KONCEPCJE KSZTAŁTOWANIA WSI I GOSPODARSTW
advertisement
IX Kongres Ekonomistów Polskich Andrzej Parzonko Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw SGGW KONCEPCJE KSZTAŁTOWANIA WSI I GOSPODARSTW ROLNICZYCH W POLSCE I INNYCH KRAJACH EUROPEJSKICH – WYMIAR EKONOMICZNY, SPOŁECZNY I ŚRODOWISKOWY Streszczenie: Na gruncie słabości ekonomii neoklasycznej wyłania się bardzo wyraźnie: 1) dział gospodarki jakim jest rolnictwo z przetwórstwem żywnościowym, 2) gospodarstwa rolnicze jako podmioty gospodarcze dostarczające surowców do przemysłu spożywczego lub bezpośrednio do ostatecznych konsumentów, 3) tzw. przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego, 4) wieś jako główne miejsce wytwarzania produktów żywnościowych i życia. Czysta koncepcja ekonomii neoklasycznej do wskazanych podmiotów nie pasuje – potrzeba czegoś więcej. Ciekawym podejściem, które wpisuje się w specyfikę branży rolno-żywnościowej jest ekonomia zrównoważonego rozwoju. Trudno jest jednak realizować cele pozaekonomiczne bez uregulowań prawnych, stąd bardzo rozbudowana Wspólna Polityka Rolna UE. Często przyjmowane regulacje są bardzo złożone, różnorodne i zmieniające się w czasie (ewolucyjne lub rewolucyjnie). Celem głównym pracy było przedstawienie specyfiki rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce na tle innych krajów europejskich, analiza przyczyn istniejącego stanu i proponowanych mechanizmów interwencyjnych na lata 2014 - 2020 w ramach WPR. Dokonana została też teoretyczna ocena ich wpływu na obraz ekonomiczno-społeczno-środowiskowy wsi i rolnictwa w Polsce niektórych działań proponowanych w PROW 2014-2020. Sumary: On the basis of the weakness of neoclassical economics appears very clearly agriculture with food processing. Pure concept of neoclassical economics to these entities do not match. An interesting approach that is part of a specific agri-food is the economy of sustainable development. Non-economic goals is difficult to achieve without legislation, it is very extensive EU Common Agricultural Policy. Often adopted regulations are complex, diverse and changing in time (evolutionary or revolutionary). The main aim this study was to show the specificity of agriculture and rural areas in Poland compared to other European countries, the analysis of the causes of the current state and the proposed intervention mechanisms for the years 2014 - 2020 as part of the CAP. Was made a theoretical evaluation of their effect on the economic and socioenvironmental agriculture and rural areas in Poland, some of the measures proposed in PROW 2014-2020. Słowa kluczowe: gospodarstwa rolnicze, ekonomia zrównoważonego rozwoju, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 1. Zagadnienia wstępne Według stanu na koniec 2010 roku obszary wiejskie w Polsce zamieszkiwało 15,1 mln osób, co stanowiło 39,2% ludności naszego kraju. W porównaniu do 2002 roku liczba ludności wiejskiej wzrosła o 453,5 tys. osób, tj. o 3,1% (mimo nadania statusu miasta 20 miejscowościom wiejskim) 1. W miastach, w analogicznym okresie, odnotowano spadek liczby ludności o 142,1 tys. osób, tj. o 0,6%. Spowodowało to wzrost udziału ludności wiejskiej w ogólnej liczbie ludności o 0,9%. Zaznaczyć należy, że w swoim rodzinnym gospodarstwie rolniczym pracowało wyłącznie lub głównie 2 216 tys. osób (dla 1 945 tys. osób – była to jedyna praca, a dla 271 tys. – praca główna), co stanowiło niespełna 15% ludności zamieszkującej obszary wiejskie2. Dane te potwierdzają, że w Polsce obszary wiejskie zamieszkiwane są przez osoby nie prowadzące działalności rolniczej, jak również osoby prowadzące gospodarstwa rolnicze i dodatkowo pracujące poza nimi. Dane te jednak nie powinny umniejszać znaczenia rolnictwa w polskiej gospodarce i na obszarach wiejskich. W 2010 roku udział rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa w generowaniu krajowej wartości dodanej brutto (w cenach bieżących) wyniósł 46,1 mld zł, co stanowiło 3,7% wszystkich działów gospodarki. W poszczególnych województwach udział rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa w wartości dodanej brutto ogółem był zróżnicowany i kształtował się od 0,9% w województwie śląskim do 10,4% w województwie podlaskim. Na tle kraju wyróżniały się podregiony ostrołęcko-siedlecki oraz łomżyński, gdzie udział ten wynosił odpowiednio 16,6% i 16,2%3. Podkreślenia wymaga fakt, że udział eksportu rolno-spożywczego w polskim eksporcie wynosił w 2010 roku 11,3% i sukcesywnie się zwiększa, a udział importu kształtował się na poziomie 8,2%4. Sektor rolno-spożywczy ma więc duże znaczenie w bilansie handlowym i płatniczym Polski, tym bardziej, że generowana nadwyżka znacznie obniża deficyt w handlu ogółem. Słabością polskiego rolnictwa jest nadmiernie „rozdrobniona” struktura agrarna. W 2010 roku, według danych Powszechnego Spisu Rolnego, liczba gospodarstw rolnych ogółem wynosiła 2 278 tys. Spośród 1 563 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych aż 53,5% stanowiły gospodarstwa użytkujące do 10 1 Praca zbiorowa, Obszary wiejskie 2010, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2013 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_12834_PLK_HTML.htm- Informacja o wstępnych wynikach Powszechnego spisu rolnego 2010, 3 Praca zbiorowa, Obszary wiejskie … op.cit. 4 Praca zbiorowa (red. Łopaciuk W.), Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi stan i perspektywy, IERiGŻ 2 ha. Większość wskazanych gospodarstw rolniczych nie jest wstanie odtwarzać potencjału produkcyjnego. Jak zaznacza Michna W. „Tak długo jak gospodarstwa rozwojowe będą posiadły tylko 42% polskich użytków rolnych, a gospodarstwa niezdolne do odtwarzania potencjału produkcyjnego 58% polskich użytków rolnych, tak długo narastać będzie zagrożenie samowystarczalności żywnościowej”5. Przed obszarami wiejski i rolnictwem w Polsce ciągle jest wiele wyzwań wśród, których bardzo ważna jest sama koncepcja (strategia) rozwoju wsi i rolnictwa w warunkach globalnej konkurencji (liberalizacja polityki UE) z jednoczesną świadomością wpływu rolnictwa na środowisko naturalne. Powstaje pytanie: Jakie działania podejmować aby następował rozwój gospodarstw rolniczych i obszarów wiejskich w Polsce z uwzględnieniem istniejącego stanu w warunkach coraz większej konkurencji globalnej? Celem głównym pracy jest przedstawienie specyfiki rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce na tle innych krajów europejskich, analiza przyczyn istniejącego stanu i proponowanych mechanizmów interwencyjnych na lata 2014 - 2020 w ramach WPR. Dokonana zostanie też teoretyczna ocena ich wpływu na obraz ekonomiczno-społeczno-środowiskowy wsi i rolnictwa w Polsce niektórych działań proponowanych w PROW 2014-2020. 2. Cechy szczególne obszarów wiejskich i produkcji rolniczej w Polsce na tle wybranych krajów UE Wśród ekonomistów rolnych panuje raczej zgodny pogląd, że rolnictwo jest działem gospodarki narodowej podlegającym specyficznym uwarunkowaniom przyrodniczo - klimatycznym, produkcyjnym i społeczno kulturowym6. Szczególne znaczenie rolnictwa wynika także z tego, że jest ono źródłem najważniejszego produktu ludzkości, jakim jest żywność. Jak zaznacza J. Wilkin „Bez względu na to jak długi i skomplikowany jest tzw. łańcuch żywnościowy, jak bardzo uprzemysłowiona produkcja żywności i jak mała część wartości finalnego produktu żywnościowego przypada na rolnika. (…) Bez tych produktów będących efektem pracy rolnika cały łańcuch żywnościowy nie ma racji bytu”7. Podstawą wszelkich różnic pomiędzy rolnictwem a innymi działami gospodarki narodowej jest charakter produkcji rolniczej. Prowadząc ten rodzaj produkcji wykorzystujmy cechy biologiczne roślin i zwierząt. Proces produkcyjny przebiega w organizmach żywych istot, jakimi są rośliny i zwierzęta, a rola człowieka, jako formalnego producenta sprowadza się do stwarzania jak najlepszych warunków, by te żywe istoty chciały się rozwijać, mnożyć i przybierać na wadze 8. W produkcji rolniczej (w odróżnieniu od większości działalności nierolniczych) ciągle znaczącym czynnikiem produkcji jest ziemia. Jej cechy szczególne (niepomnażalność, nieruchomość, potencjalna niezniszczalność, ograniczona produkcyjność) powodują, że rolnictwo musi rządzić się swoimi prawami. W rolnictwie, szczególnie uwidacznia się trójczynnikowa funkcja produkcji podkreślająca, że na produkcyjność czynnika kapitału i czynnika pracy ma produktywność czynnika ziemi. Z kolei ograniczona produkcyjność ziemi przekłada się na ograniczoną produkcyjność pracy i kapitału 9. Jak stwierdza Czyżewski A.„…rolnictwo wszystkich krajów świata od zarania dziejów boryka się z kwestią agrarną (….) Istota problemu polega na tym, że ziemia jest czynnikiem niekonkurencyjnym w stosunku do dwóch pozostałych –pracy i kapitału”10. Prowadząc produkcję rolniczą ziemia staje się środkiem produkcji a nie miejscem jak to bywa w innych sektorach gospodarki. Oznacza to, że w rolnictwie ziemia bierze bezpośredni udział w produkcji, przekazując rosnącym na niej roślinom składniki nawozowe. Posiadanie ziemi przez wieki było podstawą dobrobytu i źródłem przywilejów społecznych. Stąd bierze się emocjonalne przywiązanie do ziemi zwanej ojcowizną a w szerszym ujęciu ojczyzną. Cechy szczególne produkcji rolniczej są zauważane przez ekonomistów ogólnych, którzy widzą potrzebę odmiennego traktowania rolnictwa od pozostałych działów gospodarki narodowej. Swój pogląd przedstawiają m.in. w Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości (MSR 41 Rolnictwo). Zatwierdzony on został przez Zarząd IASC w grudniu 2000 roku i stosuje się przy sporządzaniu sprawozdań finansowych za okresy rozpoczynające się 1 stycznia 2003 roku i później. MSR 41 określa sposób księgowania, prezentację w sprawozdaniu finansowym oraz ujawnianie informacji na temat działalności rolniczej. Jest to zakres tematyczny nieujęty dotąd w żadnym innym Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości. Według analizowanego standardu „Działalność rolnicza polega na zarządzaniu przez jednostkę gospodarczą biologiczną przemianą przeznaczonych na sprzedaż zwierząt hodowlanych bądź roślin uprawnych – określanych, jako aktywa biologiczne – w produkty rolnicze lub w inne aktywa biologiczne11”. Produkcja rolnicza prowadzona jest w jednostkach gospodarczych nazywanych gospodarstwami rolniczymi. Są one najstarszą formą organizacji działalności gospodarczej człowieka. W rozwoju historycznym przeszły długą drogę ewolucji. We wczesnym okresie feudalizmu funkcjonowały, jako gospodarstwa naturalne (feudalne, chłopskie). 5 Michna W., Aktualizacja prognoz w zakresie struktury i liczby gospodarstw rolnych oraz pogłowia zwierząt gospodarczych w Polsce w perspektywie 2020 r. w świetle wstępnych wyników Spisu Rolnego 2010 r.; Wydawnictwo Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011 6 Tomczak F., Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2004 7 Wilkin J., Rolnictwo a społeczeństwo – ewolucja funkcji i relacji, [w] Uwarunkowania i kierunki przemian społecznogospodarczych na obszarach wiejskich, (red) A. Rosner, Wydawnictwo IRWiR, Warszawa 2005 8 Manteuffel R., Filozofia rolnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987 9 Rembisz W., Stańko S., Interwencjonizm rynkowy w rolnictwie, [w] Rynek rolny w ujęciu funkcjonalnym, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1987 10 Czyżewski A., Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, Zeszyty Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 90, Warszawa 2011, s.5. 11 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1725/2003 z dnia 29 września 2003 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady. Później, jako półnaturalne, słabo powiązane z rozwijającym się rynkiem. W warunkach rozwiniętej gospodarki rynkowej stopniowo przekształcały się w przedsiębiorstwa rolnicze. Pojęcie gospodarstwa rolniczego różnie jest formułowane w literaturze przedmiotu12. Gospodarstwa rolnicze w Polsce i pozostałych krajach europejskich głownie mają charakter rodzinny13,14. Jak definiuje F. Tomczak: „gospodarstwo rodzinne jest samodzielną jednostką produkcyjną, gdzie podstawowe czynniki produkcji należą do właściciela (rodziny), który wypełnia funkcje kierownicze, praca wykonywana jest głównie przez właściciela i jego rodzinę; własność i zarządzanie przekazywane są z pokolenia na pokolenie; gospodarstwo domowe nie jest oddzielone od jednostki produkcyjnej a wynikiem gospodarstwa jest dochód.”15 Dodatkowo Woś A, przypisuje gospodarstwu rodzinnemu „dążenie do celu długookresowego jakim jest zapewnienie trwania rodziny i tworzenie warunków rozwoju przyszłych generacji oraz wskazuje, że rolnik w gospodarstwie rodzinnym osiąga cel wieloczłonowy. Dąży do maksymalizacji dochodu bieżącego, ale jednocześnie musi dać zatrudnienie wszystkim członkom rodziny 16”. Wymienione cechy sprawiają, że rodzinne gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolnicze zachowuje się odmiennie niż klasyczne przedsiębiorstwo nierolnicze oparte o najemną siłę roboczą. Nie zawsze zmniejsza produkcję, gdy staje się małoopłacalna (nieopłacalna). Musi pokryć koszty stałe i zapewnić egzystencję rodzinie. Niekiedy reaguje nawet odwrotnie, zwiększa produkcję gdy spadają ceny, aby osłabić spadek swoich dochodów. Kondraszuk T. proponuje wrócić do nazwy gospodarstwo wiejskie zamiast używać pojęcia rodzinne gospodarstwo rolnicze. Definiuje on gospodarstwo wiejskie jako: „…system składający się z dwóch podsystemów, społeczno-socjalnnego, reprezentowanego przez gospodarstwo domowe oraz ekonomicznoprodukcyjnego, będącego gospodarstwem rolniczym” 17. Pomiędzy tymi podsystemami zachodzą wzajemne sprzężenia i w związku z tym trzeba inaczej oceniać racjonalność decyzji w gospodarstwach wiejskich. W tradycyjnym ujęciu kategorią wynikową dla prowadzonej działalności rolniczej jest dochód rolniczy. Nieco szerszą kategorią jest dochód rodziny z gospodarstwa rolniczego, który obejmuje zysk/stratę z działalności inwestycyjnej (ze sprzedaży środków trwałych) oraz dotacje/dopłaty do prowadzonych w gospodarstwie inwestycji. Kondraszuk T. twierdzi, że najważniejszym celem funkcjonowania gospodarstwa wiejskiego jest wzrost wartości jego majątku, a co za tym idzie – bogactwa właścicieli18. Mimo, że gospodarstwa rolnicze w krajach UE głównie mają charakter rodzinny różnią się od siebie bardzo znacząco. Różnice wynikają z warunków przyrodniczych, ekonomicznych, kulturowych i historycznych. Najprostszym wskaźnikiem obrazującym różnice w potencjale produkcyjnym gospodarstw rolniczych oraz ich znaczeniu w gospodarce jest ich liczba w poszczególnych krajach UE oraz przeciętna powierzchnia UR przypadająca na gospodarstwo (tabela 1). W sześciu krajach UE przeciętna powierzchnia UR gospodarstwa rolniczego wynosiła ponad 50 ha. Były to: Czechy (152,1 ha), Wielka Brytania (78,6 ha), Dania (64,6 ha), Luksemburg (59,6 ha), Niemcy (55,8 ha), Francja (52,6 ha). Z drugiej strony, w dziewięciu krajach UE, przeciętna powierzchnia UR gospodarstwa rolniczego wynosiła poniżej 10 ha. W tej grupie znajduje się Polska ze znaczą liczbą gospodarstw (12,5% wszystkich gospodarstw UE) oraz znaczą powierzchnia UR (8,5% powierzchni UR UE). Powstaje pytanie o przyczyny zróżnicowania gospodarstw rolniczych w Europie? Niewątpliwie, bardzo ważne są uwarunkowania historyczne. To od 12 Według Kodeksu Cywilnego za gospodarstwo rolne uważa się „grunty rolne wraz z gruntem leśnym, budynkami lub ich częściami, jeżeli stanowią zorganizowaną całość gospodarczą oraz z prawami i obowiązkami wynikającymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”. Ekonomiści podkreślają żeby próbować wydzielać wśród gospodarstw rolniczych przedsiębiorstwa rolnicze. Według W. Ziętary gospodarstwo rolnicze to: „jednostka produkcyjna wyodrębniona pod względem organizacyjnym, stanowiąca zespół trzech czynników produkcji: ziemi, pracy, kapitału (środków produkcji), nastawionych na wytwarzanie produktów rolniczych. Mówiąc o gospodarstwie nie wnikamy, jakie będzie rozdysponowanie wytworzonych produktów, czy zostaną zużyte w gospodarstwie rolniczym, czy też przeznaczone zostaną na potrzeby rolnika i jego rodziny. Gospodarstwo rolnicze stanowi jednostkę techniczno – organizacyjną ukierunkowaną na wytwarzanie produktów rolniczych. Przedsiębiorstwo rolnicze według W. Ziętary, „stanowi jednostkę gospodarczą wyodrębnioną nie tylko pod względem organizacyjnym, lecz ekonomicznym i prawnym, nastawioną na wytwarzanie produktów i usług rolniczych w celu ich sprzedaży. W przedsiębiorstwach produkcja ma zatem charakter towarowy”. 13 Kowalczyk S., Sobiecki R., Europejski model rolnictwa wobec wyzwań globalnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Wydawnictwo IERiGŻ-PIB, zeszyt 4. Warszawa 2011 14 W Polsce ustawowo proponuje się oprzeć rolnictwo o gospodarstwa rodzinne. W parlamencie RP (11 kwietnia 2003 roku) przyjęto ustawę o kształtowaniu ustroju rolnego w Polsce (Dz.U.2003.64.592). W wymienionej ustawie, za gospodarstwo rodzinne uważa się jednostkę prowadzącą działalność rolniczą w oparciu o własne zasoby pracy (o odpowiednich kwalifikacjach) oraz na określonej powierzchni (od 1 do 300 ha UR). Wątpliwości budzi zapis rozmiarów powierzchni UR wchodzących w skład gospodarstwa rodzinnego. Okazuje się bowiem, że w obecnych warunkach (dostępnych technologiach) można prowadzić większe gospodarstwo rolnicze (niż wskazywane w ustawie) w oparciu o własne zasoby pracy. 15 Tomczak F., hasło „gospodarstwo rodzinne” [w] Encyklopedia Agrobiznesu, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 340 16 Pr. Zbiorowa pod redakcją A. Wosia, Agrobiznes – mikroekonomia, tom 2, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1996 17 Kondraszuk T., Gospodarstwo wiejskie jako podstawa rachunku ekonomicznego- ujecie metodyczne, Roczniki naukowe SERiA, Tom VIII, Zeszyt 1, Warszawa-Poznań 2006 18 Kondraszuk T., Wzrost wartości majątku netto gospodarstwa wiejskiego, Roczniki naukowe SERiA, Tom X, Zeszyt 3, Warszawa-Poznań-Lublin 2008, s. 322 nich w dużym stopniu zależą tradycje, kultura rolna, ukształtowanie wsi, wyposażenie w budynki i metody gospodarowania. Największe znaczenie dla polskiej gospodarki rolnej miały dwa okresy- 125-letni okres niewoli pod zaborami i ponad 40-letni okres gospodarki socjalistycznej 19. Dodatkowo trzeba wskazać, że lata 1989-2004 i realizowana ówcześnie polityka wobec wsi i obszarów wiejskich też miała wpływ na obecny obraz gospodarstw rolniczych. W okresie zaborów każda z zajętych części kraju poddawana była odmiennym wpływom politycznym, gospodarczym i kulturowym. Przekładało się to także na różnicowanie rozwoju gospodarki rolnej, co jest widoczne do dnia dzisiejszego. Przykładem mogą być reformy wprowadzane na ziemiach polskich przez państwa zaborcze. Najwcześniej i najszerzej realizowano je na ziemiach zaboru pruskiego, a najpóźniej i w sposób bardziej ograniczonyw zaborze rosyjskim. Ponadto na ziemiach zachodnich rozwijał się przemysł, infrastruktura i miasta, a chłonny rynek niemiecki sprzyjał rozwojowi rolnictwa. Natomiast na wschodzie obowiązywała odmienna polityka gospodarcza, hamująca wszelki rozwój. Efektem tego było duże zróżnicowanie struktury przestrzennej rolnictwa, w której zachodnie ziemie odznaczały się postępem i nowoczesnością, a wschodnie charakteryzowało ubóstwo i zacofanie. Z kolei liberalna polityka w zaborze austriackim doprowadziła do silnego rozdrobnienia gruntów i ubóstwa wsi. Zróżnicowanie struktury przestrzennej rolnictwa jest wyraźne do chwili obecnej i można przyjąć, że ma ono charakter trwały. Tabela 1. Powierzchnia użytków rolnych i liczba gospodarstw rolniczych w poszczególnych krajach UE L.p Wyszczególnienie Gospodarstwa rolnicze w 2010 roku Powierzchnia UR w 2010 Przeciętna [tys.] [%] Zmiany 2010/2003 [%] roku [tys. ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 [%] powierzchnia gospodarstwa w 2010 roku [ha] Belgia 42,9 0,4 -21,9 1 358,0 0,8 31,7 Bułgaria 371,1 3,1 -44,2 3 621,0 2,1 9,8 Czechy 22,9 0,2 b.d. 3 483,5 2,0 152,1 Dania 41,0 0,3 -15,7 2 648,4 1,6 64,6 Niemcy 299,1 2,5 b.d 16 704,0 9,8 55,8 Estonia 19,7 0,2 -46,6 938,8 0,6 47,7 Irlandia 128,2 1,1 -5,4 4 139,2 2,4 32,3 Grecja 706,4 5,9 -14,3 4 076,2 2,4 5,8 Hiszpania 989,8 8,2 -13,2 23 752,8 14,0 24,0 Francja 514,8 4,3 -16,2 27 090,0 15,9 52,6 Włochy 1 630,0 13,5 -17 12 885,3 7,6 7,9 Cypr 38,8 0,3 -14,2 118,4 0,1 3,1 Łotwa 83,0 0,7 -34,4 1 786,4 1,1 21,5 Litwa 199,9 1,7 -26,5 2 742,6 1,6 13,7 Luksemburg 2,2 0,0 -9,8 131,1 0,1 59,6 Węgry 577,0 4,8 -25,4 4 610,9 2,7 8,0 Malta 12,9 0,1 17,4 11,5 0,0 0,9 Holandia 72,0 0,6 -15,8 1 873,0 1,1 26,0 Austria 154,0 1,3 -11,4 2 997,1 1,8 19,5 Polska 1 505,7 12,5 -30,7 14 384,1 8,5 9,6 Portugalia 305,3 2,5 -15,0 3 668,1 2,2 12,0 Rumunia 3 856,3 32,0 -14,0 13 298,2 7,8 3,4 Słowenia 74,7 0,6 -3,2 476,6 0,3 6,4 Słowacja 69,0 0,6 -3,8 1 936,6 1,1 28,1 Finlandia 63,9 0,5 -14,8 2 292,2 1,3 35,9 Szwecja 70,9 0,6 4,4 3 085,3 1,8 43,5 Wielka Brytania 202,4 1,7 b.d. 15 918,0 9,4 78,6 Razem 12 053,9 100,0 -19,8 170 027,3 100,0 14,1 Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat Drugim okresem, ważnym dla gospodarki rolnej, były lata gospodarki socjalistycznej. W ogłoszonym Manifeście PKWN zapowiedziano reformę rolną, która sprowadzała się do tego, że użytki rolne w gospodarstwach przekraczających 50 ha miały być rozparcelowane wśród robotników rolnych, chłopów małorolnych i średniorolnych mających liczną rodzinę. Zapisano też, że ustrój rolny w Polsce będzie opierał się na prywatnych gospodarstwach rolniczych. W dwa lata po zakończeniu wojny zaczęła się zmieniać polityka rolna państwa. Decydującą rolę miała odgrywać kolektywizacja rolnictwa. Miała ona zmierzać do utworzenia nowoczesnych przedsiębiorstw rolniczych i zapobiegać rozdrobnieniu ziemi, ale też wynikała z racji politycznych i dążenia władzy do osłabienia rolnictwa prywatnego20. W tym okresie szczególnie uwidocznił się obraz polskiego chłopa przywiązanego do ziemi i mimo różnego rodzaju brutalnych nacisków nie poddającego się. Przekonują o tym liczne opisy zawarte w pamiętnikach. „Traktory ruszyły w pole – wspominał świadek wydarzeń - ruszyli i ludzie przeciw traktorom. Kobiety wszczęły krzyk i 19 20 Bański J., Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007 Bukraba-Rylska I., Socjologia wsi polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 alarm. Zaczęto wynosić obrazy i śpiewać nabożne pieśni. Jedna z kobiet położyła się pod traktor, obejmując ziemię, ponieważ na jej polu zaczęto. Wszyscy ludzie wylegli z chat, kto żył, kobiety, mężczyźni, starcy i dzieci udali się w pole. Mieli i ze sobą obrazy świętych i kije oraz łopaty i inne rzeczy. (….) Nikt z pola nie zszedł” 21. Proces uspółdzielczania napotkał szczególny opór w tzw. starych wsiach, złożonych z dziedzicznie gospodarujących rodzin – tam poddało się kolektywizacji zaledwie 0,8% chłopów. Opór polskich chłopów spowodował, że jedynie w Polsce i Jugosławii rolnictwo nie zostało całkowicie skolektywizowane w okresie PRL. Rozważając kwestie kierunków rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Unii Europejskiej, należy pamiętać o różnych uwarunkowaniach historycznych, które mają wpływ na współczesny obraz. Duże zróżnicowanie wsi rolnictwa poszczególnych krajów UE stawia w wątpliwość możliwość ustalenia i realizacji Wspólnej Polityki Rolnej UE. Pojawia się pytanie: czy możliwe jest pogodzenie interesów w zakresie kształtu polityki rolnej i mechanizmów interwencyjnych tak mocno zróżnicowanych państw w tym aspekcie? Polityka rolna UE ciągle ewaluuje w zależności od sytuacji gospodarstw rolniczych i potrzeb społeczeństwa 22. Jedna z ostatnich fundamentalnych reform przyjęta została 23 czerwca 2003 roku. Kluczowe elementy tej reformy obejmowały: (1) jednolitą płatność na gospodarstwo (JPG) lub jednolitą płatność regionalną (JPR) niezależną od wielkości produkcji, (2) powiązanie JPG lub JPR i płatności specyficznych dla określonych kierunków produkcji z obowiązkiem spełnienia określonych standardów przez gospodarstwo – zasada współzależności (cross – compliaance), (3) redukcję płatności bezpośrednich i alokację uzyskanych w ten sposób środków na rozwój obszarów wiejskich, (4) mechanizm dyscypliny finansowej polegającej na redukcji płatności bezpośrednich w sytuacji przekroczonego limitu wydatków na WPR, (5) zmiany na rynkach mleka, zbóż, roślin wysokobiałkowych, ziemniaków skrobiowych, suszu paszowego, odnawialnych źródeł energii, (6) zwiększenie roli rozwoju obszarów wiejskich. Celem wprowadzenia zmian w WPR UE w 2003 roku była poprawa konkurencyjności produkcji rolniczej w UE, zwiększenie orientacji rynkowej producentów rolnych a jednocześnie stabilizacja dochodów rolniczych. Przedstawione w maju 2008 roku przez Komisję Europejską zmiany wdrażające postanowienia Rady Ministrów ds. Rolnictwa i Rybołówstwa z marca 2008 roku nie zmieniły w sposób znaczący przyjętych założeń w ramach reformy WPR z 2003 roku. 3. Koncepcje kształtowania rozwoju wsi i gospodarstw rolniczych w UE W teoretycznych modelach rozwoju rolnictwa dominują dwie przeciwstawne koncepcje. Różnice polegają na odmiennych poglądach na tempo wprowadzania pożądanych zmian oraz sposobu ich wprowadzania. Pierwsza z nich – „strategia ewolucji naturalnej”, zakłada rozwój gospodarstw rolniczych w sposób powolny i systematyczny pod wpływem działań wewnętrznych i zewnętrznych. Bardzo ważne, w wymienionej koncepcji, są zmiany, które dokonują się od wewnątrz. Ich głównym motorem są zmiany pokoleniowe dokonujące się w gospodarstwach rolniczych. Odejście „starej” i wejście „nowej” generacji zwykle oznacza reorganizację gospodarstwa. Sam upływ czasu i „ciśnienie” z zewnątrz (naśladownictwo nowych modeli życia, nowe technologie, wymagania rynku, skłonność lub awersja do ryzyka) wymuszają określone zmiany 23. Gospodarstwo rolnicze zmienia się podobnie jak rolnik, kierujący tą jednostką. Najczęściej na początku, podejmowane są działania inwestycyjne zakłócające istniejącą równowagę, następnie jest dojrzałość (generowanie korzyści z wcześniejszych inwestycji), okres schyłkowy (brak działań inwestycyjnych) i przekazanie gospodarstwa następcy. Przy tego typu koncepcji rozwoju, ważne jest, aby okres schyłkowy trwał jak najkrócej. Druga koncepcja rozwoju rolnictwa – „strategia wymuszonego rozwoju rolnictwa” (indukowanego rozwoju), zakłada, że główne impulsy dla rozwoju rolnictwa muszą być wniesione doń z zewnątrz. Koncepcję sformułowali czołowi amerykańscy ekonomiści rolni: Y. Hayami i V.W. Ruttona 24. Upowszechniona została w Polsce przez J. Wilkina25. Zgodnie z wymienioną koncepcją, rolnictwo generuje zbyt słabe siły wewnętrzne, aby mogły one wywołać proces wzrostowy i utrzymać go w stanie dynamicznej równowagi. Twierdzi się, że bez odpowiedniej ingerencji państwa efekty zewnętrzne mogą być zbyt słabe i wówczas równowaga w gospodarce może ustalić się poniżej optimum. Szczególnie takie zjawisko może mieć miejsce w gospodarkach z rolnictwem „opóźnionym technologicznie”. Podniesienie rolnictwa na wyższy poziom może przyczynić się do poprawy jego efektywności. Co z kolei, jak pisze A. Woś „może przyczynić się do mniejszego obciążenia całej gospodarki kosztami jego rozwoju” 26. A. Czyżewski wysuwa dalej idący wniosek twierdząc, że „..oczywiste jest dzisiaj, że ani rozdrobnione rolnictwo chłopskie, ani wielkoobszarowe gospodarstwa farmerskie nie są wstanie realizować i godzić interesów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Stąd odkryciem czasów nam współczesnych (początków XX w) jest racjonalnie prowadzona polityka rolna…”27. W ramach koncepcji wymuszonego rozwoju rolnictwa sformułowano dwie interesujące teorie: polaryzacji 21 Siekierski S., Świadomość chłopów okresu kolektywizacji w świetle pamiętników, Przegląd humanistyczny, nr 4, Warszawa 1990 22 Parzonko A., Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008 23 Woś A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa; IERiGŻ-PIB, Warszawa 2004, s. 32. 24 Hayami Y., Rutton V.W., Agricultural Development an International Perspective, Bltimore 1985 25 Wilkin J., Współczesna kwestia agrarna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1986 26 Woś A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa; ….,op cit, s. 22. 27 Czyżewski A., Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, Zeszyty Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 90, Warszawa 2011 dwubiegunowej i zrównoważonego rozwoju. Teoria polaryzacji dwubiegunowej zakłada, że należy doprowadzić do spolaryzowania silnych ekonomicznie gospodarstw rolniczych i gospodarstw nierozwojowych (socjalnych). W polskich warunkach sprowadzałoby się to do wspierania inwestycyjnego tylko gospodarstw silnych ekonomicznie z środków budżetowych na rolnictwo, natomiast gospodarstwa nierozwojowe (socjalne) stanowiłby przedmiot polityki społecznej. Działania te prowadziłyby do zwiększenia siły ekonomicznej gospodarstw już silnych ekonomicznie. Skutkiem tych działań byłaby koncentracja produkcji w gospodarstwach rolniczych, co mogłoby poprawić konkurencyjność polskiego rolnictwa na arenie międzynarodowej. Problemem w założonej teorii są gospodarstwa słabe ekonomicznie (socjalne), których pozostawienie samym sobie i polityce społecznej mogłoby mieć bardzo negatywne następstwa na obszarach wiejskich. Z punktu widzenia Państwa, działanie takie nie miałoby żadnego uzasadnienia ekonomicznego. Wspierane musiałyby być zarówno gospodarstwa silne ekonomicznie, jak również gospodarstwa socjalne. Poza tym, podział społeczności wiejskiej na ludzi „rozwojowych” i „nierozwojowych” i naznaczenie rodzin (w tym - dzieci) taką skazą nie przyczyniałby się do pożądanego kierunku zmian. Niewątpliwą korzyścią wprowadzonego podziału byłaby prawdziwa informacja o stanie polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich. Jak znaczna liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie to bezrobotni, wymagający wsparcia socjalnego. Na świecie, w tym w UE, od kilkudziesięciu lat, coraz wyraźniej w kształtowaniu rozwoju rolnictwa (obszarów wiejskich) akcentowana jest „teoria zrównoważonego rozwoju” (sustainable development). 4. Zrównoważony rozwój jako końcowa koncepcja rozwoju wsi i rolnictwa w Unii Europejskiej Idea zrównoważonego rozwoju (sustainable development) stanowi nić przewodnią szerokiego dyskursu politycznego i społecznego na poziomie planetarnym − międzynarodowych organizacji politycznych, ekonomicznych, społecznych, a także różnego rodzaju organizacji pozarządowych28. Punktem wyjścia do rozmów o zrównoważonym rozwoju było spostrzeżenie w latach siedemdziesiątych, że ludzkość stwarza zagrożenie dla podstaw własnego życia poprzez nadmierną eksploatację zasobów naturalnych. W 1992 roku na Konferencji ONZ w Rio de Janeiro uzgodniono nowe wytyczne rozwoju, które określono wspólna nazwą „sustainable development”. Na początku Niemcy i UE wpisały zrównoważony rozwój do swojej konstytucji i traktatu założycielskiego. W Polsce także pojawił się zapis w konstytucji odwołujący się do idei zrównoważonego rozwoju (art.5) „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Wraz z koncepcją zrównoważonego rozwoju pojawił się nurt w ekonomii pod tą samą nazwą. Według H. Rogalla: „problematyka ekonomii zrównoważonego rozwoju koncentruje się wokół pytań, w jaki sposób można uzyskać wystarczające standardy ekonomiczne, społeczno-kulturowe i ekologiczne w granicach tolerancji natury i jak należy realizować zasadę sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej. Ekonomia zrównoważonego rozwoju nie jest teorią statyczną, dostrzega potrzebę dyskusji i zainteresowania swoich zainteresowań poznawczych” 29. Pozostaje w ekonomii zrównoważonego rozwoju ciągle wiele kwestii do rozwiązania (np.: zastąpienie paradygmatu wzrostu paradygmatem równoważnia, zastąpienie obrazu człowieka jako „homo oeconomicus” na inny wymiar). Działem gospodarki, który szczególnie wpisuje się w nurt ekonomii zrównoważonego rozwoju jest rolnictwo z przetwórstwem żywnościowym (szczególnie ze względu na swoje cechy szczególne – wymieniane w punkcie powyżej). Jak zaznacza J. Zegar: „Industrialny model rolnictwa (oparty na założeniach ekonomii neoklasycznej – przypis autora), dominujący w krajach wysoko rozwiniętych zaczął tracić atrakcyjność (…). Ujmując syntetycznie, okazało się, że model ten jest nieefektywny, ponieważ z jednej strony potrzebuje zbyt wiele nakładów pochodzenia przemysłowego, z drugiej zaś – powoduje zbyt wiele niepożądanych efektów zewnętrznych. (…). Nowy model powinien równoważyć wymagania w zakresie konkurencyjności i spójności, nowoczesności i solidarności oraz pomiędzy społeczeństwem a interesem lokalnym30. W 2012 roku w Polsce przyjęto dokument pod nazwą „Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa na lata 2012-2020”31, który odwołuje się do wytycznych zawartych w komunikacie komisji europejskiej pt.: „Europa 2020 - Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”32. Zgodnie z przyjętym polskim dokumentem, celem głównym wdrażania w.w. strategii jest „Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystanie zasobów i potencjałów, w tym rolnictwa rybactwa, dla zrównoważonego rozwoju kraju”. Do realizacji celu głównego wydzielono cele szczegółowe i priorytety (rysunek 1). Wpisują się one w ogólną koncepcję zrównoważonego rozwoju, w której realizowane są obok celów ekonomicznych także cele społeczne z uwzględnieniem ograniczeń środowiskowych. Problemem zasadniczym jest wdrażanie idei zrównoważonego. Ważne są konkretne działania, pozwalające na realizację celów. Aby można je realizować potrzebne są mechanizmy interwencyjne z którymi związane są określone środki finansowe. Strategia zawiera zarówno działania będące w kompetencji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jak i pozostałych resortów. Kierunki interwencji odnoszą się do działań finansowanych z środków publicznych w ramach 28 Pr. Zbiorowa pod redakcją J. St. Zegara, Zrównoważenie polskiego rolnictwa, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2013 Rogall H., Nachhaltige Okonomie. Okonomische Theorie Und Praxis einer Nachhaltigen Entwicklung, Wydanie polskie: Ekonomia zrównoważonego rozwoju –teoria i praktyka (2010), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010 30 Zegar J.S., Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2012 31 Uchwała Rady Ministrów nr 163, poz.839 z dnia 25 kwietnia 2012 roku 32 Komunikat Komisji Europejskiej z dnia 3.03.2010, Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 29 budżetu zadaniowego Państwa, jak również do działań, których źródłem finansowania będą środki pochodzące z budżetu UE (w szczególności I i II filar Wspólnej Polityki rolnej UE, Wspólnej Polityki Rybackiej oraz Polityki Spójności). Jednym z programów proponujących konkretne działania przyczyniające do realizacji w.w. strategii jest „Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020”. Ostatecznie nie został on jeszcze przyjęty, jego wytyczne w postaci projektu zostały opublikowane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 26 lipca 2013 roku. Rysunek 1. Cele szczegółowe i priorytety w ramach „Strategii zrównoważonego wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020” Cel ogólny: Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystanie zasobów i potencjałów, w tym rolnictwa, rybactwa, dla zrównoważonego rozwoju kraju Cel 1. Wzrost jakości kapitału ludzkiego, społecznego, zatrudnienia i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Podnoszenie umiejętności, poziomu wykształcenia oraz wzrost mobilności zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich Zwiększenie zatrudnienia mieszkańców obszarów wiejskich bez konieczności zmiany ich miejsca zamieszkania Rozwój przedsiębiorczości i pozarolniczych miejsc pracy z wykorzystaniem potencjału endogenicznego obszarów wiejskich Zapobieganie i ograniczanie wykluczenia społecznego oraz aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich Cel 2. Poprawa warunków życia na obszarach wiejskich Rozwój infrastruktury gwarantującej bezpieczeństwo energetyczne, sanitarne i wodne na obszarach wiejskich Rozwój infrastruktury transportowej gwarantującej dostępność transportową obszarów wiejskich Budowa i rozwój infrastruktury i technologii umożliwiających mieszkańcom obszarów wiejskich korzystanie i dostęp do technologii ICT o wysokim standardzie Rozwój infrastruktury społecznej zapewniającej mieszkańcom obszarów wiejskich dostęp do dóbr i usług publicznych Cel 3. Bezpieczeństwo żywnościowe Utrzymanie i poprawa jakości bazy produkcyjnej rolnictwa i rybactwa Wytwarzanie wysokiej jakości, bezpiecznych dla konsumentów produktów rolno‐spożywczych Przestrzeganie/ stosowanie zasad uczciwej konkurencji na wspólnotowym i globalnym rynku rolno‐ spożywczym Podnoszenie świadomości i wiedzy producentów oraz konsumentów w zakresie produkcji rolno‐spożywczej i zasad żywienia Cel 4. Wzrost produktywności i konkurencyjności sektora rolnospożywczego Modernizacja i wzrost innowacyjności sektora rolno‐spożywczego Kreowanie oraz transfer wiedzy i technologii służącej zrównoważonemu rozwojowi sektora rolno‐ spożywczego Dostosowanie struktur sektora rolno‐spożywczego do zmieniających się wyzwań w Polsce, UE i w skali globalnej Promocja oraz powiększanie rynków zbytu produktów rolno‐spożywczych Cel 5. Ochrona środowiska i adaptacja do zmian klimatu na obszarach wiejskich Ochrona środowiska naturalnego w sektorze rolniczym i różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich Kształtowanie przestrzeni wiejskiej z uwzględnieniem ochrony krajobrazu i ładu przestrzennego Adaptacja rolnictwa i rybactwa do zmian klimatu oraz ich udział w przeciwdziałaniu tym zmianom(mitygacji) Zrównoważona gospodarka leśna i łowiecka na obszarach wiejskich Zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii na obszarach wiejskich Źródło: Opracowanie własne na podstawie Uchwały Rady Ministrów nr 163, poz.839 z dnia 25 kwietnia 2012 roku 5. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 jako podstawowe narzędzie wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa w Polsce 5.1. Priorytety i działania w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 Celem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 jest poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami natury i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich33. Program zakłada realizację sześciu priorytetów wyznaczonych dla wspólnotowej polityki rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014-2020 w odniesieniu do celów strategii Europa 2020 oraz do celów zawartych w polskiej „Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2014-2020”. Założone priorytety to: 1) Ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie, leśnictwie i na obszarach wiejskich; 2) Poprawa konkurencyjności wszystkich sektorów rolnictwa i zwiększenie rentowności gospodarstw rolnych; 3) Poprawa 33 Projekt Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020, Wersja I, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 26 lipca 2013 roku organizacji łańcucha żywnościowego i promowanie zarządzania ryzykiem w rolnictwie; 4) Odtwarzanie, chronienie i wzmacnianie ekosystemów zależnych od rolnictwa i leśnictwa; 5) Wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami i przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym; 6) Zwiększenie włączenia społecznego, ograniczanie ubóstwa i promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich. Do wyznaczonych priorytetów zostały przypisane konkretne działania (tabela 2). Tabela 2. Proponowane działania w „Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020” w powiązaniu z celami i priorytetami wyznaczonymi w ramach strategii „Europa 2020” oraz polskiej „Strategii zrównoważonego wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020” Rodzaj działania „Transfer wiedzy i innowacji” „Doradztwo” „Współpraca” „Modernizacja gospodarstw rolnych” „Restrukturyzacja małych gospodarstw” „Premia dla młodych rolników” „Systemy jakości produktów rolnych i środków spożywczych” „Przetwórstwo i marketing produktów rolnych” „Tworzenie grup producentów” Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku klęsk żywiołowych i katastrof oraz wprowadzanie odpowiednich działań zapobiegawczych” „Podstawowe usługi i odnowa wsi na obszarach wiejskich” „Rolnictwo ekologiczne” „Płatności dla obszarów ONW” „Program rolnośrodowiskowoklimatyczny” „Scalanie gruntów” „Zalesianie i tworzenie terenu zalesionego” „Premie na rozpoczęcie działalności pozarolniczej” Przypisane priorytety i cele Priorytet 1. Ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie, leśnictwie i na obszarach wiejskich, ze szczególnym naciskiem na następujące obszary: − zwiększanie innowacyjności i bazy wiedzy na obszarach wiejskich; − wzmacnianie powiązań między rolnictwem i leśnictwem, a badaniami i innowacją; − promowanie uczenia się przez całe życie oraz szkolenia zawodowego w sektorach rolnym i leśnym. Priorytet 2. Poprawa konkurencyjności wszystkich rodzajów gospodarki rolnej i zwiększenie rentowności gospodarstw rolnych, ze szczególnym naciskiem na ułatwianie restrukturyzacji gospodarstw rolnych stojących przed poważnymi problemami strukturalnymi, a szczególnie gospodarstw rolnych o niskim poziomie uczestnictwa w rynku, gospodarstw prowadzących działalność o charakterze rynkowym w określonych sektorach i gospodarstw wymagających zróżnicowania produkcji rolnej; Dodatkowo działania będą miały wpływ na osiąganie celów: − ułatwianie wymiany pokoleń w sektorze rolnym; − poprawa efektywności korzystania z zasobów wodnych w rolnictwie; − poprawa efektywności korzystania z energii w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym; − ułatwianie dostaw i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii, produktów ubocznych, odpadów, pozostałości i innych surowców nieżywnościowych dla celów biogospodarki; − redukcja emisji podtlenku azotu i metanu z rolnictwa; − promowanie sekwestracji węgla w rolnictwie i leśnictwie; − ułatwianie wymiany pokoleniowej w sektorze rolnym. Priorytet 3. Poprawa organizacji łańcucha dostaw żywności i promowanie zarządzania ryzykiem w rolnictwie, ze szczególnym naciskiem na następujące dziedziny: - lepsze zintegrowanie głównych producentów z łańcuchem dostaw żywności poprzez systemy jakości, promocję na rynkach lokalnych i krótkie cykle dostaw, grupy producentów i organizacje międzybranżowe oraz poprzez promowanie dobrostanu zwierząt. Dodatkowo, wybrane operacje realizowane w ramach działań mogą przyczyniać się do realizacji celów szczegółowych: − poprawa efektywności korzystania z energii w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym; − poprawa efektywności korzystania z zasobów wodnych w rolnictwie; − poprawa efektywności korzystania z energii w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym. Priorytet 3. Poprawa organizacji łańcucha żywnościowego i promowanie zarządzania ryzykiem w rolnictwie, ze szczególnym naciskiem na następujący cel: − lepsze zintegrowanie głównych producentów z łańcuchem żywnościowym poprzez systemy jakości, promocję na rynkach lokalnych i krótkie cykle dostaw, grupy producentów i organizacje międzybranżowe. Priorytet 6. „Zwiększanie włączenia społecznego, ograniczanie ubóstwa i promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich”, ze szczególnym naciskiem na następujący obszar: wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich. Priorytet 4. Odtwarzanie, chronienie i wzmacnianie ekosystemów zależnych od rolnictwa i leśnictwa, ze szczególnym naciskiem na następujący cel: poprawa gospodarowania glebą. Oprócz głównego celu szczegółowego (powyżej), działanie rolnictwo ekologiczne będzie przyczyniało się do realizacji innych celów szczegółowych w ramach priorytetu 4 tj.: - odtwarzanie i zachowanie różnorodności biologicznej, w tym na obszarach Natura 2000, oraz rolnictwa o wysokiej jakości przyrodniczej i stanu europejskich krajobrazów; - poprawa gospodarki wodnej; - poprawa gospodarowania glebą. Priorytet 5. Wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami i przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym, ze szczególnym naciskiem na: promowanie pochłaniania dwutlenku węgla w rolnictwie i leśnictwie. Priorytet 6. Zwiększanie włączenia społecznego, ograniczanie ubóstwa i promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich, ze szczególnym naciskiem na następujący cel: ułatwianie różnicowania działalności, zakładania nowych, małych przedsiębiorstw i tworzenia miejsc pracy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020”, Wersja I, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 26 lipca 2013 roku W projekcie PROW 2014-2020 zaproponowano 17 działań, które wiążą się z realizacją przedstawionych sześciu priorytetów (tabela 2). Analizując przedstawione priorytety i działania nasuwa się kilka pytań: 1) Czy zaproponowane priorytety, a szczególne działania nie są ze sobą sprzeczne? 2) Czy zaproponowane działania nie konkurują między sobą, co w konsekwencji może przyczyniać do mniej efektywnego wykorzystania środków na realizację wskazanych priorytetów. 3) Czy wydzielone procedury kwalifikujące, wewnątrz określonego działania, służą realizacji przypisanych priorytetów i nie są odstraszające dla potencjalnych beneficjentów? 4) Czy mechanizmy wdrażania określonego działania zapewnią sprawne przeprowadzenia działań interwencyjnych? Nie sposób na wszystkie wątpliwości w tym momencie odpowiedzieć, ponieważ nie wszystkie wytyczne zostały w pełni upublicznione (np. pula środków na zaproponowane działania), nie mniej jednak na niektóre problemy warto zwrócić uwagę. 5.2. „Modernizacja gospodarstw rolnych” a „Program rolnośrodowiskowy – klimatyczny” lub „Rolnictwo ekologiczne” Znaczna liczba gospodarstw rolniczych w Polsce, chcąca skorzystać z funduszy przeznaczonych na realizację PROW 2014 - 2020, może się zastanawiać jaką koncepcję rozwoju wybrać aby uzyskać największą korzyść ekonomiczną (wyniki ekonomiczne z realizowanej produkcji + wsparcie w ramach PROW 2014-2020). Rysunek 2. Możliwe drogi rozwoju gospodarstwa rolniczego Mocne strony/Korzyści: -Zwiekszenie wartości gospodarstwa rolniczego; - Unowocześnienie prowadzonej produkcji rolniczej; - Zwiększenie wartości dodanej z gospodartrwa rolniczego. Zwiększenie wartości dotychczas realizowanej produkcji (skorzystanie z działania "Modernizacja gospodarstw rolnych") Gospodarstwo rodzinne, o standardowej produkcji nieco ponad 15000 euro (około 10 ha UR) Ukierunkowanie gospodarstwa na działania prośrodowiskowe (skorzystanie z działania "Program rolnośrodowiskowy – klimatyczny”) Ukierunkowanie gospodarstwa na prowadzenie produkcji ekologicznej (skorzystanie z działania "Rolnictwo ekologiczne”) Słabe strony/Zagrożenia: -Konieczność zaangażowania własnych srodków na działania inwestycyjne; - Zwiększenie wartości produkcji rolniczej o 20% nie spowoduje uzyskania dochodu parytetowego; - Duże ryzyko (szczególnie w sytuacji braku własntych środków na realizację inwestycji) i konieczności korzystania z kredytyu bankowego. Mocne strony/Korzyści: -brak konieczności realizacji dużych nakładów inwestycyjnych (angażowania własnych środków); - możliwość wybrania działalności małopracołchłonnych i praca poza gospodartwem rolniczym. Słabe strony/Zagrożenia: -ekstensywna produkcja rolnicza (mniejsza produkcyjność roślin i zwierząt); - dochód z gospodarstwa rolniczego uzleżniony jest od wysokości dopłat (pośrednio od polityki w tym zakresie). Mocne strony/Korzyści: - wyższe ceny na produkty rolnicze; - rosnacy popyt na produkty ekologiczne; - wzglednie stałe dopłaty do produkcji ekologicznej. Słabe strony/Zagrożenia: - większa pracochłonność prowadzonej produkcji; -większe ryzyko produkcyjne; -efekty ekonomiczne w dużym stopniu są uzaleznione od poziomu wsparcia bezpośredniego. Źródło: Opracowanie własne Zaznaczyć należy, że wśród gospodarstw rolniczych w Polsce ciągle dominują jednostki charakteryzujące się małymi rozmiarami produkcji rolniczej, niską jej produkcyjnością (wynikającą z małej intensywności produkcji), przestarzałymi technologii produkcji i słabym wyposażeniem technicznym. W tych gospodarstwach mogą pojawić się różne koncepcje rozwoju w zależności od bodźców tkwiących w samej rodzinie rolnika, jak również znajdujących się poza gospodarstwem (w tym instrumenty przewidziane w PROW na lata 2014-2020 i inne dotyczące rolnictwa i obszarów wiejskich). Biorąc pod uwagę działania zaproponowane w PROW 2014-2020 analizowana grupa gospodarstw może zastanawiać się nad trzema drogami rozwoju: 1) zwiększanie produkcji rolniczej co w konsekwencji powinno prowadzić do poprawy wyników ekonomicznych, 2) ukierunkowanie gospodarstwa na działania prośrodowiskowe, 3) ukierunkowanie na prowadzenie produkcji ekologicznej (rysunek 3). Każda z dróg rozwoju ma swoje korzyści i wady (rysunek 3). Wybór uzależniony jest od wielu szczegółów, w tym od relacji poziomu wsparcia w ramach poszczególnych działań przewidzianych w PROW na lata 2014-2020. Rolnik chcący skorzystać z działania „Modernizacja gospodarstw rolnych” w ramach PROW 2014-2020 powinien przeprowadzić restrukturyzację gospodarstwa. Polega ona na: „zasadniczych zmianach w gospodarstwie, które mają na celu poprawę jego konkurencyjności i zwiększenie jego rentowności oraz dokonywane z uwzględnieniem zmian w otoczeniu oraz wewnętrznych potrzeb danego gospodarstwa. Restrukturyzacja musi doprowadzić do wzrostu wartości dodanej brutto w gospodarstwie (GVA), w szczególności w wyniku racjonalizacji technologii produkcji lub wprowadzenia innowacji, zmiany profilu lub skali produkcji, poprawy jakości produkcji lub zwiększenia wartości dodanej produktu, co najmniej o 20 % w odniesieniu do roku bazowego w okresie 5 lat od dnia przyznania pomocy”34. Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi w gospodarstwie rolniczym, w okresie realizacji programu, nie może przekroczyć 500 000 zł, przy czym na operacje inne niż dotyczące budowy lub modernizacji budynków inwentarskich łącznie z ich wyposażeniem w zakresie niezbędnym do produkcji – maksymalnie 200 000 zł. Podkreślić należy, że planowane działania inwestycyjne mogą być pokrywane (w ramach analizowanego działania) maksymalnie w 50%, czyli rolnik, który chciałby np.: przeprowadzić budowę obory za milion zł, może otrzymać dofinansowanie w kwocie maksymalnej 500 tys. zł. Problemem dla części rolników chcących skorzystać z analizowanego dziania może być konieczność znacznego wkładu własnego. Brak własnych środków ogranicza dostępność do środków przewidzianych w działaniu „Modernizacja gospodarstw rolnych”. Drugim kierunkiem rozwoju analizowanej grupy gospodarstw może być działalność prośrodowiskowa i korzystanie z działania „Program rolnośrodowiskowy – klimatyczny” w PROW 2014-2020. W ramach tego działania możliwe są następujące pakiety: 1) Rolnictwo zrównoważone; 2) Cenne siedliska i zagrożone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000; 3) Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000; 4) Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie; 5) Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie; 6) Ochrona gleb i wód; 7) Strefy buforowe i miedze śródpolne. Dość zastawiający i mogący budzić zainteresowanie jest pakiet 3 „Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000”. W ramach tego pakietu wydziela się 5 wariantów zróżnicowanych typem siedlisk, skwalifikowanych według „Dyrektywy siedliskowej w ramach sieci Natura 2000”. Warunkiem zaklasyfikowania trwałych użytków zielonych do wariantów 1-5 jest wykonanie dokumentacji przyrodniczej przez eksperta, która jest podstawą do realizacji zadań w danym wariancie oraz uzyskanie pozytywnej opinii właściwej instytucji. Przedstawione działanie „Program rolnośrodowiskowy – klimatyczny” w PROW 2014-2020, a szczególnie pakiet 3 „Cenne siedliska poza obszarami Natura 2000” mogą zachęcać niektóre gospodarstwa do ekstensyfikacji prowadzonej działalności rolniczej. Szczególnie może być to atrakcyjne dla gospodarstw już prowadzących dość ekstensywną produkcję i uzyskujących główne dochody spoza produkcji rolniczej. Trzecią drogą rozwoju analizowanej grupy gospodarstw może być ukierunkowanie się na produkcję ekologiczną i skorzystanie z działania „Rolnictwo ekologiczne”. W działaniu tym rolnictwo ekologiczne przedstawia się jako „sposób gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa rolnego, oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest zaniechanie stosowania w procesie produkcji żywności środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Zasada ta dotyczy wszystkich rodzajów i etapów produkcji -zarówno uprawy roślin, chowu i hodowli zwierząt, jak i przetwórstwa. Ważną zasadą rolnictwa ekologicznego jest osiągnięcie równowagi paszowo - nawozowej w obrębie gospodarstwa. Większość pasz i nawozów powinna być wytwarzana we własnym gospodarstwie. Pozwala to na znaczne uniezależnienie się od środków produkcji kupowanych z zewnątrz 35. Działanie obejmuje 5 pakietów ekologicznych, które zawierają zestawy zadań, wykraczających poza obowiązujące podstawowe wymagania, i które nie pokrywają się z innymi instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Którą drogę rozwoju wybiorą analizowane gospodarstwa (mogą nawet próbować łączyć wybrane działania w ramach PROW 2014-2020) uzależnione jest od szczegółów, m.in. od poziomu wsparcia określonych działań i wymagań w nich stawianych. Niestety, jeszcze precyzyjne informacje na ten temat nie są publicznie dostępne (na dzień 30.09.2013). Powstaje niebezpieczeństwo, że wysokie płatności rolno-środowiskowe mogą zachęcić rolników do ekstensyfikacji produkcji, co w dobie rosnącego zapotrzebowania na żywność na świecie może budzić wątpliwości. Odpowiednio niskie płatności rolno-środowiskowe mogłyby pozytywnie wpłynąć na zmiany na polskiej wsi – jedynie gospodarstwa, które faktycznie mają ku temu predyspozycje (ze względu na warunki przyrodnicze) z tych płatności mogłyby skorzystać. Pozostałe jednostki albo musiałyby podejmować działania zmierzające do podnoszenia intensywności produkcji albo rezygnowałyby z jej prowadzenia a ziemię oddawały w dzierżawę (lub sprzedawali) rolnikom rozwijającym produkcję rolniczą. W tym miejscu trzeba wyraźnie podkreślić, że zasoby ziemi głównie limitują rozwój gospodarstw towarowych. Nie hamowanie obrotu ziemią (np.: poprzez nadmiernie rozbudowane 34 Projekt Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020, Wersja I, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 26 lipca 2013 roku, s. 75 35 Projekt Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020, op. cit., s.154 programy rolno-środowiskowe) mogłoby przyczynić się do poprawy struktury agrarnej gospodarstw rolniczych w Polsce. 4. Podsumowanie i wnioski 1. Obszary wiejskie w Polsce zamieszkiwało w 2010 roku blisko 40% ludności. Znaczna część osób nie prowadziła działalności rolniczej lub w bardzo niewielkim rozmiarze. W swoim gospodarstwie rolniczym, głównie lub wyłącznie, pracowało tylko 15% mieszkańców wsi. Podkreślić należy, że istotnym problemem polskiego rolnictwa jest nadmiernie „rozdrobniona” struktura agrarna. W 2010 roku liczba gospodarstw rolnych ogółem wynosiła 2 278 tys. Spośród 1 563 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych aż 53,5% stanowiły gospodarstwa użytkujące do 10 ha. Większość wskazanych gospodarstw rolniczych nie jest wstanie odtwarzać potencjału produkcyjnego. 2. Jedną z ważnych przyczyn zróżnicowania gospodarstw rolniczych w Europie, w tym w Polsce (o której niestety się zapomina) są uwarunkowania historyczne. To od nich w dużym stopniu zależą tradycje, kultura rolna, ukształtowanie wsi, wyposażenie w budynki i metody gospodarowania. Największe znaczenie dla polskiej gospodarki rolnej miały dwa okresy- 125-letni okres niewoli pod zaborami i ponad 40-letni okres gospodarki socjalistycznej. Dodatkowo trzeba wskazać, że lata 1989-2004 i realizowana ówcześnie polityka wobec wsi i obszarów wiejskich też miała wpływ na obecny obraz gospodarstw rolniczych. 3. Bardzo ważnym działaniem, które ułatwia podejmowanie decyzji na poziomie poszczególnych podmiotów funkcjonujących na obszarach wiejskich (w tym gospodarstwom rolniczym) są wytyczne (wizja) rozwoju zdefiniowane na poziomie narodowym. W 2012 roku w Polsce przyjęto dokument pod nazwą „Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa na lata 2012-2020”, który odwołuje się do wytycznych zawartych w komunikacie komisji europejskiej pt.: „Europa 2020 - Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”. Zgodnie z przyjętym polskim dokumentem, celem głównym wdrażania w.w. strategii jest „Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystania zasobów i potencjałów, w tym rolnictwa rybactwa, dla zrównoważonego rozwoju kraju”. Do realizacji celu głównego wydzielono cele szczegółowe i priorytety. Wpisują się one w ogólną koncepcję zrównoważonego rozwoju, w której realizowane są obok celów ekonomicznych także cele społeczne z uwzględnieniem ograniczeń środowiskowych. Problemem zasadniczym jest wdrażanie idei zrównoważonego. 4. Programem służącym do wdrażania „Strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa na lata 2012-2020” jest Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 (PROW). Zaproponowano w nim 17 działań, które wiążą się z realizacją przedstawionych sześciu priorytetów (1. Ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie, leśnictwie i na obszarach wiejskich; 2. Poprawa konkurencyjności wszystkich sektorów rolnictwa i zwiększenie rentowności gospodarstw rolnych; 3. Poprawa organizacji łańcucha żywnościowego i promowanie zarządzania ryzykiem w rolnictwie; 4. Odtwarzanie, chronienie i wzmacnianie ekosystemów zależnych od rolnictwa i leśnictwa; 5. Wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami i przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym; 6. Zwiększenie włączenia społecznego, ograniczanie ubóstwa i promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich). 5. Analizując wytyczne w Projekcie Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020, nasuwa się obawa o gospodarstwa o stosunkowo niewielkiej wartości produkcji (około 15 tys. euro rocznie), czy będą zainteresowane rozwojem gospodarstwa w kierunku zwiększania skali i intensywności produkcji czy wręcz przeciwnie – ekstensyfikacji produkcji (oraz jej organizacji) i korzystanie z dopłat rolnośrodowiskowych-klimatycznych. Zbyt wysokie dopłaty mogą zachęcić do drugiej drogi rozwoju, co w dobie rosnącego zapotrzebowania na żywność może być działaniem (z perspektywy długoterminowej) nieracjonalnym. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Bibliografia Bański J., Geografia rolnictwa Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007 Bukraba-Rylska I., Socjologia wsi polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 Czyżewski A., Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, Zeszyty Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 90, Warszawa 2011 Hayami Y., Rutton V.W., Agricultural Development an International Perspective, Bltimore 1985 Kondraszuk T., Gospodarstwo wiejskie jako podstawa rachunku ekonomicznego- ujecie metodyczne, Roczniki naukowe SERiA, Tom VIII, Zeszyt 1, Warszawa-Poznań 2006 Kondraszuk T., Wzrost wartości majątku netto gospodarstwa wiejskiego, Roczniki naukowe SERiA, Tom X, Zeszyt 3, Warszawa-Poznań-Lublin 2008 Kowalczyk S., Sobiecki R., Europejski model rolnictwa wobec wyzwań globalnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Wydawnictwo IERiGŻ-PIB, zeszyt 4, Warszawa 2011 Manteuffel R., Filozofia rolnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987 Michna W., Aktualizacja prognoz w zakresie struktury i liczby gospodarstw rolnych oraz pogłowia zwierząt gospodarczych w Polsce w perspektywie 2020 r. w świetle wstępnych wyników Spisu Rolnego 2010 r.; Wydawnictwo Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011 10. Parzonko A., Strategie rozwoju polskich gospodarstw ukierunkowanych na produkcję mleka w kontekście wspólnej polityki rolnej UE, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008 11. Pr. Zbiorowa pod redakcją A. Wosia 1996, Agrobiznes – mikroekonomia, tom 2, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1996. 12. Pr. Zbiorowa pod redakcją J. St. Zegara, Zrównoważenie polskiego rolnictwa, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2013 13. Praca zbiorowa (red. Łopaciuk W.); Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi stan i perspektywy, IERiGŻ, Warszawa 2013 14. Praca zbiorowa, Obszary wiejskie 2010, Wydawnictwo GUS,Warszawa 2013 15. Rembisz W., Stańko S., Interwencjonizm rynkowy w rolnictwie, [w] Rynek rolny w ujęciu funkcjonalnym, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2007 16. Rogall H., Nachhaltige Okonomie. Okonomische Theorie Und Praxis einer Nachhaltigen Entwicklung, Wydanie polskie: Ekonomia zrównoważonego rozwoju –teoria i praktyka (2010), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010 17. Siekierski S., Świadomość chłopów okresu kolektywizacji w świetle pamiętników, Przegląd humanistyczny, nr 4, Warszawa 1990 18. Tomczak F., hasło „gospodarstwo rodzinne” [w] Encyklopedia Agrobiznesu, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa (1998) 19. Tomczak F., Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2004 20. Wilkin J., Współczesna kwestia agrarna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1986 21. Wilkin J., Rolnictwo a społeczeństwo – ewolucja funkcji i relacji, [w] Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, (red) A. Rosner, Wydawnictwo IRWiR, Warszawa 2005 22. Woś A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa; IERiGŻ-PIB, Warszawa 2004 23. Zegar J.S., Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2012 Strony internetowe i akty prawne 1. Uchwała Rady Ministrów nr 163, poz. 839 z dnia 25 kwietnia 2012 roku 2. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1725/2003 z dnia 29 września 2003 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady. 3. http://www.stat.gov.pl/gus/5840_12834_PLK_HTML.htm- Informacja o wstępnych wynikach Powszechnego spisu rolnego 2010, 4. Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat 5. Komunikat Komisji Europejskiej z dnia 3.03.2010, Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 6. Projekt Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020, Wersja I, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 26 lipca 2013 roku
