Wprowadzenie do psychologii społecznej

advertisement
Wprowadzenie do psychologii społecznej
Wprowadzenie do psychologii społecznej
Ludzie ciągle znajdują się pod wpływem innych. Psychologia społeczna została
określona jako naukowe badanie sposobu, w jaki myślimy, odczuwamy i zachowujemy
się pod wpływem rzeczywistej bądź wyobrażonej obecności innych. Wpływ społeczny
jest często bardzo silny, nierzadko dominując różnice indywidualne w ludzkich
osobowościach stanowiących determinanty naszego zachowania. Uznając ten fakt,
musimy jednak unikać popełniania podstawowego błędu atrybucji — tendencji do
wyjaśniania zachowania własnego i zachowania innych poprzez cechy osobowości, przy
niedocenianiu siły wpływu społecznego.
Zauważając działanie tej siły, musimy zrozumieć, w jaki sposób ludzie tworzą
konstrukty swego społecznego otoczenia. Nie jesteśmy komputeropodobnymi organizmami, które reagują bezpośrednio i mechanicznie na bodźce ze środowiska;
jesteśmy złożonymi istotami, które spostrzegają, myślą, a czasem zniekształcają informację dotyczącą swego otoczenia. Wyróżniając sposób, w jaki ludzie konstruują świat
społeczny, psychologia społeczna jest bardziej zakorzeniona w psychologii postaci niż
w behawioryzmie.
Choć ludzkie zachowanie jest złożone i niemechaniczne, to nie jest niezgłębione.
Osobiste konstrukty dotyczące świata są zakotwiczone głównie w dwóch
podstawowych motywach: pragnieniu podtrzymania samooceny i pragnieniu tworzenia
adekwatnego obrazu siebie i świata społecznego (podejście związane z poznawaniem
społecznym). Tak więc, by zrozumieć, w jaki sposób wpływa na nas otoczenie
społeczne, musimy zrozumieć, jak spostrzegają, myślą i błądzą nasze serce i umysł.
Określają to zwięźle dwa główne postulaty psychologii społecznej:
a) wpływ społeczny w znaczący sposób oddziałuje na ludzi; b) aby zrozumieć siłę
wpływu społecznego, musimy badać motywy, które kierują tym, jak konstruujemy swój
obraz społecznego środowiska.
Wskazaliśmy także inny ważny element: psychologia społeczna jest nauką
empiryczną. Psychologowie społeczni usiłują znaleźć odpowiedzi na kluczowe pytania o
wpływ społeczny, raczej projektując i prowadząc badania niż opierając się na zdrowym
rozsądku czy mądrości wieków. W rozdziale 2 omówimy metody naukowe stosowane
przez psychologów podczas prowadzenia badań.
Metodologia: proces przeprowadzania badań
www.wkuwanko.pl
1
Wprowadzenie do psychologii społecznej
Celem psychologii społecznej jest naukowe poszukiwanie odpowiedzi na pytania o
zachowania społeczne. Główne procedury badawcze stosowane w psychologii społecznej to
metoda obserwacyjna, metoda korelacyjna i metoda eksperymentalna. Każda z tych
procedur ma wady i zalety i każda z nich jest odpowiednią metodą w odniesieniu do
specyficznych pytań badawczych. Zastosowanie każdej z nich zobowiązuje też badacza do
wyprowadzania innego typu wniosków.
Metoda obserwacyjna — tak w formie systematycznej, uczestniczącej, jak i archiwalnej —
pełni przede “ wszystkim funkcję opisową. Umożliwia badaczowi obserwowanie zjawisk
społecznych i ich opisywanie. Obiektywność owych obserwacji ocenia się następnie poprzez
sprawdzanie zgodności sędziów kompetentnych. Metoda korelacyjna pozwala z kolei na
określanie, czy zmienne są ze sobą związane, a więc czy wartości jednej zmiennej można
przewidywać na podstawie wartości innych zmiennych. Jeżeli istnieje dodatnia korelacja, to
wzrost wartości zmiennej A jest związany ze wzrostem wartości zmiennej B. Jeżeli natomiast
istnieje korelacja ujemna, to wzrost wartości zmiennej A jest powiązany z obniżaniem się
wartości zmiennej B. Często wylicza się korelacje na podstawie dokonanych wcześniej
pomiarów uzyskanych z próby osób wybranych z populacji za pomocą doboru losowego. Ów
losowy dobór gwarantuje, że odpowiedzi badanej próby są reprezentatywne dla sądów całej
populacji. Główną wadą metody korelacyjnej jest to, że nie pozwala ona wnioskować na
temat przyczynowości. Nie jest w jej ramach możliwe stwierdzenie, czy A powoduje B, czy
może B powoduje A, czy też jakaś inna zmienna powoduje i A, i B.
Z tego właśnie względu preferowaną procedurą badawczą w psychologii społecznej jest
metoda eksperymentalna. Tylko ona pozwala wnioskować na temat przyczynowości.
Eksperymenty mogą być przeprowadzane w laboratoriach albo w warunkach naturalnych.
Zmienne niezależne to te, którymi badacz systematycznie manipuluje. To o nich właśnie
zakłada, że mają przyczynowy wpływ na zachowanie. Zmienne zależne to z kolei te zmienne,
o których badacz zakłada, że są efektem zmiennych niezależnych. Badacz musi zagwarantować, że wszyscy uczestnicy eksperymentu będą stawiani w sytuacjach różniących się
wyłącznie wartością zmiennej niezależnej. Musi on również zadbać o to, by :
osoby badane były losowo przydzielane do sytuacji eksperymentalnych. Owo losowe
przydzielanie — probierz jakości procedury eksperymentalnej — gwarantuje, że różne typy
osób badanych będą równomiernie rozłożone na wszystkie sytuacje. Z kolei poziom ufności .
(wartość p) informuje o tym, jakie jest prawdopodobieństwo, że wyniki eksperymentu są
dziełem przypadku, a nie efektem działania zmiennej niezależnej.
Psychologowie społeczni używają często w swoich eksperymentach planu
wieloczynnikowego. Procedura ta uwzględnia więcej niż jedną zmienną niezależną i więcej
www.wkuwanko.pl
2
Wprowadzenie do psychologii społecznej
niż jeden poziom na każdej z tych zmiennych. W eksperymencie pojawiają się wszystkie
możliwe kombinacje poziomów zmiennych niezależnych. Badacz może dzięki temu określić
efekty główne każdej zmiennej niezależnej oraz swoiste interakcje czy też kombinacje
poziomów wszystkich wykorzystanych zmiennych niezależnych.
Badacz powinien starać się zapewnić swoim eksperymentom tak wysoką, jak to tylko jest
możliwe trafność wewnętrzną (gwarancja, że nic poza zmiennymi niezależnymi nie wpływa
na wyniki) oraz trafność zewnętrzną (gwarancja, że wyniki mogą być uogólniane, na innych
ludzi i na inne sytuacje). Realizm sytuacyjny to stopień, w jakim sytuacje eksperymentalne
podobne są do sytuacji spotykanych w życiu codziennym. Realizm psychologiczny natomiast
to stopień, w jakim kontrolowane w eksperymencie procesy psychologiczne są podobne do
procesów psychologicznych pojawiających się w życiu codziennym. Najlepszym sposobem
sprawdzenia trafności zewnętrznej jest powtarzalność. Polega ona na przeprowadzaniu tego
samego eksperymentu z udziałem innych ludzi i w innych sytuacjach oraz na porównywaniu
wyników.
Podejmowane są zarówno badania podstawowe, jak i badania stosowane. Granica pomiędzy
tymi dwoma rodzajami badań jest często nieostra, jednak celem badań podstawowych jest
zrozumienie zachowania społecznego bez wnikania w specyficzne i szczegółowe problemy;
celem badań stosowanych jest natomiast rozwiązywanie właśnie specyficznych zagadnień,
które często mają spore znaczenie dla życia społecznego. Na koniec trzeba zaznaczyć, że
ważnym problemem w psychologii społecznej jest etyczny stosunek do osób badanych.
Wskazówki wypracowane przez Stowarzyszenie Psychologów Amerykańskich zalecają
ostrożne postępowanie i akcentują takie kwestie, jak na przykład uzyskanie przyzwolenia
osób badanych, możliwość rezygnacji z udziału w badaniach w każdym momencie ich
trwania, zapewnienie anonimowości i dyskrecji, przeprowadzenie sesji wyjaśniającej po
zakończeniu eksperymentu, zwłaszcza wtedy, gdy wykorzystano maskowanie (a więc
instrukcję maskującą, która dotyczyła rzekomego celu badań albo zmiennych niezależnych
lub zależnych).
Dysonans poznawczy
Jednym z najsilniejszych czynników wpływających na zachowanie ludzi jest potrzeba
podtrzymywania wysokiej samooceny. W tym rozdziale dowiedliśmy, że potrzeba ta
prowadzi do znaczących konsekwencji dla postaw i zachowań. Wedle teorii dysonansu
poznawczego ludzie zawsze doświadczają przykrego napięcia (dysonansu), kiedy stają
wobec elementów poznawczych odnoszących się do jakiegoś aspektu zachowania, które jest
www.wkuwanko.pl
3
Wprowadzenie do psychologii społecznej
niezgodne z ich pojęciem Ja. Wtedy są pobudzani do likwidowania tego dysonansu albo
przez zmianę swego zachowania, albo przez jego usprawiedliwianie tak, aby było ono
zgodne z pozytywnym obrazem samego siebie. Powstająca w ten sposób zmiana zachowania
jest wynikiem procesu autoperswazji.
Dysonans nieuchronnie pojawia się po podjęciu ważnych decyzji (dysonans podecyzyjny),
gdy element poznawczy: “Wybrałem alternatywę X" jest niezgodny z elementem:
“Skorzystałbym znacznie więcej, wybierając alternatywę Y". Można usunąć taki dysonans,
podwyższając ocenę wybranego przedmiotu, a zaniżając ocenę alternatywy odrzuconej.
Pozbawieni skrupułów sprzedawcy znani są z tego, że wykorzystują tę tendencję ludzi,
stosując strategię zwaną techniką niskiej pitki, która polega na stworzeniu w umyśle klienta
iluzji, że nastąpiła transakcja kupna produktu, podczas gdy w rzeczywistości nic takiego nie
zaistniało.
Dysonans pojawia się także wtedy, kiedy ludzie wkładają dużo wysiłku, aby czynić coś
nudnego lub uzyskać coś niepotrzebnego. Pojawia się wtedy dążenie do uzasadnienia
wysiłku, co prowadzi do podniesienia oceny osiągnięcia.
Trzecim źródłem dysonansu są niemoralne lub nieracjonalne zachowania, którym brak
wystarczającego uzasadnienia. Na przykład, jeżeli ludzie mówią coś sprzecznego z własną
postawą (bronienie stanowiska sprzecznego z własną postawą) przy niskim uzasadnieniu
zewnętrznym, to znajdują wewnętrzne uzasadnienia swojego zachowania i zaczynają
wierzyć w to, co powiedzieli. Podobnie jest, gdy ludzie unikają czegoś, co lubią, a
towarzyszy temu niewystarczająca kara, to będą wierzyć, że tego czegoś naprawdę nie
lubią. Tak samo oddanie komuś przysługi przy braku wystarczającego uzasadnienia pociąga
za sobą pojawienie się przeświadczenia o sympatii dla tej osoby. Zaskakującym efektem
tego rodzaju redukcji dysonansu są groźne konsekwencje: jeśli ludzie przyłapią się na
sprawianiu komuś przykrości przy braku wystarczającego uzasadnienia, to będą poniżać
swoją ofiarę, zakładając, że sobie na to zasłużyła. Zgodnie z koncepcją, że dysonans jest
stanem przykrego napięcia, które pobudza ludzi do jego usunięcia, istnieją dowody na to,
że dysonansowi towarzyszy napięcie fizjologiczne.
W ostatnich latach psychologowie społeczni rozwinęli nowe i fascynujące kierunki badań
oparte na koncepcji zakładającej, że ludzie dążą do podtrzymywania swojej samooceny.
Teoria podtrzymywania poczucia własnej wartości mówi, że dysonans powstaje w związkach
interpersonalnych, jeśli ktoś nam bliski osiąga wyższy poziom wykonania w zadaniu, które
ma duże znaczenie dla tworzenia obrazu Ja. Ludzie mogą zmniejszać ten dysonans,
dystansując się od tej osoby, podwyższając swój poziom wykonania, zaniżając poziom
wykonania tej drugiej osoby lub obniżając znaczenie danego zadania. Teoria autoafirmacji
www.wkuwanko.pl
4
Wprowadzenie do psychologii społecznej
zakłada, że ludzie są bardzo elastyczni w zmaganiu się z zagrożeniami swej samooceny. Jeśli
dysonans nie może być zmniejszony przez usunięcie konkretnego zagrożenia, to ludzie mogą
podnieść swoją samoocenę poprzez potwierdzenie się w jakiejś innej dziedzinie. Badania nad
teorią samo potwierdzania sugerują, że potrzeba podtrzymania samooceny wchodzi czasem
w konflikt z potrzebą zweryfikowania obrazu samych siebie. Jeżeli osoby z negatywnym
obrazem samych siebie obawiają się ujawnienia, że nie są kimś, kim się wydają, i kiedy
sądzą, że możliwa jest zmiana i poprawa mniej pożądanych stron samego siebie, to będą
wybierać taką informację zwrotną, która potwierdza ich niskie mniemanie o sobie, a nie
informację zwrotną, która je podnosi.
Niebezpieczeństwo redukcji dysonansu przez podniesienie samooceny wynika z tego,
że może to zakończyć się pułapką racjonalizacji, która wywołuje coraz to głupsze i
bardziej niemoralne działania. Jak sugeruje teoria autoafirmacji, możemy uniknąć tej
pułapki, uświadamiając sobie, że jesteśmy dobrymi i uczciwymi ludźmi tak że nie
musimy uzasadniać i racjonalizować każdego naszego działania.
Poznanie społeczne
Mianem poznania społecznego określa się dziedzinę badań nad tym, w jaki sposób ludzie
selekcjonują, zapamiętują i wykorzystują informację w wydawaniu sądów i w podejmowaniu
decyzji dotyczących rzeczywistości społecznej. Świat społeczny zawiera za dużo informacji,
byśmy mogli w całości ją ogarnąć, zinterpretować i uwzględnić w swoim zachowaniu.
Radzimy sobie z tym nadmiarem, stosując metodę oszczędności poznawczej: wykorzystujemy schematy i heurystyki wydawania sądów, które pomagają nam zinterpretować
zachowania ludzi i sytuacje oraz odpowiednio zareagować. Schematy to struktury
poznawcze, które organizują informację według pewnych tematów. Schematy wywierają
silny wpływ na to, co z otrzymanej informacji zauważamy, o czym myślimy i co później
pamiętamy. Kiedy spotykamy sytuację niejednoznaczną, interpretujemy ją zgodnie z naszym
schematem. Zwykle łatwiej zauważamy i zapamiętujemy informację odpowiadającą naszym
schematom, a lekceważymy i zapominamy informację niezgodną z nimi. Ponieważ ludzka
pamięć ma charakter rekonstrukcyjny, “przypominamy sobie" informację zgodną z naszymi
schematami nawet wtedy, gdy nigdy się z nią nie zetknęliśmy. Konsekwencją takiego
zniekształcania tego, co spostrzegamy, może być zjawisko wrogich mediów. Polega ono na
tym, że każda z antagonistycznych, silnie zaangażowanych w coś grup, spostrzega neutralne,
zrównoważone przekazy mediów jako sobie wrogie. Ponieważ media nie przedstawiły faktów
www.wkuwanko.pl
5
Wprowadzenie do psychologii społecznej
w jednostronnym ujęciu, które antagoniści spostrzegają jako prawdziwe, każda z grup jest
przekonana, że są wobec niej negatywnie nastawione.
Niekiedy do jednej sytuacji ma zastosowanie wiele schematów; to, którym z nich
rzeczywiście się posługujemy, może zależeć od dostępności i od wzbudzenia schematu pod
wpływem zdarzeń poprzedzających. Schemat może stać się bardziej dostępny w pamięci za
sprawą ostatnich myśli i doświadczeń. Te niedawne zdarzenia mogą zatem wzbudzić
określony schemat i sprawić, że będziemy myśleli o rzeczywistości w sposób z nim zgodny.
Poleganie na schematach jest do pewnego stopnia przystosowawcze i funkcjonalne, ale
ludzie mogą być nadgorliwymi teoretykami. Na przykład, jak dowodzą badania nad efektem
uporczywości, niekiedy uparcie trzymamy się swoich przekonań nawet wtedy, kiedy została
wykazana ich bezpodstawność. Niekiedy zniekształcamy informację w taki sposób, by
pasowała do naszych schematów. Przykładem tego jest efekt pierwszeństwa: nasze pierwsze
wrażenie dotyczące innej osoby wpływa na interpretację jej dalszego zachowania, które
spostrzegamy w sposób zgodny ze schematem. Wreszcie schematy wpływają również na
nasze postepoy podstawą naszego działania. Najbardziej fascynującym tego przykładem jest
samo spełniające się proroctwa sprawiamy, iż nasze schematy stają się prawdą, nieudolnie
odnosząc się do innych w taki sposób, że akcja stanowi dla nas potwierdzenie trafności
schematu
Poza schematami wykorzystujemy też heurystyki! dawania sądów, by poradzić sobie z
wielką ilością imaginacji społecznej, z którą mamy do czynienia. Heurys są nieformalnymi
regułami stosowanymi przez ludzi wydawać sądy w sposób szybki i efektywny. Heurys
dostępności dotyczy tego, jak łatwo możemy coś przy lać na myśl. Ma to istotny wpływ na
spostrzeganie p:
nas świata. Heurystyka reprezentatywności pomaga i rozstrzygnąć, jak podobna jest jedna
rzecz do innej; poszukujemy się nią, klasyfikując ludzi bądź sytuacje na podstawie ich
podobieństwa do przypadków typowych. Gdy wykorzystujemy tę heurystykę, mamy
tendencję do ignorowania informacji o proporcji podstawowej, to znacz' o apriorycznym
prawdopodobieństwie tego, że ktoś lii' coś należy do tej kategorii. Ludzie posługują się
równie heurystyką zakotwiczenia dostosowania- Polega ona n tym, że jakaś informacja
odgrywa rolę punktu zakotwiczenia czy punktu wyjściowego dla następnych ocen danego!
zjawiska. Choć wszystkie trzy heurystyki są użyteczne,! mogą one także prowadzić do
błędnych wniosków,
.j
Rozważyliśmy również stosowanie przez ludzi umysłowych uproszczeń w wydawaniu sądów
dwóch specy-1 fizycznych rodzajów. Po pierwsze, ludzie często popełniają ' błąd polegający
na wnioskowaniu z prób niereprezen-tatywnych, kiedy to dokonują uogólnień na podstawie
www.wkuwanko.pl
6
Wprowadzenie do psychologii społecznej
próbek informacji, o których wiedzą, że są tendencyjne bądź nietypowe. Po drugie, często
nietrafne są również nasze oceny związane z przewidywaniem jednej zmiennej na podstawie
innej, czyli inaczej z szacowaniem współzmienności. Jeśli spodziewamy się, że pomiędzy
dwiema zmiennymi występuje korelacja w świecie społecznym, mamy skłonność do
znajdowania świadectw ją potwierdzających, co w efekcie daje korelację pozorną.
Schematy i heurystyki wydawania sądów istnieją, ponieważ w większości wypadków są
przystosowawcze i funkcjonalne. Jednak posługiwanie się nimi jest związane z pewnym
ryzykiem — niekiedy prowadzą do wysoce nietrafnych wniosków. Dalej, ludzie muszą
poradzić sobie z barierą nadmiernej ufności: są zbyt silnie przeświadczeni o trafności
własnych sądów. Na szczęście ostatnie badania pokazują, że niektóre z tych niedostatków ludzkiego wnioskowania mogą być skorygowane, zwłaszcza przez kształcenie w
zakresie statystyki.
Spostrzeganie społeczne
Spostrzeganie społeczne jest badaniem, jak powstają wyobrażenia i w jaki sposób ludzie
wnioskują o innych.
Nieustannie tworzymy wyobrażenia, ponieważ pomagają nam zrozumieć i przewidywać świat
społeczny wokół nas. Jednym ze źródeł informacji jest niewerbalne zachowanie innych.
Komunikacja niewerbalna służy wyrażaniu emocji, przenoszeniu postaw, informowaniu o
cechach osobowości oraz ułatwia i reguluje wypowiedzi słowne. Badania dowodzą, że ludzie
potrafią poprawnie odkodowywać subtelne przesłanki niewerbalne. Świadczy o tym na
przykład to, że wszędzie na świecie ludzie poprawnie spostrzegają sześć głównych emocji.
Inne wyrazy twarzy zmieniają się zależnie od kulturowo zdeterminowanych reguł ujawniania.
Reguły te określają, jaka mimika winna się pojawić. Emblematy, czyli niewerbalne gesty, mające określone znaczenia, są również zdeterminowane kulturowo. Na ogół kobiety lepiej
rozumieją i przekazują emocje w sposób niewerbalny, z jednym wyjątkiem — słabiej
wykrywają tą drogą czyjeś kłamstwa. Zgodnie z teorią roli społecznej, uwzględniającej
różnice płciowe, może to być spowodowane tym, iż w wielu społecznościach kobiety
przyswoiły sobie inne niż mężczyźni umiejętności, a jedna z nich nakazuje im uprzejmość w
interakcjach społecznych, a w konsekwencji niedostrzeganie tego, że ktoś kłamie.
Dokonując atrybucji, wykorzystujemy również rozmaite skróty poznawcze — schematy i
teorie. Jednym ; z takich skrótów jest podstawowy błąd atrybucji. Jest to ! tendencja do
przeceniania w postępowaniu ludzi roli wewnętrznych, dyspozycyjnych właściwości. Jest tak
dlatego, że zachowanie człowieka ma często dla spostrzegania l większą ważność niż
www.wkuwanko.pl
7
Wprowadzenie do psychologii społecznej
kontekst sytuacyjny. Różnica między aktorem a obserwatorem jest istotą podstawowego
błędu atrybucji: jesteśmy bardziej skłonni popełniać ten błąd, gdy wyjaśniamy zachowanie
innych, niż wówczas, gdy wyjaśniamy własne zachowanie. Na dokonywane atrybucje
wywiera również wpływ potrzeba ochrony swej samooceny (atrybucje w służbie ego) wraz z
potrzebą unikania poczucia własnej śmiertelności (atrybucje obronne). Jedną z form atrybucji
obronnej jest, dotyczący przyszłości, nierealistyczny optymizm, który każe nam sądzić, że to
raczej nam niż innym ludziom sprzyjać będzie szczęście. Inną jest wiara w sprawiedliwy
świat, w to, że zło przydarza się złym ludziom, dobro zaś dobrym.
Jak dalece są dokładne nasze atrybucje i wyobrażenia dotyczące innych? Nie dziwi, że im
bliżej kogoś znamy, tym pełniejsza jest nasza wiedza o nim. Wszak nawet gdy oceniamy
ludzi, których dobrze znamy, stosowane przez nas skróty poznawcze mogą czasem
prowadzić do błędnych wyobrażeń. Mamy, na przykład, tendencję do tworzenia atrybucji z
dyspozycji częściej niż to jest uzasadnione. Nie zawsze jednak zdajemy sobie sprawę, iż
nasze wyobrażenia są błędne, ponieważ spostrzegamy innych w ograniczonej liczbie
możliwych sytuacji oraz dlatego, że to, jak ich traktujemy, sprawia, że zachowują się wobec
nas w taki sposób, jakiego od nich oczekujemy (samospełniające się proroctwo).
Rozumienie siebie
W tym rozdziale rozważaliśmy, w jaki sposób ludzie poznają samych siebie. Na ]a, które
poznajemy, składa się świadomość (poznający) oraz pojęcie Ja (poznawane). Świadomość
własnego Ja jest wspólna dla ludzi i dla małp człekokształtnych. Dzieci nabywają poczucie Ja
w wieku około dwóch lat. W miarę jak dojrzewają, ich autopercepcje stają się coraz bardziej
złożone, abstrakcyjne i w coraz większym stopniu odnoszą się do cech psychologicznych. Definicja Ja, którą omawialiśmy, jest w głównej mierze wynikiem kultury Zachodu. W innych
czasach i kulturach Ja definiowane było całkiem odmiennie.
Są cztery zasadnicze drogi dochodzenia przez człowieka do wiedzy o sobie: introspekcja,
obserwacje własnego zachowania, schematy Ja i interakcja społeczna. Introspekcyjna
refleksja nad tym, co odczuwamy i jakimi jesteśmy ludźmi, może dać lepszy wgląd we
własne uczucia i cechy, zwłaszcza — jak pokazują badania związane z teorią
samoświadomości — gdy koncentrujemy na sobie uwagę innych. Zupełnie odmienną rzeczą
jest refleksja nad tym, dlaczego odczuwamy to, co odczuwamy. Wiele badań pokazuje, że
sądy na temat przyczyn uczuć i działań są często nietrafne. Częściowo bierze się to stąd, iż
wyjaśniając własne zachowanie, odwołujemy się do teorii przyczynowości. Ponadto może
dojść do zmiany postawy pod wpływem wyszukiwania powodów, gdy zaczynamy wierzyć, iż
www.wkuwanko.pl
8
Wprowadzenie do psychologii społecznej
nasze uczucia są zgodne z przyczynami, które akurat przyszły nam na myśl. Tłumienie, czyli
usiłowanie, żeby o czymś nie myśleć, również rodzi problemy, ponieważ może powodować,
że ludzie będą się koncentrować na tej właśnie myśli, którą próbują stłumić.
Teoria spostrzegania siebie zajmuje się kwestią, w jaki sposób poznajemy siebie poprzez
obserwacje własnego zachowania — podobnie, jak poznajemy innych. Występuje to
zwłaszcza wtedy, gdy brakuje nam wyraźnych wskazówek co do rodzaju naszych przekonań
czy uczuć. Na przykład zgodnie z hipotezą mimicznego sprzężenia zwrotnego wnioskujemy o
przeżywanej przez siebie emocji na podstawie własnego wyrazu mimicznego. Inne
interesujące zjawisko wyjaśniane przez teorię spostrzegania siebie to efekt nadmiernego
uzasadnienia. Polega on na pomniejszaniu naszej wewnętrznej motywacji do wykonania
danego zadania, a w konsekwencji uznanie, że angażujemy się w jego wykonywanie z
powodu motywacji zewnętrznej. To znaczy, nagrody i oddziaływania zewnętrzne mogą
osłabić nasze wewnętrzne zainteresowanie: to, co przedtem sprawiało nam przyjemność,
przestaje być zabawą/ a staje się pracą. Rozwinięciem teorii spostrzegania siebie jest
dwuczynnikowa teoria emocji: dochodzimy do określenia przeżywanych emocji, wnioskując o
nich na podstawie sytuacji, w której się znajdujemy. Ponieważ pobudzenie fizjologiczne
trudno jest zaklasyfikować, może dojść do błędnego określenia przyczyn pobudzenia, kiedy
to swoje pobudzenie wiążemy z niewłaściwym źródłem (czy też z niewłaściwym aspektem
sytuacji).
Informację o sobie organizujemy w schematy Ja. Są to oparte na naszych przeszłych
doświadczeniach struktury wiedzy o nas samych, które pomagają nam zrozumieć, wyjaśnić i
przewidzieć własne zachowanie. Organizując pamięć autobiograficzną, to jest pamięć dotyczącą własnych myśli, uczuć i zachowań w przeszłości, często posługujemy się ukrytymi
teoriami stałości myśli i zachowań. Czwarty sposób poznawania siebie to interakcja
społeczna. Wchodząc w interakcję z innymi ludźmi, rozwijamy Ja odzwierciedlone —
określamy, kim jesteśmy, na podstawie tego, jak spostrzegają nas inni. Poznajemy siebie
również przez porównywanie się z innymi. Teoria porównań społecznych głosi, że
dokonujemy porównań, gdy nie mamy pewności, jacy jesteśmy pod względem danej cechy, i
nie ma żadnego obiektywnego kryterium, którym moglibyśmy się posłużyć. Zazwyczaj za
przedmiot porównań wybieramy sobie tych, którzy są do nas podobni, ponieważ ma to
największą wartość diagnostyczną. Jeżeli chcemy ustalić poziom doskonałości, dokonujemy
porównań społecznych w górę, to znaczy porównujemy siebie z tymi, którzy pod względem
danej cechy plasują się wyżej od nas. Aby poprawić swoje samopoczucie w związku z oceną
siebie samych, dokonujemy porównań społecznych w dół, to znaczy porównujemy siebie z
tymi, którzy pod względem danej cechy zajmują pozycję niższą od naszej.
www.wkuwanko.pl
9
Wprowadzenie do psychologii społecznej
Jeżeli już poznaliśmy siebie, często próbujemy poprzez autoprezentację i kierowanie
wrażeniem panować nad tym, jakie Ja demonstrujemy innym. Życie społeczne w znacznym
stopniu przypomina teatr, w którym przedstawiamy otoczeniu różne Ja (czy odgrywamy różne role). Są cztery zasadnicze strategie autoprezentacji:
inauguracja, promocja siebie, pławienie się w cudze) chwale i kreowanie przyczyn możliwej
porażki. Ostatnia podana strategia polega na tym, że przed jakimś naszym działaniem
przygotowujemy sobie zachowanie, cechę czy okoliczność zewnętrzną, do których można by
się potem odwołać, żeby usprawiedliwić ewentualne niepowodzenie.
Konformizm
W tym rozdziale skupiliśmy się na konformizmie, czyli
na
tym jak3, ludzie zmieniają swoje
zachowanie wskutek rzeczywistego (lub wyimaginowanego) wpływu innych osób.
Stwierdziliśmy, że istnieją dwa główne powody, dla których zachowują się konformistycznie:
informacyjny oraz normatywny wpływ społeczny. Informacyjny wpływ społeczny pojawia się
wtedy, gdy ludzie nie wiedzą, co zrobić albo co powiedzieć, aby ich zachowanie było
poprawne (lub najlepsze). Taka reakcja zwykle następuje w nowych, zaskakujących albo
kryzysowych sytuacjach, a więc wówczas, kiedy definicja sytuacji nie jest jasna. Ludzie
patrzą na zachowanie innych jak na ważne źródło informacji i wykorzystują je do wybierania
właściwych kierunków swojego działania. Informacyjny wpływ społeczny kończy się zwykle
prywatną akceptacją, gdy ludzie prawdziwie wierzą w to, co inni mówią i robią.
Istnieje większa skłonność do wykorzystywania drugiego człowieka jako źródła informacji
wtedy, gdy sytuacja (a więc i to, co należy robić) jest niejasna. W takim przypadku jesteśmy
bardziej otwarci na wpływ innych osób. Eksperci są bardzo dobrym źródłem wpływu, ponieważ mają zwykle najwięcej informacji o właściwych reakcjach. Specjalnym typem
niejasnej sytuacji jest kryzys. Strach, zakłopotanie i panika zwiększają naszą wiarę w to, że
inni pomogą nam rozstrzygnąć, jak postąpić. Wykorzystywanie innych jako źródła informacji
może się jednak nie powieść. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy ludzie popadają w panikę
dlatego, że inni poddają się panice. Indukowanie może pojawić się wtedy, gdy emocje i
zachowania szybko rozprzestrzeniają się w dużej grupie. pzykładem jest zjawisko psychozy
tłumu. Możesz najlepiej się uchronić przed niewłaściwym wykorzystaniem innych jako źródła
informacji poprzez sprawdzanie, czy informacje, które od nich otrzymujesz, nie są sprzeczne
ze owym rozsądkiem i twoimi zasadami moralnymi.
Normatywny wpływ społeczny wynika z różnych przyczyn. Zmieniamy swoje zachowanie, by
dorównać n, nie dlatego, że zdają się wiedzieć lepiej, co się l dzieje, ale dlatego, że chcemy
www.wkuwanko.pl
10
Wprowadzenie do psychologii społecznej
zostać członkiem grupy i chcemy nadal czerpać korzyści wynikające uczestnictwa w niej albo
też pragniemy uniknąć ośmieszenia odrzucenia. Normatywny wpływ społeczny pojawić się
nawet w jednoznacznych sytuacjach. Ludzie będą podporządkowywać się innym z powodów
normatywnych nawet wtedy, gdy wiedzą, że to, co robią, jest właściwie. Normatywny wpływ
społeczny zwykle kończy się publicznym konformizmem, lecz nigdy prywatna idei czy
zachowań innych ludzi.
Brak reakcji na wpływy normatywne może być bardzo bolesny w skutkach. Naciski
normatywne działają na wielu poziomach żyda społecznego. Wpływają na to, co mamy w
zwyczaju jeść, na nasz image, nasze hobby itd. One promują poprawne (grzeczne)
zachowanie w społeczeństwie i mogą też pośredniczyć w zmianach społecznych. Specjalnym
typem konformizmu jest bez refleksyjne podporządkowanie się. Działamy wtedy tak,
jakbyśmy byli pod wpływem automatycznego pilota. Nigdy nie kwestionujemy i nigdy nie
myślimy o normach społecznych, jak na przykład norma wzajemności, którym się
podporządkowujemy.
Teoria wpływu społecznego określa, w jakich warunkach jest najbardziej prawdopodobne
ujawnienie się normatywnego wpływu społecznego, a mianowicie poprzez odwołanie się do
siły, bezpośredniości i liczby członków grupy. Jesteśmy najbardziej skłonni zachować się
konformistycznie, gdy zależy nam na grupie, gdy członkowie grupy są jednomyślni w swoich
przekonaniach i zachowaniach i gdy grupa liczy co najmniej trzy osoby albo więcej osób.
Możemy się opierać niewłaściwemu konformizmowi z powodów normatywnych, będąc
bardziej rozważnymi wobec presji normatywnej i poprzez zarabianie (w czasie) na kredyt
zaufania ze strony grupy, której członków cenimy. I wreszcie, może się też w pewnych
warunkach pojawić wpływ mniejszości, gdy mniejszość członków grupy wpływa na
przekonania i zachowanie większości.
W najsłynniejszej w psychologii społecznej serii eksperymentów Stanicy Milgram badał
granice posłuszeństwa osobie cieszącej się autorytetem. Połączone naciski informacyjne i
normatywne spowodowały wysoki poziom posłuszeństwa. Większość osób badanych
podawała w ich mniemaniu prawie śmiertelne wstrząsy elektryczne innym uczestnikom.
Uczestnicy eksperymentu zostali schwytani w pajęczynę norm pozostających ze sobą w
konflikcie. Trudno im się było zorientować, że ta norma, której się podporządkowali na
początku (posłuszeństwo autorytetowi), przestała być normą właściwą. Trudności
przysparzał dodatkowo fakt, że proszono o zwiększanie siły wstrząsów o matą wielkość. Po
uzasadnieniu przed samym sobą podania wstrząsu o pewnym napięciu prądu, ludziom trudno
było stwierdzić, że tylko trochę silniejszy wstrząs jest zły. Niestety, warunki, które
powodowały takie ekstremalnie antyspołeczne zachowania w laboratorium Mil-grama,
www.wkuwanko.pl
11
Wprowadzenie do psychologii społecznej
powstają także w realnym życiu, czego przykładem mogą być takie tragedie, jak holocaust
czy masowe morderstwo w My Lai w Wietnamie.
Postawy i zmiany postaw
Postawy to względnie trwałe oceny ludzi, obiektów i pojęć. Wszystkie postawy mają
komponent emocjonalny, poznawczy i behawioralny, chociaż mogą być oparte bardziej
na jednym z tych komponentów niż na pozostałych.
Postawy można zmieniać na wiele różnych sposobów. Jak pokazano w badaniach teorii
dysonansu poznawczego, postawy ulegają zmianie, gdy ludzie angażują się w obronę
stanowiska sprzecznego z własną postawą przy niskim uzasadnieniu zewnętrznym. Jeśli to
się zdarzy, to poszukują wewnętrznego uzasadnienia swojego zachowania, dostosowując do
niego własną postawę.
W inny sposób postawy zmieniają się, gdy ludzie otrzymują komunikaty
perswazyjne. Zgodnie z Programem Uniwersytetu Yale poświęconym badaniu zmian postaw
perswazyjność komunikatu zależy od różnych aspektów nadawcy lub źródła
komunikatu; różnych aspektów samego komunikatu (np. jego treści); i różnych
aspektów odbiorcy. Model wypracowania prawdopodobieństw wyszczególnia, kiedy
będziemy pod wpływem siły argumentów zawartych w komunikacie, a kiedy
znajdziemy się pod wpływem bardziej powierzchownych charakterystyk, takich
jak atrakcyjność nadawcy. Ludzie będą aktywizować centralną strategię perswazji,
jeśli mają motywację i zdolności do skupienia uwagi na argumentach. Taka sytuacja
zaistnieje prawdopodobnie, gdy treść komunikatu ma duże znaczenie osobiste. Ludzie będą
aktywizować peryferyczną strategię perswazji, jeśli albo nie chcą, albo nie mogą skupić
swojej uwagi na argumentach. Wówczas będą oni pod wpływem takich peryferycznych
wskazówek, jak atrakcyjność nadawcy lub długość komunikatu. Zmiana postawy jest bardziej
długotrwała i bardziej odporna na atak, jeśli zachodzi przez zaktywizowanie strategii
centralnej.
Komunikaty wzbudzające strach mogą spowodować zmianę postawy, aktywizując albo
strategię centralną, albo peryferyczną. Powodują one zmianę dzięki strategii centralnej, gdy
komunikat wzbudza strach i ludzie wierzą, że treść komunikatu przyniesie uspokojenie.
Skuteczność komunikatów perswazyjnych zależy także od źródeł i siły postaw. Postawy
oparte na poznaniu wynikają przede wszystkim z przekonań na temat właściwości obiektu
postawy. Postawy oparte na emocjach powstają raczej na bazie emocji i wartości; można je
www.wkuwanko.pl
12
Wprowadzenie do psychologii społecznej
też tworzyć przez klasyczne i instrumentalne warunkowanie. Postawy oparte na zachowaniu
są skutkiem działań wobec obiektu postawy. Badania teorii spostrzegania siebie pokazały, że
jeżeli nasze postawy są słabe lub wieloznaczne, to wnioskujemy o nich na podstawie
obserwacji swojego zachowania. Postawy oparte na zachowaniu prawdopodobnie będą
charakteryzować się wysoką dostępnością, która wyraża się silą związku zachodzącego
między obiektem i postawą osoby wobec tego obiektu.
Istnieją dwa sposoby uodpornienia ludzi na ataki wymierzone w ich postawy. Po pierwsze,
możesz dążyć, aby postawa oparta była na emocjach, poprzez wzmacnianie wyznawanych
przez daną osobę wartości, co powinno uczynić ją względnie odporną na komunikaty perswazyjne, w których wykorzystuje się argumenty logiczne. Drugie podejście stosuje
uodpornienie postawy, w którym aplikujesz małą dawkę argumentów sprzecznych z
danym stanowiskiem, ułatwiając w ten sposób odrzucenie tych argumentów, gdy zostaną
użyte. To podejście może także uodpornić na ataki, które odwołują się do emocji i wartości,
jeśli ludzie spotkają się wcześniej z małą dawką tego rodzaju oddziaływań.
Jednakże próby wywierania wpływu na nasze postawy nie powinny być dokonywane zbyt
natarczywie. Surowe zakazy angażowania się w pewne zachowania mogą w konsekwencji
spowodować wzrost zainteresowania tym działaniem. Po pierwsze, może zostać wzbudzona
reaktancja, która jest nieprzyjemnym stanem doświadczanym przez ludzi, gdy zostaje
zagrożona ich wolność wyboru. Jednym ze sposobów redukcji reaktancji jest podjęcie
zachowania, które zostało zagrożone. Po drugie, gdy istnieje zewnętrzny i wewnętrzny
powód unikania jakiegoś działania, to może pojawić się efekt naduzasadnięnia. Jest to
proces, w którym ludzie koncentrują się na zewnętrznych powodach swojego zachowania i
pomijają motywy wewnętrzne.
Ważnym elementem, o którym należy pamiętać, kiedy następuje zmiana postawy, jest jej
związek z zachowaniem. Jednakże związek między postawami i zachowaniem nie jest tak
prosty, jak kiedyś sądzono. Musimy odróżnić zachowania, które są spontaniczne, od zachowań, które będą rączej planowane i przemyślane. Przez odwołanie się do postaw można
przewidywać zachowania spontaniczne tylko wtedy, kiedy postawy są stosunkowo łatwo
dostępne. Jeśli postawy nie są dostępne, to jest bardziej prawdopodobne, że będą one pod
wpływem czynników sytuacyjnych i społecznych. Teoria wyrozumowanego działania
wyszczególnia, jak możemy przewidywać planowane i przemyślane zachowania ludzi.
Konieczna jest jednak zarówno znajomość postaw ludzi wobec konkretnego działania, jak i
znajomość ich norm subiektywnych — przekonań na temat tego, jak inni oceniają
zachowanie, o które chodzi. Poznanie tych dwóch elementów pozwala nam dobrze
www.wkuwanko.pl
13
Wprowadzenie do psychologii społecznej
przewidywać behawioralne intencje innych, które są wysoko skorelowane z ich planowanymi
zachowaniami.
Rozdział kończy się omówieniem działalności reklamowej oraz próbą udzielenia
odpowiedzi na pytanie, dlaczego jest ona skuteczna. Jeżeli postawa jest oparta na ;|
emocjach, tak jak w przypadku wielu postaw politycznych, to lepiej jest walczyć emocjami z
emocjami niż stosować kampanię reklamową opartą na faktach. Jeśli postawa jest bardziej
związana z poznaniem i dana sprawa ma duże znaczenie osobiste, to kampania reklamowa
oparta na faktach będzie skuteczna. Co jednak zrobić, gdy postawy ludzi wobec twojego
produktu nie opierają ;
się na emocjach i twój towar nie ma dla nich dużego znaczenia osobistego? W takim
przypadku kampania reklamowa będzie skuteczna, jeśli wykreuje potrzebę posiada- , nią
danego artykułu, przekonując ludzi, że ma on istotne, ' osobiste znaczenie.
www.wkuwanko.pl
14
Download