspieranie rozwoju prywatnych firm, zwłaszcza przez pośrednie wyspecjalizowane narzędzia przeznaczone dla małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), - rozwój rynków kapitałowych, - wspieranie instytucji finansowych i funduszy kapitałowych, - mobilizację inwestycji krajowych, jak i zagranicznych, - finansowanie prywatnej i państwowej infrastruktury, - wspieranie inwestycji komunalnych, - wspieranie inwestycji w zakresie ochrony środowiska. W swojej dotychczasowej działalności w Polsce EBOR uczestniczył w wielu udanych inwestycjach kapitałowych, jak również udzielił istotnych dla rozwoju Polski pożyczek we współpracy z lokalnymi oraz zagranicznymi partnerami. W przypadku inwestycji kapitałowych wśród partnerów zagranicznych EBOR znaleźli się m.in.: Polish Enterprise Fund/polish Private Equity Fund, Lafarge, Danuta czy Danone Ciastka. Przykładowi partnerzy lokalni w tej dziedzinie to: Pekao S.A./Unicredito, Rolimpex, Hortex, Stalexport, czy Telekomunikacja Polska S.A. Jeśli chodzi o działalność kredytową warto wspomnieć o tak znanych partnerach zagranicznych, jak: Fiat, Huta Luccini, Pilkington, Kwidzyn - International Paper, Warsaw Financial Centra czy Cementownia Chełm - RMC Group. Wśród partnerów lokalnych wymienić można: Polish Railways, Bronisz i Eastbridge/ECI99. 98 99 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 260 Op. cit., s. 260 www.wkuwanko.pl 51 4.3. Europejski Bank Inwestycyjny Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) został utworzony na mocy artykułu 198 d) i e) Traktatu Rzymskiego podpisanego 25 marca 1957 roku. Rozpoczął pracę 1 stycznia 1958 roku. Statut EBI został załączony do niniejszego traktatu w formie Protokołu. Europejski Bank Inwestycyjny jest agencją wyspecjalizowaną Unii Europejskiej. Działalność Banku jest nadzorowana przez Radę Unii Europejskiej. Siedzibą Banku jest Luksemburg.100 Członkami Banku są państwa należące do Wspólnot Europejskich. Pierwotnie było sześć krajów: Francja, Niemcy, Belgia, Holandia, Luksemburg członkostwa w Banku jest ściśle związane i Włochy. Nabywanie z przyjmowaniem nowych członków do Wspólnot. W 1973 roku. Członkami Banku zostały również Wielka Brytania, Dania i Irlandia, w 1981 r. Grecja, w 1986 r. Hiszpania i Portugalia, a w 1995 r. Austria, Finlandia i Szwecja101. Działalnością Banku kierują następujące organy: - Rada Gubernatorów, - Rada Dyrektorów, Komitet Kierowniczy, Komitet kontrolny. „Europejski Bank Inwestycyjny ma zadanie przyczyniać się w oparciu o rynki kapitałowe i o swe własne zasoby, do równomiernego, pozbawionego zakłóceń rozwoju wspólnego rynku w interesie Wspólnoty. w tym celu ułatwia on przez udzielanie pożyczek lub gwarancji, nie mając na względzie zysku, finansowanie wymienionych niżej projektów we wszystkich gałęziach gospodarki: - projektów dotyczących rozwoju regionów słabiej rozwiniętych, - projektów dotyczących modernizacji czy przekształcenia przedsiębiorstw lub tworzenia w związku ze stopniowym organizowaniem wspólnego rynku nowych placówek, które ze względu na swe rozmiary lub swój charakter nie mogą być w pełni finansowane z różnych pozostających do dyspozycji poszczególnych członków Wspólnoty, - projektów, którymi wspólnie jest zainteresowanych kilku członków Wspólnoty i które ze względu na swoje rozmiary lub swój charakter nie mogą być w pełni sfinansowane przez poszczególnych członków Wspólnoty”102. Kapitał zakładowy EBI pochodzi z wkładów państw członkowskich i ze środków uzyskanych na międzynarodowych rynkach kapitałowych. Na 1999 r. kapitał subskrybowany E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., 267 K. Michałowska-Gorywoda, L. Ciamaga, E. Latoszek, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia Europejska, wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 24-28 102 K. Zabielski, Finanse międzynarodowe, op. cit., s. 333-334 100 101 www.wkuwanko.pl 52 wynosił 100 mld euro. Poniższa tabela przedstawia udział poszczególnych krajów w kapitale zakładowym EBI w 1999 roku w mln euro. Tabela 4 Udział poszczególnych krajów członkowskich w kapitale zakładowym EBI w roku 1999 Kraj Udział (w mld euro) Niemcy 17766,4 Francja 17766,4 Włochy 17766,4 Wielka Brytania 17766,4 Hiszpania 6530,7 Belgia 4924,7 Holandia 4924,7 Szwecja 3267,1 Dania 2493,5 Austria 2444,6 Finlandia 1404,5 Grecja 1335,7 Portugalia 860,8 Irlandia 623,4 Luksemburg 124,7 Źródło: E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 269 Największe udziały w Banku mają Niemcy, Francja, Włochy i Wielka Brytania -po 17,7. Pozostałe udziały kształtują się następująco: Hiszpania - 6,54%, Belgia i Holandia - po 4,92%, Szwecja - 3,25%, Dania - 2,50%, Austria - 2,44%, Finlandia - 1,40%, Grecja 1,35%, Portugalia - 0,86%, Irlandia - 0,62% i Luksemburg - 12%. Przyjęcie nowego członka pociąga za sobą wzrost kapitału subskrybowanego odpowiednio do kapitału wniesionego przez nowego członka. www.wkuwanko.pl 53 Państwa członkowskie wpłacają 25% ogólnej sumy subskrybowanego kapitału Pozostała zaś część ma charakter funduszu gwarancyjnego za zobowiązania EBI i jest wpłacana na żądanie Banku.103 Odpowiedzialność poszczególnych państw członkowskich z tytułu działalności kredytowej sięga wielkości kapitału subskrybowanego, a nie wpłaconego. Rada Dyrektorów może zażądać pozostałej części kapitału subskrybowanego do wysokości, która jest niezbędna do pokrycia zobowiązań Banku. Każdy członek powinien wtedy uiścić wpłatę proporcjonalnie do swego udziału. Rada gubernatorów może kwalifikowana większością zdecydować o udzieleniu przez kraje członkowskie specjalnych oprocentowanych pożyczek, jeżeli Bank prosi o takie pożyczki do finansowania specyficznych projektów i gdy Rada Dyrektorów wykaże, że Bank nie jest zdolny do osiągnięcia potrzebnych funduszów na rynku kapitałowym na warunkach właściwych dla rodzaju i celu projektów, które mają być sfinansowane104. Źródłem udzielanych kredytów są przede wszystkim pożyczki zaciągane na międzynarodowych rynkach kapitałowych. Na rynkach tych Bank cieszy się dobrą renomą, co wynika z przestrzegania przez niego reguł gry, do których należą: wiarygodność i solidność dłużnika, stała obecność na rynkach kapitałowych oraz umiejętność przystosowania się do zmieniających się warunków rynkowych. Pożyczki zaciągane przez Bank pochodzą od instytucji publicznych i prywatnych. Kwota zaciąganych przez Bank pożyczek nieustannie rośnie, co dowodzi jego znaczenia w finansowaniu zadań Wspólnot105. Fundusze pożyczkowe Banku są gromadzone w drodze emisji na rynku kapitałowych własnych obligacji długoterminowych, oprocentowanych według stopy rynkowej oraz w wyniku sprzedaży na tych rynkach obligacji wypuszczonych przez dłużników Banku i stanowiących pokrycie udzielonych przez Bank pożyczek długoterminowych. Lokowanie obligacji Banku na rynku kapitałowym jest uwarunkowane charakterem podaży funduszów pieniężnych na tym rynku. Obligacje Banku mogą być lokowane na trzech rodzajach rynków kapitałowych: krajowych Wspólnoty, w krajach nieczłonkowskich oraz międzynarodowym rynku, tzw. rynku euroemisji. Obligacje lokowane na rynkach krajowych Wspólnoty są wyrażane w europejskiej walucie kraju wierzycielskiego. Podaż funduszów pieniężnych na tym rynku jest wyznaczana przez oszczędności osób fizycznych, rezerwy instytucji prawa publicznego i towarzystw ubezpieczeniowych, przez fundusze specjalnych instytucji lokacyjnych. Obligacje lokowane na pojedynczych rynkach zagranicznych są emitowane zgodnie z panującymi na tych rynkach metodami emisji i E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., 270-271 Op. cit., s. 271 105 Z. M. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja gospodarcza, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 1996, s. 158 103 104 www.wkuwanko.pl 54 przepisami dotyczącymi pożyczek zagranicznych. Odmienny charakter mają międzynarodowe obligacje lokowane na rynku euroemisji. W zakresie działalności emisyjnej EBI występują dwie alternatywy gwarancji walutowych. Alternatywa pierwsza - bank udziela pożyczek wyrażonych w różnych walutach, z wyjątkiem waluty kraju dłużnika, alternatywa druga bank udziela pożyczek w różnych walutach a także w walucie narodowej dłużnika106. EBI może udzielać nisko oprocentowanych pożyczek, przeznaczonych na priorytetowe cele UE. Duża część kredytów jest udzielanie mniej rozwiniętym regionom Wspólnoty. EBI ma również swój udział w rozszerzaniu programów pomocy Wspólnoty Europejskiej stymulujących rozwój, w szczególności w oparciu o porozumienia o współpracy i umowy stowarzyszeniowe, które Wspólnota zawarła z 12 krajami basenu Morza Śródziemnego oraz z 70 krajami Afryki, Karaibów i Pacyfiku. Bank pożycza również poważne sumy w oparciu o programy Wspólnot Europejskich - PHARE i TACIE, państwom Europy Środkowej i Wschodniej, byłemu ZSRR, a także na mniejszą skalę, pewnej liczbie państw Azji i Ameryki Łacińskiej, a od 1995 r. również Afryce Południowej 107. Przy udzielaniu pożyczek Bank kieruje się następującymi wytycznymi108: - pożyczki udzielane są podarunkiem, że inne środki również są zaangażowane, - finansowane są projekty, które przyczyniają się do wzrostu ogólnej efektywności, - inwestycje produkcyjne powinny być rentowne i zyskowne, - pożyczka musi być poręczona poprzez inne państwo, lub instytucje prawa publicznego, - łączna kwota pożyczek i gwarancji udzielonych przez Bank nie może przekraczać 250% jego kapitału subskrybowanego, - pożyczki udzielane są z reguły na 7-12 lat, - stopa procentowa od pożyczek udzielonych przez Bank oraz prowizja od gwarancji jest kształtowana na warunkach panujących na rynku kapitałowym i powinna być kształtowana w taki sposób, aby przychody z nich były w stanie sprostać zobowiązaniom Banku i pokryć wszelkie wydatki i utrzymać środki rezerwowe, - na pokrycie kosztów administracyjnych Bank pobiera tylko 0,15% marży. Wnioski o udzielenie pożyczki lub gwarancji mogą być składane do Banku za pośrednictwem Komisji bądź organów kraju członkowskiego, na którego terytorium projekt ma być realizowany. Wnioski mogą być również składane bezpośrednio do Banku. Wnioski te są przedkładane w pierwszym przypadku do zaopiniowania przez kraj członkowski, w drugiej sytuacji Komisji. Kraj członkowski i Komisja powinny udzielić opinii w ciągu dwóch miesięcy E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 272-273 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 276 108 Op. cit., s. 276 106 107 www.wkuwanko.pl 55 od ich otrzymania. Rada Dyrektorów rozpatruje przedstawione jej wnioski o udzielenie pożyczki lub gwarancji po rekomendacji Komitetu Kierowniczego. Komitet Kierowniczy bada, czy złożone wnioski odpowiadają postanowieniom Statutu. Gdy Komitet Kierowniczy poprze udzielenie pożyczki bądź też gwarancji, powinien przestawić projekt kontraktu Radzie Dyrektorów, może również wydać własną popierającą opinię, która w tym przypadku może być uznana za istotną109. Bank udziela kredytów i poręczeń, jeśli przedłożone projekty w całości lub części przyczyniają się do realizacji poniższych celów: - rozwoju regionów zacofanych strukturalnie, - zwiększenia konkurencyjności przemysłu europejskiego, np. przez rozwój nowych technologii lub wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), - poprawy infrastruktury europejskiej, - ochrony środowiska naturalnego, - zaopatrzenia w energię. Na wielkie projekty są przyznawane pożyczki indywidualne, na mniejsze - środki są udzielane w postaci pożyczek ramowych (pożyczek globalnych). Są one instrumentem wspierania MŚP. Pożyczki ramowe są przyznawane bankom lub innym instytucjom finansowym, które wykorzystują pozostawione im do dyspozycji środki na finansowanie poszczególnych projektów, stosowanie do przedstawionych wyżej kryteriów kredytowania EBI. Kredyty udzielane przez EBI są klasyfikowane z trzech punków widzenia: według gałęzi gospodarczego przeznaczenia, według gałęzi gospodarczych, według miejsca inwestycji110. 4.4. Współpraca Polski z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym Współpraca Polski z EBI datuje się od końca listopada 1989 r., gdy Rada Gubernatorów EBI przyznała Polsce i Węgrom fundusz kredytowy mld ecu na lata 1990-1993, przeznaczony na pomoc w wysokości 1 w restrukturyzacji gospodarki. Oficjalne stosunki Polska nawiązała z EBI, podpisując 3 lipca 1990 r. Porozumienie Ramowe o Współpracy Finansowej111. Od 1990 r. EBI w porozumieniu z władzami polskimi wspierał między innymi następujące sektory: komunikacyjny i telekomunikacyjny, energetyczny i przemysłowy. W latach 1990-1999 Bank Inwestycyjny udzielił Polsce pożyczek na ogólną sumę około 2,797 mln euro. Polska znalazła się w gronie państw, które w największym stopniu dotychczas E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, op. cit., s. 279 Op. cit., s. 280 111 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., s. 144 109 110 www.wkuwanko.pl 56 korzystały z pomocy finansowej Banku. Od 2001 r. kredyty EBI dla Europy Środkowej i Wschodniej sięgają 3,5-4,0 mld euro rocznie, z tego dla Polski około 1 mld euro. Oznacza to, że Polska może stać się największym kredytobiorcą w EBI112. Do najważniejszych pożyczek udzielonych Polsce przez w latach dziewięćdziesiątych można zakwalifikować113: - kredyt w wysokości 200 mln ecu przeznaczony na modernizację linii kolejowej Warszawa-Berlin, - pożyczkę w wysokości 225 mln ecu na budowę odcinka autostrady A4 (WrocławGliwice), - kredyt na sumę 50 mln ecu, który prawie w całości został wykorzystany przez stronę polską na przebudowę lotniska w Warszawie, - EBI wraz z EBOR oraz funduszem PHARE opracował projekty inwestycyjne, których celem będzie odbudowa infrastruktury w Polsce na obszarach zniszczonych przez powódź w lipcu 1997 r., na ten cel Bank uruchomił linię kredytową w wysokości 300 mln ecu, - pożyczkę w wysokości 150 mln euro przeznaczoną na budowę 25 km odcinka autostrady A4 na południu od Katowic, - kredyt w wysokości 150 mln euro na rozwój mobilnych sieci telefonii, - kredyt w wysokości 200 mln euro przeznaczony na modernizację linii kolejowej na odcinku Warszawa-Terespol. Bank angażuje się również w prace w dziedzinie szeroko pojętej ekologii. W tym celu, w Sztokholmie podpisano umowę o otwarciu nowej linii kredytowej w wysokości 35 mln ecu na sfinansowanie inwestycji prowadzonych przez małe firmy w Polsce. Po zaproszeniu Polski do negocjacji akcesyjnych z Unią Europejską EBI zdecydował, że będzie wspierał, wraz z Bankiem Światowym i EBOR, proces dostosowań polskiej gospodarki do wymogów unijnych. Współpraca Polski z EBI, podobnie jak z pozostałymi międzynarodowymi instytucjami finansowymi, ogranicza się, przyjemniej na razie, do czerpania pomocy finansowe. Podjęcie przez Polskę procesu całościowych reform gospodarczych sprawiło, że pomoc finansowa, jaką uzyskała Polska ze strony międzynarodowych organizacji finansowych, okazała się bardzo pożądanym elementem zasilającym proces reform. Pomoc instytucji finansowych w latach dziewięćdziesiątych sięgnęła ponad 7 mld USD114. 112 B. Sulimierski, Pomoc nie tylko finansowa, „Prawo i gospodarka. Magazyn finansowy” 2000, nr 218 (834), s. 15 113 114 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., s. 145 Polska w organizacjach międzynarodowych, S. Parzymies, J. Popiuk -Rysińska [red.], op. cit., s. 146 www.wkuwanko.pl 57 Zakończenie Współcześnie nie ma kraju, który rozwijałby się samodzielnie, poza rynkiem światowym. Wszystkie kraje, a w szczególności te biedniejsze, odczuwają potrzebę utrzymywania kontaktów w dziedzinie wymiany towarów, usług, kapitału, ludzi, informacji, itd. Ze wzrostu ryzyka na międzynarodowych rynkach kredytowych wynika konieczność stosowania nadzoru nad tym rynkiem, i szerzej pojętym rynkiem finansowym, co w konsekwencji prowadzi do nasilania się tendencji do konsolidacji tego nadzoru. W tym zakresie niezbędna jest współpraca między bankami centralnymi a międzynarodowymi organizacjami finansowymi. Niezbędna jest pomoc najbardziej zadłużonym krajom oraz kontynuacja przedsięwzięć służących, likwidacji ubóstwa. Należy nadal szkolić dla krajów rozwijających się urzędników średniego i wyższego szczebla, zajmujących się zarządzaniem gospodarką narodową, programami rozwoju gospodarek oraz finansowaniem projektów w dziedzinie irygacji i urbanizacji. Nadal niezbędna jest fachowa pomoc w zakresie opracowywania metod i środków rozwiązywania aktualnych problemów gospodarczych tych państw oraz poszczególnych dziedzin gospodarki. Konieczne jest również prowadzenie badań www.wkuwanko.pl 58 w dziedzinie spraw gospodarczych i społecznych, których wyniki służyłyby pomocą krajom rozwijającym się w formułowaniu i realizacji ich polityki gospodarczej i społecznej. W przypadku Polski międzynarodowe instytucje finansowe odegrały istotną rolę w procesie transformacji systemowej. Przejście do gospodarki rynkowej wymagało wdrożenia w życie szeregu reform. Nie byłoby to możliwie bez finansowego wsparcia zagranicy. Służyć temu miała współpraca z MFW, Bankiem Światowym, EBOR oraz EBI. Pomoc kredytowa i doradcza ze strony tychże organizacji ułatwiła Polsce przetrwanie w latach 90-tych, ciężkiego okresu transformacji gospodarczo-ustrojowej. Pomoc tychże organizacji przyczyniła się również do przyspieszenia procesu dostosowań, mających w swej końcowym efekcie doprowadzić do akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wsparcie finansowe, jakie otrzymała Polska, w tym zakresie wspomogło szybsze osiągnięcie sztandarów Unii. Przyczyniło się do szybszego rozpoczęcia negocjacji członkowskich. W konsekwencji doprowadzając do podpisania traktatu akcesyjnego w grudniu 2003 roku. Od 1 maja 2004 Polska jest prawowitym członkiem Unii Europejskiej. Nadal będzie korzystać z funduszy pomocowych z organizacji światowych, gdyż proces dostosowań do norm unijnych nadal trwa. www.wkuwanko.pl 59 Bibliografia 1. Al.-Kaber M., Rynek kapitałowy w Polsce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2003 2. Ambukita E., Munyana K., Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Komunikacji i Zarządzania, Poznań 2002 3. Bożyk P., Misala J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999 4. Chrabonszczewska E., Międzynarodowe organizacje finansowe, Poltex, Warszawa 1991 5. Ciamaga L., Michałowska-Gorywoda K., Latoszek E., Oręziak L., Teichmann E., Unia Europejska, wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 6. Doliwa-Klepacki Z. M., Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1997 7. Doliwa-Klepacki Z. M., Europejska integracja gospodarcza, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 1996 8. Dowgiałło Z., Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku, Wydawnictwo Znicz, Szczecin 1994 9. Głuchowski J., Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1997 www.wkuwanko.pl 60 10. Greta M., Kostrzewa-Zielińska T., Pomykalski A., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Ponadarowe podmioty gospodarcze, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2002 11. Grzeszczyk T., Organizacje międzynarodowe, Wydawnictwo. Poradnik metodologiczny, Wydawnictwo Prywatna Szkoła Handlowa, Warszawa 1997 12. Klich J., Wsparcie kapitałowe dla małych i średnich przedsiębiorstw w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, „Przegląd organizacji” 1998, nr 2 13. Latoszek E., Proczek M., Organizacje międzynarodowe, Założenia, cele, działalność, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001 14. Michałowska-Gorywoda K., Morawiecki M., Mulewicz J., Międzynarodowe organizacje gospodarcze - głównie organizacje powszechne i grupowe, t. 2, PWN, Warszawa 1987 15. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E. [red.], PWE, Warszawa 2000 16. Polska w organizacjach międzynarodowych, Parzymies S., Popiuk -Rysińska J. [red.], Wydawnictwo: Naukowe Scholar i Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2002 17. Polska z międzynarodowe organizacje finansowe, Chrabonszczewska E. [red.], Wydawnictwo Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 1999 18. Pszczółkowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, PWN, Wrocław 1978 19. Rączkowski S., Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1984 20. Schaal P., Pieniądz i polityka pieniężna, PWE, Warszawa 1996 21. Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980 22. Sulimierski B., Pomoc nie tylko finansowa, „Prawo i gospodarka. Magazyn finansowy” 2000, nr 218 (834) 23. Zabielski K., Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 Strony internetowe 1. http://gospodarka.gazeta.pl 2. http://www.ebrd.com/ - European Bank For Reconstruction and Development 3. http://www.wprost.pl 4. http://wiem.onet.pl www.wkuwanko.pl 61 Spis tabel Tabela 1 Członkowie MFW dysponujący największą liczbą głosów 28 Tabela 2 Kredyty przyznane Polsce przez MFW 32 Tabela 3 Kredyty Banku Światowego dla Polski w latach 1990-1999 49 Tabela 4 Udział poszczególnych krajów członkowskich w kapitale zakładowym EBI 67 w roku 1999 Spis rysunków Rysunek 1 Struktura Międzynarodowego Funduszu Walutowego 25 Spis wykresów Wykres 1 Pożyczki Banku Światowego wg regionów - rok fiskalny 1998 (w mld USD) 45 Wykres 2 Pożyczki Banku Światowego wg sektorów - rok 1998 46 Wykres 3 Projekty inwestycyjne EBOR w Polsce wg struktury sektorowej 64 www.wkuwanko.pl 62
