PARTIE I SYSTEMY PARTYJNE
advertisement
PARTIE I SYSTEMY PARTYJNE 1. Pojęcie partii politycznej Najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu definicje moŜna zaliczyć do tzw. "definicji wyborczych": G. SjöbIom; „ organizacje, które wysuwaj ą kandydatów w wyborach powszechnych do ciał parlamentarnych oraz na inne stanowiska polityczne" Sartori: „partia, to taka grupa polityczna, która jest obecna w procesie wyborczym i wysuwa poprzez wybory kandydatów na stanowiska publiczne" K. Janda: „ organizacje, które dąŜą do obsadzenia stanowisk politycznych swymi legitymowanymi reprezentantami" Antoszewski, Herbut: „ dobrowolna organizacja, aktywna w sferze władzy politycznej, która uczestniczy w procesie wyborczym, czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych, a równieŜ pośrednio kandydatów zajmujących stanowiska w ciałach wykonawczych, i w ten sposób daje wyraz dąŜeniu do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej. Partie polityczne są swego rodzaju "klamrą" spinającą dwie sfery aktywności wspólnoty politycznej - państwową (instytucjonalną) oraz społeczną. Mają one słuŜyć elitom politycznym nie tylko jako narzędzia np. kolonizacji aparatu państwowego, ale równieŜ jako instrument słuŜący penetracji róŜnych grup społecznych i ich mobilizacji ich wokół programów wyborczych" 2. Definicje partii politycznych: 1) definicje unitarne zwracają uwagę tylko na jeden element pozwalający na odróŜnienie partii od innej organizacji. MoŜe to być np.: a) program lub doktryna – partia jest to zespół ludzi krzewiących wspólnym staraniem sprawę narodową (def. E. Burke) b) struktura wewnętrzna – partia jest wspólnota o określonej strukturze wewnętrznej (def. M. Duvergera) 2) definicje podrzędnie złoŜone określają partię jako organizację o określonej strukturze, której celem jest zdobycie lub utrzymanie władzy. Autorem tego typu definicji N. A. 1 McDonald: partia jest to grupa ludzi skupiona wokół określonego interesu, który starają się oni popierać i którego znaczenie uogólniają w ideach 3) definicje nadrzędnie złoŜone najlepiej określają charakter i istotę partii politycznych jako organizacji o określonym programie i strukturze wewnętrznej, zmierzającej do zdobycia władzy metodami nierewolucyjnymi 3. Ogniwa partii: - ogniwo partycypacyjne: za którego pośrednictwem obywatele mogą uczestniczyć w procesie tworzenia polityki, w tym równieŜ polityki formowanej na arenie parlamentarno – gabinetowej. Jedno z fundamentalnej „jakości” decyduje aktywna partycypacja obywateli w procesie rządzenia. - Ogniwo wyborcze: centralną rolę w procesie kształtowania wyborczej toŜsamości partii zajmuje elita partyjna. Jej reprezentanci decydują z reguły o przebiegu procesu wyłaniania kandydatów na stanowiska publiczne i kontrolują ich późniejsze zachowania oraz reprezentantów zasiadających w aparacie państwowym. Elity decydują i kontrolują cały proces wyborczy. - Ogniwo klientelistyczne: partia dąŜy do wyodrębnienia części społeczeństwa i uczynienia z niej stabilnej klienteli, niepodatnej na drastyczną fluktuację nastrojów i orientacji wyborczej. WyróŜniamy klientelizm: lokalny i globalny. - Ogniwo kierowniczo - nakazowe: 4. Partia polityczna jako ogniwo pośredniczące. Partie polityczne moŜna i naleŜy traktować jako swoistego rodzaju ciała pośredniczące między grupami społecznymi a procesem decyzyjnym przebiegającym w ramach struktury władzy państwowej. SłuŜą one jako ogniwa łączące społeczeństwo z elitami politycznymi i jednocześnie mają szczególne znaczenie dla zachowania statusu otwartości samego społeczeństwa. Ta otwartość z kolei moŜe sprzyjać uczynieniu demokracji bardziej stabilną. Partie polityczne są do pewnego stopnia gwarancją zarówno realizacji tych partycypacyjnych oczekiwań obywateli, jak i zapewnienia elitom stabilnej i lojalnej bazy poparcia, co w efekcie stanowi warunek niezbędny do udziału w procesie sprawowania władzy państwowej. Stanowią więc istotny element w procesie komunikowania się społeczeństwa z państwem. Partia moŜe więc występować jako: • ogniwo partycypacyjne, za którego pośrednictwem obywatele mogą uczestniczyć w procesie tworzenia polityki 2 • ogniwo wyborcze - w tym przypadku partia staje się nie tyle rzecznikiem postulatu tworzenia "demokracji partycypacyjnej" ile gwarantuje stabilizację demokracji wyborczej • ogniwo klientelistyczne- partia w naturalny sposób dąŜy do wyodrębnienia części społeczeństwa i uczynienia z niej stabilnej klienteli, niepodatnej na zbyt drastyczną fluktuację nastrojów i orientacji wyborczych. Kształtuje się układ powiązań, który moŜna określić mianem klientelizmu wyborczego. • kierowniczo - nakazowe- poprzez partie, elity kierują społeczeństwem 5. Partie masowe powstały w wyniku transformacji partii kadrowych, które były organizacjami opartymi na luźnych powiązaniach istniejącymi miedzy konkretnymi politykami, którzy reprezentowali podobny sposób myślenia. Transformacja dokonała się w wyniku upowszechnienia prawa wyborczego oraz procesu stabilizacji masowego elektoratu. Partie lewicowe będące poza parlamentem walczyły o powszechne prawo wyborcze i w tym celu zmobilizowały swoich zwolenników. Dbając o masowego wyborcę, rozbudowywały swoje struktury terytorialne. Partie prawicowe, które zasiadały w parlamentach, musiały przystosować się do zmieniających się warunków. W konsekwencji proces reorganizacji partii prawicowych postępował w kierunku adaptacji formuły partii masowej oraz większego otwarcia na masowego wyborcę. Nastąpiła więc transformacja partii kadrowej w partię masową, która była organizacją o rozbudowanej strukturze wewnętrznej (jednostki terytorialne) oraz finansowaną głównie ze składek członkowskich. Cechy partii masowej: 1) Organizacja oparta jest na zasadzie masowego członkostwa, dysponująca silnymi powiązaniami pionowymi - struktura organizacyjna partii, od ogniw szczebla lokalnego przez szczeble pośrednie do ścisłego kierownictwa partii. Apeluje do elektoratu poprzez wykorzystanie ideologii. 2.) Centralną rolę odgrywa aparat partyjny. Partyjna biurokracja wypełnia zadania politycznoadministracyjne, odpowiada za rekrutowanie kadr, określa zasady awansu wewnątrzpartyjnego. 3) Dominują liderzy wylenieni na podstawie wewnątrzpartyjnych procedur. Centralną rolę odgrywa model kierownictwa kolegialnego polegający na współpracy ludzi odpowiedzialnych za poszczególne sektory aktywności. 4 ) Podstawowym źródłem finansowania są składki członkowskie oraz dotacje przekazywane przez organizacje powiązane z partią. 5) Partia kładzie nacisk na ideologię (partia "wyznawców"). 6) Model awansu - przechodzenie kolejnych etapów kariery w ramach jej struktury. 3 Powstanie partii wyborczych jest wynikiem ewolucji systemów partyjnych Europy Zachodniej. Partie wyborcze przypominają "agencje wyborcze" i upodobniły się do partii amerykańskich. Cechy charakterystyczne dla modelu partii wyborczej róŜnią się zasadniczo od cech charakterystycznych dla modelu partii masowej. 6. Cechy partii wyborczej. 1) Coraz mniejszą rolę odgrywa członkostwo. Organizacja o słabych powiązaniach wertykalnych (pionowych, hierarchicznych, nie dba o posiadanie organizacji w terenie). Apeluje do elektoratu poprzez odwołanie się do jego opinii (partia opinii). Elektoratem jest dobrze poinformowany i wykształcony wyborca, 2) Centralną rolę odgrywają profesjonalni politycy i biurokraci czyli eksperci dysponujący specjalistyczną wiedzą. 3) Dominującą rolę odgrywają reprezentanci partii sprawujący funkcje publiczne. Apel wyborczy kierowany jest do szerszego kręgu społeczeństwa a nie do konkretnej grupy społecznej. 4) Źródłem finansowania są fundusze publiczne oraz dotacje przekazywane przez zewnętrzne grupy interesu. 5) Partia kładzie nacisk na konkretne kwestie problemowe. Model awansu - nagle pojawienie się w ramach elity partyjnej, co moŜe być efektem wzrostu znaczenia konkretnej grupy interesu. 7. Partie masowe i wyborcze. Analiza porównawcza partia masowa 1. centralną rolę odgrywa aparat partyjny, partyjna biurokracja wypełniająca zadania polityczno-administracyjne 2. organizacja oparta na zasadzie członkostwa, dysponująca silnymi powiązaniami wertykalnymi. Apeluje ona do elektoratu poprzez wykorzystanie ideologii (elektorat przynaleŜności) 3. dominacja liderów wyłonionych na podstawie wewnątrzpartyjnych procedur. Istnienie silnego kolegialnego kierownictwa. 4. źródłem finansowania są składki członkowskie oraz dotacje przekazywane przekazywane przez organizacje afiliowane. 5. partia kładzie nacisk na ideologię (partia"wyznawców") 6. model awansu - przechodzenie kolejnych etapów kariery w ramach jej struktury 4 partia wyborcza 1. centralną rolę odgrywają elity profesjonalne, eksperci dysponujący specjalistyczną wiedzą. 2. organizacja o słabych powiązaniach wertykalnych. Apeluje do elektoratu poprzez odwołanie się do jego opinii (elektorat opinii) 3. dominacja reprezentantów partii sprawujących funkcje publiczne. Zjawisko personalizacji apelu wyborczego. 4. źródłem finansowania są fundusze publiczne oraz dotacje przekazywane przez "zewnętrzne" grupy interesu. 5. partia kładzie nacisk na konkretne kwestie problemowe (partia "opinii") 6. model awansu - nagłe pojawienie się w ramach elity partyjnej, co moŜe być efektem wzrostu znaczenia konkretnej grupy interesu. 8. Model partii kadrowej i kartelowej. Analiza porównawcza PARTIA KADROWA- lata 90-ta -centralną rolę odgrywają specjaliści (menadŜerowie) oraz liderzy partyjni -organizacja bez Ŝadnych praw czy zobowiązań -apelują do szerokiego elektoratu poprzez wzorce techniczne, prezentowanie oferty zgodnie z oczekiwaniami oraz poprzez promowanie fachowych kompetencji menadŜerskich organizacji -dominują liderów partyjnych i ich konsultantów -zjawisko medializacji apelu wyborczego -źródłem finansowania są jedynie fundusze publiczne (dotacje rządowe) -partia kładzie nacisk na szczególni techniczne „zaperacjonalizowanie”- kwestie programowe- partie efektywnych menadŜerów -model awansu- selekcjonowanie odpowiednich grup ( jednostki w ramach wzrostu znaczenia procesu menadŜeryzacji –czynnik fachowości PARTIA WYBORCZA- lata 60-te -centralną rolę odgrywa elita (eksperci), eksperci dysponujący specjalistyczną wiedzą -organizacja o słabych powiązaniach wertykalnych -apeluje do elektoratu poprzez odwoływanie się do jego opinii- elektorat opinii -dominacja reprezentantów partii sprawujących funkcje publiczne -zjawisko personalizacji apelu wyborczego -źródłem finansowania są fundusze publiczne i dotacje -partia kładzie nacisk na konkretne kwestie problemowe- „partia opinii” 5 PARTIA KARTELU: -centralną role odgrywają specjaliści (menedŜerowie) oraz liderzy partyjni - organizacja bez Ŝadnych praw czy zobowiązań (autonomia strukturalna) - apeluje do szerokiego elektoratu poprzez wysoce techniczne prezentowane oferty, zgodne z oczekiwaniami (wysoka jakość oferty) oraz poprzez promowanie fachowych kompetencji menedŜerskich organizacji - dominacja liderów partyjnych i ich konsultantów. Zjawisko mediatyzacji apelu wyborczego. - Źródłem finansowania są fundusze publiczne (dotacje państwowe) i sponsoring - Partia kładzie nacisk na szczególne, technicznie zoperacjonalizowane kwestie problemowe – partia efektywnych menedŜerów - model awansu – selekcjonowanie odpowiednich grup (jednostek) w ramach wzrostu znaczenia procesu menedŜeryzacji – czynnik fachowości PARTIE INTEGRACYJNE – celem tego typu partii jest chęć mobilizacji, edukacji i inspiracji politycznej rzesz społeczeństwa. Wg S. Neumanna partia integracyjna jest całkowicie zdyscyplinowana ideologicznie zdyscyplinowana partią kadrowa lub masową o silnie wykształconych tendencjach mobilizacyjnych. 9. Rodziny partii politycznych Koncepcja rodzin partii opiera się na trzech koncepcjach: a) Kryterium genetyczne: jest związane z pojawieniem się podobieństw między partiami, które ukształtowały się w wyniku zbliŜonego protestu instytucjonalizacji. Partie powstały w podobnych warunkach historycznych i starały się reprezentować interesy określonych grup społecznych. Centralną osią konfliktu stał się podział interesu lewicy oraz prawicy. • Partie lewicowe → socjaldemokratyczne, komunistyczne, lewicowo – socjalistyczne • Partie prawicowe → konserwatywne, chadeckie, liberalne b) Kryterium materialne: jest ściśle związane z kryterium genetycznym. Partie polityczne naleŜące do poszczególnych rodzin genetycznych dąŜą do realizacji zbliŜonych postulatów programowych. c) Kryterium organizacyjne: jest związane z tworzeniem ponad narodowych federacji skupiających poszczególne typy partii (np.. Międzynarodówka Socjalistyczna). RównieŜ w ramach parlamentu Europejskiego ukształtowały się ponad narodowe kluby polityczne, 6 skupiające reprezentantów poszczególnych rodzin partii dobierających się na podstawie kryteriów genetycznych i materialnych). 10. Areny – podstawowe płaszczyzny analizy demokratycznej: a) arena wyborcza – dominuje w niej rachunek zysków i strat związanych z kalkulacjami poprzedzającymi wybory, kreacją wizerunku partii oraz prowadzeniem akcji marketingowych, a w rezultacie zachowaniami elektoratu. Rywalizujące o głosy, partie dokładają starań, aby były rozpoznawane przez wyborców. b) arena parlamentarna – oprócz proceduralnej specyfiki prac legislacyjnych , do głosy dochodzą ustalania dochodzą ustalenia kuluarowe. Mogą one być rezultatem między partyjnych rozmów koalicyjnych bądź oddziaływań grup interesu, które realizują swoje strategie organizacyjne. Jednak na forum parlamentu partie są bardziej widoczne, stanowią przedmiot obserwacji mediów i opinii publicznej. c) arena gabinetowa – pierwszorzędne ma znaczenie ma sprawa politycznego zrównowaŜenia gabinetu. Równowaga uzaleŜniona jest wstępnie od struktury parlamentu oraz od parametrów platformy koalicyjnej. Czynniki te decydują o moŜliwościach powołania alternatywnych gabinetów. d) arena administracyjna – partie polityczne dąŜą do podporządkowania sobie aparatu biurokratycznego. Czynią to nie tylko z przyczyn merytorycznych, czyli to po to, aby usprawnić proces wprowadzania w Ŝycie przepisów wykonawczych. Liczą się tu przyczyny pozamerytoryczne związane z zawłaszczaniem przez partie przywilejów w postaci eksponowanych stanowisk urzędniczych. Jest ona dyskretnym polem oddziaływań grup interesu. e) arena przemysłowa - -moŜna wyróŜnić dwa podstawowe aspekty interakcji. Pierwszy wiąŜe się z zagadnieniem umiejscowienia partii w procesie pośrednictwa interesów. Drugi dotyczy – zakorzenionej w reprezentatywności - siły organizacji grup interesu (związków zawodowych, organizacji pracodawców etc.) realizujących oczekiwania swoich zwolenników. Pierwszy ze wspomnianych aspektów odnosi się do moŜliwości wpływy partii na proces decyzyjny wewnątrz organizacji niepartyjnych, drugi – do potencjału przetargowego, jaki posiadają grupy interesów negocjacjach z elitami partyjnymi. W tzw. modelu korporatystycznym. 7 1l. Partie komunistyczne - Reprezentują rodzinę partii lewicowych - Najstarsze z obecnie działających powstały w I i II dekadzie XXw. - Były produktem rewolucji w Rosji 1917r./ w Niemczech, Finlandii powstały po rewolucji MoŜna wyodrębnić kilka faz rozwoju: - W okresie międzywojennym i po II wojnie partie kom. powstawały pod dyktatem Moskwy - W okresie fascynacji tzw. eurokomunizmem (lata 70-te), gdy wiele partii zanotowało spore sukcesy wyborcze, nastąpił proces marginalizacji polit. - Upadek państw tzw. realnego socjalizmu po 1989 spowodował zróŜnicowaną reakcję zachodnich partii komunistycznych: - I grupa uwaŜająca, iŜ upadek komunizmu w Europie Wsch. nie ma Ŝadnego wpływu na zmianę toŜsamości partii - II grupa obejmuje ugrupowania, które popierają tezę, iŜ nastąpił upadek socjalizmu w zdegenerowanej formie, a nie socjalizmu w ogóle. 12. Partie socjaldemokratyczne Większość powstała w II pół. XIX w. Rodzina tych partii charakteryzuje się: a) są to partie parlamentarne- upowszechnienie prawa wyborczego oznaczało ich wejście do parlamentu jako reprezentacji klasy robotniczej i zaakceptowały wyborczą logikę rywalizacji wyborczej b) prosystemowe- odrzuciły strategie rewolucyjnej zmiany i z chwilą wejścia do parlamentu zaakceptowały reguły gry politycznej, przejęły odpowiedzialność za tworzenie gabinetów c) relewantne- często formują gabinety lub są partiami inicjującymi, wokół których ogniskują się procedury negocjacyjne prowadzące do tworzenia gabinetów 13. Partie lewicowo - libertariarne - Rodzina tych partii obejmuje 3 odmienne kategorie ugrupowań: - W 60- tych latach pojawiły się małe partie lewicowe określane mianem lewicowo socjalistycznych. UwaŜane były za fenomen skandynawski. - Twórcy tych partii początkowo traktowali je jako alternatywę wyborczą dla partii socjaldemokratycznych. - Przełom lat 70/80-tych: powstawanie partii ekologicznych - zielonych, które wnoszą do polityki nowe kwestie problemowe. 8 - Na tworzenie partii ekologicznych wpływa wiele czynników- typ systemu wyborczego, charakter systemu partyjnego, rola związków zawodowych, znaczenie spraw ekologicznych dla społeczeństwa. - MoŜna wskazać 3 cechy o charakterze systemowym określające toŜsamość nowej rodziny partii lewicowo - libertariarnych. - w ich programach są akcentowane postulaty równości praw publicznych, ochrony praw mniejszości, walki o ratowanie środowiska naturalnego. - proces instytucjonalizacji partii opiera się na akcentowaniu pierwiastka partycypacji, co znajduje wyraz w procesie decentralizacji ich struktury wewn. Zabezpieczenie ogniwom terytorialnym znacznego poziomu autonomii. - partie te kierują swój apel wyborczy do określonego elektoratu- są to ludzie młodzi, naleŜący do tzw. nowej klasy średniej, wyznających zasady parlamentarne i identyfikujący się z orientacja lewicową. 14. Partie chadeckie Najsilniejsza wyborcze rodzina o orientacji centroprawicowej. MoŜemy wyróŜnić 3 kategorie tych ugrupowań: • partie o rodowodzie katolickim • partie reprezentujące interesy społeczności katolickiej i protestanckiej • małe partie chadeckie o rodowodzie protestanckim Partie chadeckie z wyjątkiem ugrupowań naleŜących do 3-ciej grupy mogą się poszczycić się wysokim poziomem relewancji rządowej. 15. Partie liberalne Większość powstała na przełomie XIX i XX w. Po 1945r. pojawiły się dwie tendencje: a) prawicowy liberalizm - postulowanie ograniczania do minimum działań państwa w sferze ekonomii; w programach zaczęto postulować wolność obywatelską i zagwarantowanie indywidualnych praw człowieka (FDP Niemcy). Rozwinął się w krajach, gdzie istniały silne partie chadeckie, a nie ma p. konserwatywnych jako reprezentanta opcji prawicowej. b) centrolewicowy liberalizm- charakteryzuje się podkreśleniem prosocjalnej orientacji polit. opartej na sprawiedliwości społecznej (naleŜą tu partie liberalne stare typu FP Szwecja). Pojawia się w krajach, gdzie istnieją silne partie konserwatywne. Jak na partie o niskim poparciu wyborczym , mają znaczną relewancję rządową, co dotyczy krajów, w których występuje dwu-i-pół i wielopartyjny format systemu. 9 16. Partie konserwatywne Wśród nich moŜna wyodrębnić 2 rodzaje ugrupowań: a) ogólnonarodowe - próbują one złagodzić typ apelu klasowego, oferują wyborcy toŜsamość uniwersalną „ponad podziałami", np. Irlandzka Fianna Fail. b) ogólnonarodowe o populistycznym typie apelu wyborczego - charakteryzuje ją obecność silnych akcentów narodowych w programach wyborczych. Ugrupowania takie pojawiły się w latach 70-tych (Grecja, Hiszpania) • Partie konserwatywne pozostają silniejszą wyborcze rodziną niŜ ich bezpośredni sąsiad w rywalizacji, czyli partie chadeckie • Dysponują znacznym poziomem relewancji rządowej • Mają z reguły charakter partii inicjujących 17. Partie ultraprawicowe Znajdują się na najbardziej na prawo wysuniętym odcinku przestrzeni rywalizacji politycznej. WyróŜniamy 2 ich typy: a) ultraprawicowe starego typu : - nawiązują do tradycji autorytarnej- faszystowskiej - podwaŜają reguły legitymacji istniejącego systemu polit. - akcentują kwestie antyparlamentarne, antypartyjne, antypluralistyczne - odrzucają - odwołują demokratyczne się do zasady gry koncepcji politycznej nacjonalizmu - przykłady: DVU Niemcy, CD Holandia b) ultraprawicowe nowego typu : - nie mają powiązania programowego i organizacyjnego z partiami faszystowskimi - mówi się tu o partiach Nowej Prawicy - parlament traktują jako zasadniczą płaszczyznę rywalizacji - obca im jest ideologia faszystów - naleŜą do p. małych -ok. 10% zdobytych głosów wyborczych (naleŜą tu: Front Narodowy Francja) 18. Klasyfikacje partii politycznych. Klasyfikacje partii politycznych oparte na kryterium organizacyjnym 10 M. Duverger bierze pod uwagę kryterium organizacyjne oraz charakter członkostwa w partiach politycznych i na tej podstawie wyróŜnia: a) partie bezpośrednie: charakteryzują się tym, iŜ ich członkami są obywatele, którzy wypełniają deklarację przystąpienia i uczestniczą w spotkaniach lokalnych organizacji b) partie pośrednie: to organizacje w której występuje zasada zbiorowego grupowego uczestnictwa. Członkami partii stają się np. stowarzyszenia czy organizacje (związki zawodowe, izby handlowe). Klasycznym przykładem partii pośredniej jest Brytyjska Partia Pracy. Stowarzyszenia działające w ramach partii są ekonomicznie i finansowo niezaleŜne. Mają własne statuty i osobowość prawną. Występują wśród ugrupowań chadeckich lub socjaldemokratycznych. M. Duverger uwzględniając równieŜ kryterium organizacyjne zaproponował odmienną klasyfikację partii politycznych określono niejednokrotnie mianem „genetycznej”. WyróŜnił on partie: • Wewnętrznie tworzone: ustabilizowały swój status jeszcze przed upowszechnieniem prawa wyborczego reprezentując uprzywilejowaną część społeczeństwa w ramach areny parlamentarnej • Zewnętrznie tworzone: powstały najpierw jako polityczna organizacja społecznych poza parlamentem, by z czasem pojawić się w jego ramach Z bardziej zaawansowanym procesem instytucjonalizacji, przynajmniej w Europie Zachodniej, mieliśmy do czynienia w przypadku ugrupowań o rodowodzie parlamentarnym, powstającym w wyniku penetracji terytorialnej, dysponujących instytucją, zdecydowanych na przeprowadzenie radykalnych reform lub broniącego istniejącego status quo oraz pozbawionych charyzmatycznego lidera. Słabsza instytucjonalizacja cechowała partię polityczną o rodowodzie parlamentarnym tworzone przez terytorialne rozproszenie, które wcześnie stały się wartością samą w sobie i nie występowała w nich instytucja sponsora zewnętrznego oraz ujawnił się wpływ charyzmatycznego lidera. Klasyfikacje partii politycznych oparte na kryterium funkcjonalnym Pojawia się wiele klasyfikacji opartych na ocenie ich funkcjonalności wobec np. ustroju politycznego (reŜimu lub demokracji jako takiej). Dość często politolodzy odwołują się do klasyfikacji wyodrębniającej partie: 11 • Konstytucyjne: to ugrupowania, które akceptują obowiązujące zasady gry politycznej i porządek instytucjonalny, a przede wszystkim akcentują regułę alternacji władzy opartej na demokratycznych mechanizmach wyborczych. • Rewolucyjne (antykonstytucyjne): stawiają sobie za główny cel obalenie istniejącego porządku konstytucyjnego co z reguły sugeruje uŜycie przemocy jako sposobu alternacji władzy. Z podobną klasyfikacją mamy do czynienia w przypadku przeciwstawienia: • Partiom pozasystemowym: które akcentują konstytucyjne i polityczne zasady gry • Partii antysystemowych: podejmujących róŜnorodne działania oparte nastawione na podwaŜanie czy teŜ osłabienie legitymacji systemu demokratycznego. W systemach demokraci liberalnej partie ulokowane w centrum, czyli rozciągające się od centrolewicy do centroprawicy, są prawie zawsze pozasystemowe. Nie oferują one radykalnej polityki ani nie są nośnikami radykalnej ideologii. Baza społeczna tych partii jest umiarkowana w poglądach. 19. Funkcje partii politycznych FUNKCJE PARTII WG SZKOŁY AMERYKAŃSKIEJ ORIENTACJA KLASYCZNA (przyczynowa) Wg orientacji klasycznej odniesione skutki są efektem działań wcześniejszych, czyli związki przyczynowe poprzedzają ostateczny rezultat, Charles E. Merriam (1923r.): 1. funkcja selekcji kadr partii. 2. funkcja formułowania polityki publicznej. 3. funkcja kierowania rządem lub jego krytyki (to do opozycji). 4. funkcja politycznej edukacji (+ kształtowanie opinii publicznej). 5. funkcja ciała pośredniczącego między obywatelami, a rządem. ORIENTACJA FUNKCJONALNA Trzy podst. cechy wykorzystywane przy analizie partii politycznej: I. II. Prezencja partii -jej powierzchowność. Natura partii - pełnienie funkcji egzystencjalnej (przetrwania) oraz podwyŜszenia decentralizacji państwa (im bardziej partie są zintegrowane, tym egzekutywa państwowa jest bardziej III. scentralizowana-M. Grodzins). Wzory zachowań partii - np. strategii wyborczej, rekrutacji elit partyjnych etc. 12 Orientacja funkcjonalna odrzuca klasyczną, ale trzy w/w cechy pierwszej mogą być zinterpretowane w drugiej (klasycznej) - prezencja, natura i przyjęte wzory zachowań są rezultatem systemu partyjnego, a nie wartością samą w sobie. Ostatecznie ustalono, Ŝe orientacja funkcjonalna nie odpowiada w pełni rzeczywistości i jest błędna, bo w USA partie to głównie maszyny wyborcze (na usługach establishmentu) o heteronomicznym charakterze i funkcji adaptacyjnej wobec silnej pozycji elity politycznej w ramach systemu (James C. Charlesworth, William N. Chambers i in.). Są jednak funkcje uniwersalne (nie podlegające jakiejkolwiek dyskusji): • agregacja interesów • selekcji i rekrutacji elit • formułowania celów (polityki publicznej) FUNKCJE PARTII WG SZKOŁY EUROPEJSKIEJ Funkcje partii wg ANTHONY KINGA Antoni King wskazuje VI najistotniejszych funkcji pełnionych przez partie polityczne: 1. Zagospodarowania głosów 2. Integracji i mobilizacji publiczności masowej 3. Rekrutacji liderów politycznych 4. Organizacji rządu 5. Formułowania polityki publicznej 6. Agregacji interesów Partie polityczne odbierane są jako nadzwyczaj mocne instytucje polityczne w kontekście istnienia narodowych systemów partyjnych krajów Europy. Partie polityczne są jedynym nośnikiem wartości i idei politycznych. Funkcje partii wg MARKA SOBOLEWSKIGO Zdaniem autora funkcje są jednym z podstawowych elementów konstytucyjnych – nowoczesne pojęcie partii. 1. Wyborcza a w tym tworzenia programu politycznego i selekcji kandydatów. 2. Rządzenia kierowania organami państwowymi oraz kontroli rządu (opozycja). 3. Kształtowania opinii i postaw politycznych, tj. -wychowawcza, poprzez artykulację interesów dzięki prasie partyjnej, wystąpieniom, wiecom, strajkom, demonstracjom etc. 13 Funkcje partii wg RYSZARDA HERBUTA 1. Społeczna - w większym bądź mniejszym stopniu partie muszą być powiązane ze strukturą społeczeństwa, aby móc przechwycić pewien odsetek głosów pozwalający im na wejście do parlamentu i dojście do władzy. KaŜda partia musi wypracować strategię wyborczą nastawioną na max zysków wyborczych- towar wprowadzany na rynek i oferowany masowemu odbiorcy. MoŜe być ofensywny- partia dąŜy do rozszerzenia swego elektoratu, bądź defensywny- broni status quo. 2. Państwowo – publiczna - udział w parlamentowo- gabinetowej rywalizacji, przy czym cel „bliŜszy” - przechwycenie określonych stanowisk publicznych, cel „dalszy" zagwarantowanie sobie wpływu na politykę państwa. Strategia koalicyjna- katalog określonych zachowań w stosunkach międzypartyjnych (kraje wielopartyjne)- tworzenie koalicji z maksymalizacją korzyści (obsadzenie jak największej liczby ministerstw). 3. Organizacyjna - organizowanie struktury zaleŜności wewnątrzpartyjnych, mających często wpływ na całą partie. Zasady organizacji partii, czyniące ją bardziej efektywną w l rywalizacji politycznej: a) powinna odzwierciedlać strukturę elektoratu. Gdy klientela homogeniczna- łatwe, ale gdy zróŜnicowana, wtedy muszą się wytworzyć poszczególne segmenty wewnątrz partii, reprezentujące określone grupy społeczne. b) musi gwarantować podejmowanie decyzji w rozsądnym czasie. Często musi to być szybkie działanie, bo duŜo wyborców decyduje się w ostatniej chwili. c) szybki proces podjęcia jednoznacznej decyzji, która będzie potwierdzeniem istniejącego w partii konsensu co do zasadniczych kwestii nurtujących elektorat. d) zmiany wewnątrz partii powinny następować w związku ze zmianami wokół partii. Trzeba tu jednak uwaŜać, aby zbyt częste przetasowania nie wywołały zagroŜenia wśród członków i agitatorów partyjnych. Funkcje partii wg RICHARDA KATZA i PETERA MAIRA WyróŜnili trzy podstawowe struktury organizacyjne (czyli subsystemy), które pełnią swe funkcje: 1. Pełniące funkcje publiczną - utoŜsamiana z urzędnikami państwowymi (posłowie). Przedstawiciele partii są odpowiedzialni za utrzymywanie pozytywnych kontaktów partii z jej wyborcami, aby uzyskać poparcie w kolejnych wyborach. 2. Odpowiedzialne za funkcje Ŝyciowe - tzw. motor sprawczy partii, organizacja „celowych 14 grup" mających wspierać partię polityczną (np. znane z filmu bądź teatru postacie), dlatego zatrudnia się profesjonalny aparat na szczeblu lokalnym (ale nie tylko). 3. Odpowiedzialne za funkcje centralne - afiliowane organizacje oraz centralni pracownicy partii (narodowa kadra). Centralne biuro utrzymuje ścisły kontakt ze wszystkimi swoimi strukturami; a takŜe zajmuje się alokacją zasobów oraz pełni czasem funkcję kontrolną. Funkcje wg ANDREWA HEYWOODA 1. Reprezentacyjna - wyraŜanie poglądów polit. tak przez członków partii, jak grup wyborców oraz właściwego juŜ elektoratu partyjnego na rynku politycznym. 2. Rekrutacji i formowania elit - politycy obsadzają urzędy publiczne na podst. oficjalnego stanowiska partii, np. premierem zostaje najczęściej lider zwycięskiej partii, a stanowiska ministerialne obejmuję inni prominentni działacze partyjni. Partia ponadto jest swego rodzaju treningiem politycznym - obdarza polityków wiedzą, umiejętnościami, doświadczeniem; co pozwala im konstruować program wyborczy, administrować nowo pozyskanymi funduszami itd. 3. Formułowania celów - partie muszą konstruować atrakcyjne społecznie programy aby zwiększyć swą popularność wśród obywateli - potencjalnego i przychylnego elektoratu, gotowego oddać na nie swe głosy. SłuŜą temu zjazdy, pikniki, mityngi, manifesty etc. 4. Agregacji i artykulacji interesów - partie są narzędziem, dzięki któremu zróŜnicowane grupy społeczne (religijne, etniczne itp.) prą naprzód lub bronią swych interesów. 5. Socjalizacji i mobilizacji politycznej - partie zachęcają grupy społeczne do pełnego zaakceptowania reguł gry politycznej w ramach demokracji - konieczny element mobilizacji poparcia społecznego dla systemu politycznego. 6. Organizacji rządu - głównie rządy partii, tj. gdy jedna bądź kilka tworzy gabinet stabilizacja i koherencja rządów (zwłaszcza gdy rządzi jedna ekipa). Poza tym partie ułatwiają kooperację parlament (legislatywa) / rząd (egzekutywa). 20. Natura partii i jej cele Jej naturą jest obieranie sobie i dąŜenie do celów: a) zdobycie głosów wyborczych – jedne partie pragną zdobyć absolutną większość, zaś innym wystarczy otrzymanie większego odsetka głosów niŜ niektórzy rywale. b) przechwycenie określonych stanowisk publicznych – Niektóre partie polityczne biorą pod uwagę sformułowanie czysto jednopartyjnego gabinetu, wykluczając koalicję z innymi 15 partiami i stworzenia gabinetów koalicyjnych, inne zaś dopuszczają koalicję, ale zastrzegają sobie dominującą pozycję. c) realizacja określonej koncepcji programowej – aspiracje jednych partii dąŜą do pełnej i bezwarunkowej realizacji swej platformy programowej, zaś drugich do realizacji niektórych swych postulatów programowych. Partie dysponujące znaczniejszymi środkami starają się osiągnąć wszystkie te cele, zaś mniejsze partie mogą potraktować jeden cel jako jedyny moŜliwy do osiągnięcia. 21. Powstawanie partii politycznych oraz proces ich instytucjonalizacji Partie tworzone zewnętrznie- pojawiły się w ramach parlamentów, a po wprowadzeniu prawa wyborczego zostały zmuszone do wyjścia poza ich strukturę, tworząc organizacje terytorialne jako sposób zdobywania nowych wyborców. Partie tworzone wewn. (głównie chadeckie, wyznaniowe) stały się najpierw formą politycznej organizacji grupy społecznej np. klasy robotniczej .unikając areny parlamentarnej. Miały one początkowo charakter antysystemowy, dąŜąc do podwaŜenia porządku politycznego. Z czasem jednak zaakceptowały liberalne zasady porządku politycznego, traktując arenę polityczną jako jedyne właściwe miejsce konfrontowania grupowych interesów politycznych i stały się równoprawnymi partnerami. W obydwu strukturach (wewn. i zewn.) moŜna wyróŜnić 3 czynniki wpływające na zróŜnicowanie struktur organizacyjnych powstających partii: a) organizacyjny rozwój partii moŜe charakteryzować się terytorialną penetracją lub rozproszeniem - terytorialna penetracja ma miejsce gdy „centrum" kontroluje lub kieruje rozwojem peryferii (lokalnych stowarzyszeń) - teryt. rozproszenie oznacza, Ŝe lokalne elity tworzą względnie autonomiczne stowarzyszenia b) istnienie lub brak zewnętrznej instytucji sponsorującej- chodzi tu o organizacje społ. (instytucje), które stanowiły pierwotną formę mobilizacji określonej grupy społecznej i niejednokrotnie były inicjatorem stworzenia partii polit. W przypadku pojawienia się sponsora: -lojalność partyjna ma charakter pośredni, czyli związana jest przede wszystkim z instytucją „zewnętrzną" a dopiero wtórnie z partią - instytucja ta jest źródłem rekrutacji oraz legitymacji elity kierowniczej i w konsekwencji moŜe mieć wpływ na układ sił wewnątrz partii 16 Rola charyzmy (charyzmatycznych liderów)- te charyzmatyczne organizacje istnieją w cieniu swych liderów. Niektóre partie mogą powstawać tylko dzięki aktywności konkretnego lidera(np. NSDAP w Niemczech) 22. Instytucjonalizacja jest to przekształcanie stowarzyszeń w mniejszym czy większym stopniu ustrukturyzowanych w organizacje o wyraźnym celu zdobycia i utrzymania władzy. K. Janda definiuje instytucjonalizację posługując się 3 zmiennymi: 1) wiekiem partii 2) poziomem depersonalizacji jej organizacji i ostrością konfliktów w ramach elity 3) wyborczą i parlamentarną stabilnością Im wyŜszy poziom instytucjonalizacji partii, tym zmiany w jej łonie mają mniej rozległy charakter. Poziom instytucjonalizacji pozostaje wypadkową jej wieku, więc wiąŜe się z wiekiem samego państwa i demokratycznych instytucji, które funkcjonują w jej ramach. Ocena poziomu instytucjonalizacji musi się teŜ wiązać ze zjawiskiem depersonalizacji. Efektywność jej funkcjonowania w sensie trwałości zaleŜy od umiejętnego kształtowania przez partię swej toŜsamości jako odrębnej, autonomicznej struktury, istniejącej niezaleŜnie od jej załoŜyciela czy lidera. Partie, które weszły w sferę przetargów politycznych muszą dąŜyć za wszelką cenę do utrzymania swojej pozycji. Musi zostać zorganizowany potencjalny elektorat a to wymaga tworzenia struktur terytorialnych i sprawnie funkcjonującej komórki zatrudniającej fachowców od prowadzenia kampanii wyborczej i sterowania massmediami. Instytucjonalizacja partii: Instytucjonalizacja moŜe być interpretowana jako stan lub własność. Na tej podstawie wyróŜnia się wskaźniki: Wg. K. Jandy wskaźnikami instytucjonalizacji są: 1)wiek partii 2) poziom depersonalizacji organizacji i ostrość konfliktów wewnętrznych 3) wyborcza i parlamentarna stabilność Wg. J. Lane i S. Ersson : 1) miara czasu istnienia partii 2) 2) liczba rozłamów i połączeń organizacji 17 Wg. R. Rose i T. Mackie instytucjonalizacja jest równoznaczna ze zdobyciem uznanej pozycji, co wiąŜe się ze spełnieniem następujących kryteriów: 1) stworzenie struktury organizacyjnej umoŜliwiającej rywalizację wyborczą 2) utrwalenie zwyczaju nominowania kandydatów do rywalizacji 3) zapewnienie ciągłości wyłaniania kandydatów w kolejnych wyborach Wg. R. Harmel i L. Svasand instytucjonalizacja jest zjawiskiem wielowymiarowym, którego model naukowy powinien uwzględniać czynniki wewnętrzne i zewnętrzne tj. 1) rutynizacja zachowań organizacji partyjnej w przestrzeni politycznej 2) sposób w jaki postrzegana jest partia przez innych aktorów polityki 3) obiektywne wskaźniki trwałości organizacji A. Panebianco uzupełnia te wskaźniki o: 1) stopień rozwoju centralnej organizacji pozaparlamentarnej - istnienie takiego silnego ośrodka oznacza rozwój scentralizowanego aparatu administracyjnego zdolnego koordynować funkcjonowanie całej organizacji 2) stopień homogeniczności terytorialnych struktur organizacyjnych – jest on wysoki wtedy, gdy z przyczyn statutowych porządek poszczególnych lokalnych struktur partii buduje się, stosując te same zasady. Wtedy struktury filii lokalnych na odpowiadających sobie poziomach organizacyjnych są do siebie bardzo podobne. Partie słabo zinstytucjonalizowane przypominają natomiast firmy matki, wokół których funkcjonują organizacje afiliowane, korzystające głównie z ich szyldu, które budują swój wewnętrzny porządek w mniej lub bardziej dowolny sposób 3) źródła finansowania partii – partie zinstytucjonalizowane zaopatrują się w zasoby finansowe w róŜny sposób. ZróŜnicowanie to uniezaleŜnia je od organizacji sponsorujących. Istotne jest teŜ to, jak się wydaje i w jakim zakresie partia finansowana jest ze środków publicznych, gdyŜ sposób wydatkowania środków ze źródeł budŜetowych moŜe być lepiej kontrolowana i poddawana ocenie opinii publicznej 4) powiązania partii z organizacjami niepartyjnymi – partie zinstytucjonalizowane cieszą się pozycją rozgrywającego w tzw. parakoalicjach . Podporządkowują sobie organizacje grup interesu np. związki zawodowe czy organizacje pracodawców. 5) Poziom adekwatności pomiędzy regulacjami statutowymi, które projektują wewnętrzną strukturę partii, a faktycznym układem wpływów. Pojawia się tu zagadnienie zamkniętego 18 i otwartego modelu partii. Zamknięty model dotyczy partii o wyŜszym stopniu instytucjonalizacji. Model otwarty natomiast sankcjonując niejasności co do granic organizacji partyjnej 23. Uwarunkowania instytucjonalizacji partii politycznych w warunkach transformacji systemowej Kontekst zewnętrzny: 1) istnienie przedtransformacyjnej solidarności międzypartyjnej 2) utrwalenie powiązań dwustronnych, dzięki któremu partie w systemach transformujących mogły liczyć na zewnętrzne zaopatrzenie w zasoby 3) zabezpieczenie pozarządowych kanałów wsparcia istniejących za sprawą nieoficjalnych kontaktów pomiędzy partiami, w zakres których zdecydowanie trudniej jest ingerować słuŜbom niedemokratycznego reŜimu. Więzi te mają charakter personalny. 4) Istnienie puli indywidualnych korzyści partyjnych, czyli potencjalnych łupów, które organizacja moŜe zyskać za sprawą przeobraŜeń systemowych. Chodzi tu przede wszystkim o rysującą się moŜliwość zdobycia władzy droga przyszłej rywalizacji wyborczej. Kontekst wewnętrzny: WyróŜnia się trzy widoczne bariery instytucjonalizacji partii politycznych: 1) pierwsza wiąŜe się z poszukiwaniem partnerów organizacyjnych dla młodych partii politycznych. Niepowodzenia z tym związane mogą się równieŜ odnosić do zagadnień transnarodowych powiązań partyjnych, ale przede wszystkim mają one wymiar wewnętrzny 2) druga z nich odnosi się do zagadnień związanych z potrzebą redefinicji bądź definicji politycznej toŜsamości ugrupowania 3) trzecia z nich koresponduje z polityczną toŜsamością partii, a dotyczy rozwoju zakorzenionych w przeszłości, jak i nowo powstałych kontrowersyjnych układów wymiany o nieformalnym charakterze. Relacje te mogą przybierać róŜne formy: od klientelizmu przez utrwalanie koalicji dystrybucyjnych, po opanowanie struktur administracji publicznej przez partie i grupy interesu. 19
