Dysfunkcja społeczna w schizofrenii z perspektywy poznania

Psychologia Spo eczna
2010 tom 5 4 (15) 345–354
ISSN 1896-1800
Dysfunkcja spo eczna w schizofrenii
z perspektywy poznania spo ecznego
Marta Rynda, Marta Bia ecka-Pikul
Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagiello!ski
Celem artyku u jest pokazanie, jak istotna dla poznania i funkcjonowania spo ecznego cz owieka jest teoria
umys u (inaczej zdolno!" mentalizowania), czyli zdolno!" przypisywania sobie i innym nieobserwowalnych stanów wewn#trznych w celu wyja!niania i przewidywania zachowa$. Znaczenie teorii umys u, uwa%anej za automatyczn& i naturaln& zdolno!" cz owieka, mo%na wykaza", analizuj&c natur# trudno!ci w funkcjonowaniu spo ecznym osób, które maj& problemy z mentalizowaniem, a mianowicie osób choruj&cych na
schizofreni#. Uka%emy zatem nowe spojrzenia na szeroko rozumian& dysfunkcj# spo eczn& w schizofrenii
z perspektywy bada$ nad teori& umys u. Tytu em wprowadzenia przedstawimy wybrane wspó czesne deÞnicje poznania spo ecznego, wskazuj&ce, jak wa%nym jego aspektem jest teoria umys u, aby kolejno omówi", czym jest teoria umys u i jakie s& metody jej badania. Nast#pnie odpowiemy na pytanie, jak dysfunkcj#
spo eczn& w schizofrenii mo%na wyja!nia", badaj&c teori# umys u osób chorych. Analiza wybranych bada$
nad wgl&dem w chorob# i efektywno!ci& terapii osób ze schizofreni& ukierunkowanej na rozwój teorii umys u pozwoli poda" kolejne argumenty na rzecz tezy o istotnej roli teorii umys u w funkcjonowaniu spo ecznym. W podsumowaniu wska%emy perspektywy przysz ych bada$ nad poznaniem spo ecznym.
S owa kluczowe: schizofrenia, dysfunkcja spo eczna, teoria umys u (mentalizowanie)
Wprowadzenie
„Psychologia spo eczna opisuje i wyja!nia, w jaki sposób ludzie spostrzegaj& innych, reaguj& na nich emocjonalnie i w jaki sposób w stosunku do siebie nawzajem
si# zachowuj&” (Wojciszke i Doli$ski, 2008, s. 295).
Pierwsza cz#!" zdania okre!laj&cego przedmiot bada$
psychologii spo ecznej odnosi si# do procesu spostrzegania spo ecznego, który wraz z innymi procesami poznawczymi, zachodz&cymi w zwi&zku z tre!ciami spo ecznymi, nazywamy poznaniem spo ecznym.
Termin „poznanie spo eczne” (social cognition) okre!la
„struktury i procesy poznawcze, które wp ywaj& na nasze
rozumienie sytuacji spo ecznych oraz po!rednicz& w naszych zachowaniach, b#d&cych reakcj& na te sytuacje”
Marta Rynda, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagiello$ski,
Al. Mickiewicza 3, 31–120 Kraków,
e–mail: [email protected]
Marta Bia ecka-Pikul, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagiello$ski, Al. Mickiewicza 3, 31–120 Kraków,
e-mail: [email protected]
Korespondencj# w sprawie artyku u prosimy kierowa" na adres
e-mail: [email protected]
(Bodenhausen, Macrae i Hugenberg, 2003, s. 257)1.
W badaniach nad poznaniem spo ecznym cz#sto przyjmuje si# za o%enie, %e mentalne reprezentacje innej osoby
oraz sytuacji spo ecznej odgrywaj& wa%n& rol# przyczynow& w kszta towaniu zachowania. Zak ada si# równie%,
%e poznanie spo eczne jest czym! odmiennym, wyra'nie
ró%nym ni% procesy poznawcze zaanga%owane w poznanie !wiata fizycznego, !wiata przedmiotów. Rozró%nienie
dziedzin poznania (Wellman i Gelman, 1998), badanie
rozwoju naiwnej wiedzy fizycznej i spo ecznej jest nie
tylko skutkiem modu owych koncepcji umys u (Pinker,
2002), ale przede wszystkim pozwala wykazywa" specyfik# procesów poznawczych zaanga%owanych w konstruowanie wiedzy z danej dziedziny, np. wiedzy spo ecznej.
Rozumiej&c poznanie spo eczne jako proces poznawania innych ludzi lub skutki tego procesu (czyli wiedz#
spo eczn&), akcentujemy fakt, %e ludzie jako przedmioty naszego poznania maj& cechy, których nie posiadaj&
np. zjawiska czy obiekty fizyczne. Do najwa%niejszych
cech ludzi, jako obiektów poznania, mo%na zaliczy":
posiadanie stanów wewn#trznych, zmienianie si# pod
wp ywem czynników zewn#trznych lub wewn#trznych
345
Copyright 2010 Psychologia Spo eczna
346
MARTA RYNDA, MARTA BIA(ECKA-PIKUL
oraz mo%liwo!" oddzia ywania na poznaj&cego (Fiske
i Taylor, 1991, za: Maruszewski, 2001). Cechy te wyznaczaj& istotne charakterystyki poznania obiektu, jakim jest
drugi cz owiek: konieczno!" wnioskowania o nieobserwowalnych stanach wewn#trznych, niepewno!" poznania
(mo%liwo!" podawania ró%nych interpretacji) oraz dwupodmiotowo!" poznania (wzajemne oddzia ywanie na
siebie obiektu poznania i poznaj&cego). Poniewa% jedn&
z najwa%niejszych cech ludzi jako obiektów poznania jest
posiadanie stanów wewn#trznych (np. uczu", my!li), odnoszenie si# do tych stanów jest aspektem w definicjach
poznania spo ecznego mocno wyeksponowanym. I tak,
przyk adowo, Hala (1997) definiuje poznanie spo eczne
jako nadawanie sensu dzia aniom ludzi poprzez odwoanie do ich my!lenia, postrzegania, wnioskowania, czucia, reagowania itd., Penn, Corrigan, Bentall, Racenstein
i Newman (1997) podobnie – jako operacje umys owe
le%&ce u podstaw interakcji spo ecznych, które obejmuj& zdolno!" do postrzegania intencji i dyspozycji innych
ludzi. Kluczowym aspektem poznania spo ecznego jest
wi#c zdolno!" wnioskowania o stanach wewn#trznych,
czyli tzw. teoria umys u.
Termin „teoria umys u” (theory of mind), stosowany zamiennie z takimi terminami, jak „mentalizowanie” (mentalizing) czy „czytanie w umy!le” (mindreading), odnosi
si# do zdolno!ci przypisywania sobie i innym nieobserwowalnych stanów umys owych (np. przekona$, pragnie$, wra%e$) w celu wyja!niania i przewidywania zachowa$ (Premack i Woodruff; 1978; por. przegl&d bada$:
Bia ecka-Pikul, 2009). Zdaniem Uty Frith (2008) ludzie
s& zaprogramowani do mentalizowania – automatycznie
i nie!wiadomie odnosz& si# do stanów wewn#trznych,
co umo%liwia im rozumienie sytuacji spo ecznych i adekwatne w nich uczestnictwo. Jak twierdzi Colman (2009),
teoria umys u jest „intuicyjnym rozumieniem zarówno w asnych stanów umys u, jak i odmienno!ci stanów
umys u innych ludzi, w &czaj&c w to my!li i przekonania”
(s. 763). Innymi s owy, jest nasz& naiwn& czy potoczn&
wiedz& o !wiecie wewn#trznym innych ludzi stosowan&
do wyja!niania i przewidywania ich zachowa$.
Celem prezentowanych rozwa%a$ jest przedstawienie
nowego spojrzenia na dysfunkcj# spo eczn&, czyli trudno!ci w funkcjonowaniu w podstawowych obszarach
%ycia (np. w pracy), w schizofrenii z perspektywy bada$
nad wybranym aspektem poznania spo ecznego – teori&
umys u. Wykorzystanie metodologicznych i teoretycznych pomys ów badaczy teorii umys u pozwala, naszym
zdaniem, spojrze" na schizofreni# w sposób nowatorski,
a przede wszystkim otwieraj&cy ciekawe perspektywy
badacze. Krótkie zapoznanie czytelnika w kolejnej cz#!ci artyku u z metodami badania teorii umys u umo%liwi
nast#pnie przedstawienie wyników bada$ nad dysfunkcj&
spo eczn& w schizofrenii. Zaprezentujemy kolejno trzy
grupy argumentów na rzecz tezy, %e zaburzenia mentalizowania w schizofrenii mog& skutkowa" trudno!ciami
w funkcjonowaniu spo ecznym. Po pierwsze, udowodnimy, %e osoby chore maj& deficyt teorii umys u, po drugie,
%e utrudnia on ich funkcjonowanie spo eczne i po trzecie,
%e terapia ukierunkowana na rozwój teorii umys u jest
w przypadku tej grupy pacjentów skuteczna, przynosz&c
popraw# ich funkcjonowania spo ecznego. W podsumowaniu wska%emy, jakie nowe perspektywy badawcze
otwiera przed psychologami poznania spo ecznego oraz
psychologami klinicznymi badanie teorii umys u.
Metody badania teorii umys u
Do najcz#!ciej stosowanych metod badania teorii umys u nale%& testy fa szywych przekona$, zadania wymagaj&ce rozumienia wypowiedzi niedos ownych oraz rozpoznawanie uczu" ze zdj#" oczu.
Testy fa szywych przekona$ (false belief tests), wymagaj& rozumienia, %e ludzie kieruj& si# przekonaniami na
temat rzeczywisto!ci (które czasem mog& by" fa szywe),
a nie rzeczywisto!ci&. Jednym z klasycznych testów fa szywych przekona$, skonstruowanym w celu pomiaru
teorii umys u u dzieci, jest test niespodziewanej zmiany
(Wimmer i Perner, 1983). Dziecko ogl&da przedstawian&
za pomoc& dwóch laleczek historyjk# – laleczki chowaj&
przedmiot w miejscu A, pierwsza z laleczek wychodzi,
druga laleczka (podczas nieobecno!ci pierwszej) przek ada przedmiot w miejsce B. Zadaniem dziecka jest
wskazanie miejsca, w którym pierwsza laleczka b#dzie
szuka" przedmiotu. Rozumienie, %e ludzie kieruj& si#
przekonaniami, które mog& by" fa szywe, pozwala przewidywa" ich zachowania. Jest to pierwszy krok (w wieku
oko o 4 lat) w rozwoju teorii umys u. Nast#pnie dzieci
zaczynaj& dostrzega", %e mo%na równie% pope nia" b #dy, my!l&c o my!leniu innej osoby, a wi#c mie" fa szywe
przekonanie nie tyle o rzeczywisto!ci, ile o czyich! przekonaniach na temat rzeczywisto!ci. Potrafi& wtedy (oko o
7. roku %ycia) rozwi&za" tzw. testy fa szywych przekona$
drugiego rz#du (second-order false belief test) (Perner
i Wimmer, 1985).
W badaniach klinicznych równie% stosuje si# testy
fa szywych przekona$ w formie czytanych badanemu historyjek (zob. np. Bora, Sehitoglu, Aslier, Atabay
i Veznedaroglu, 2007; Shryane i in., 2008) lub zada$
wymagaj&cych uporz&dkowania obrazków (false belief
picture sequencing) (zob. np. Brüne i Bodenstain, 2005;
Langdon i in., 1997).
Inn& metod#, równie powszechn& w badaniach nad zdolno!ci& mentalizowania, stanowi& zadania wymagaj&ce
DYSFUNKCJA SPO(ECZNA W SCHIZOFRENII Z PERSPEKTYWY POZNANIA…
zrozumienia wypowiedzi niedos ownych, np. ironii, %artu, oszukiwania, metafor (por. Bia ecka-Pikul, 2010;
Fillippova i Astington, 2008; Kielar-Turska i Bia ecka-Pikul, 2009; Sodian, 1991). Podaj&c badanym doros ym
takie zadania, przekonujemy si#, czy osoby te rozumiej&, %e nie zawsze to, co jest powiedziane dos ownie, jest
tym, co rzeczywi!cie chce powiedzie" interlokutor. Na
przyk ad w Te!cie Aluzji (the Hinting Task) (Corcoran,
Mercer i Frith, 1995) przedstawione s& sytuacje, ko$cz&ce si# wypowiedz& niedos own&. Prawid owa odpowied' na pytanie „Co on chcia naprawd# powiedzie"?”
wymaga wnioskowania o intencji nadawcy komunikatu
z kontekstu, w jakim odbywa si# przedstawiony dialog2. Podobn& technik& jest Test Dziwnych Historyjek3
(Strange Stories Test) autorstwa Happe (1993, 1994). Test
sk ada si# z obrazków, opatrzonych parozdaniowym opisem przedstawionej na nich sytuacji. Ka%da z historyjek
nale%y do jednego z o!miu rodzajów: Udawanie, Bia e
K amstwo, Nieporozumienie, )art, Podwójny Bluff, Faux
Pas, Ironia, Perswazja/Manipulacja. Zadaniem osoby badanej jest wyja!nienie wypowiedzi lub zachowania jednego z bohaterów historyjki.
Kolejn& technik& badawcz&, któr& stosuje si#, mierz&c
rozumienie stanów wewn#trznych, a dok adniej mówi&c
– emocji, jest Test Oczu (the Eyes Test; Baron-Cohen,
Wheelwright, Hill, Raste i Plumb, 2001). Polega on na
prezentacji fotografii oczu wraz z czterema s owami opisuj&cymi stan mentalny osoby. Zadaniem osoby badanej
jest mo%liwie najszybszy wybór s owa, które najlepiej
wyra%a to, co czuje lub my!li przedstawiona na fotografii
osoba.
Czy chorzy na schizofreni!
maj" trudno#ci z mentalizowaniem?
Dysfunkcja spo eczna, czyli pogorszenie funkcjonowania w jednym lub wi#cej z podstawowych obszarów,
takich jak: praca, kontakty mi#dzyludzkie, troska o siebie, jest jednym z kryteriów diagnostycznych schizofrenii (American Psychiatric Association, 1994). Poziom
funkcjonowania spo ecznego osób cierpi&cych na schizofreni# jest wa%nym czynnikiem prognostycznym przebiegu choroby. Dane wskazuj&, %e przewaga objawów
negatywnych w obrazie klinicznym daje gorsze rokowania (Fenton i McGlashan, 1994; McGlashan i Fenton,
1993). Objawy negatywne, m.in. sp ycenie i niedostosowanie afektu oraz wycofanie spo eczne, utrudniaj& tworzenie relacji z lud'mi i, w konsekwencji, zmniejszaj&
szans# uzyskania wsparcia spo ecznego, co wi&%e si#
z niekorzystnym przebiegiem choroby (Erickson, Beiser
i Iacono, 1998; Erickson, Beiser, Iacono, Fleming i Lin,
1989). Zaburzenie funkcjonowania spo ecznego, skróto-
347
wo okre!lane jako dysfunkcja spo eczna, polega zatem
na do!wiadczaniu trudno!ci w sferze kontaktów spo ecznych, szerzej – w ka%dym obszarze codziennego %ycia,
który wymaga wchodzenia w interakcje z innymi lud'mi.
Pomimo znacz&cego wp ywu poziomu funkcjonowania
spo ecznego na przebieg choroby i leczenia, przez d ugi
czas badania nad schizofreni& koncentrowa y si# na ogólnych deficytach poznawczych, traktuj&c zaburzenia funkcjonowania spo ecznego jako konsekwencj# zaburze$
sfery poznawczej. Poniewa% wyniki bada$ wskazywa y
jednak na ograniczon& mo%liwo!" wyja!niania dysfunkcji spo ecznej deficytami poznawczymi, w ostatnich latach uwaga badaczy skupi a si# na specyficznym rodzaju poznania – na poznaniu spo ecznym (Penn, Corrigan,
Bentall, Racenstein i Newman, 1997). W a!nie dlatego
przyjrzyjmy si# dok adnie badaniom nad zdolno!ci& mentalizowania w schizofrenii.
W ci&gu ostatnich kilkunastu lat przeprowadzono
wiele bada$, w których porównywano wyniki osi&gane
w testach teorii umys u przez osoby zdrowe i choruj&ce
na schizofreni#. Uzyskane dane pozwalaj& stwierdzi",
%e osoby ze schizofreni& rzeczywi!cie maj& trudno!ci
z mentalizowaniem4 (Brüne, 2005a; Harrington, Siegert
i McClure, 2005). W metaanalizie Sprong, Schothorst,
Vos, Hoxa i Van Engelanda (2007) uwzgl#dniono 29 bada$ z lat 1993–2006, które obj# y 831 osób chorych na
schizofreni# i 687 osób zdrowych. Osoby cierpi&ce na
schizofreni# uzyskiwa y istotnie ni%sze wyniki w zadaniach teorii umys u. Charakterystyki badanych, takie jak
wiek, p e" i poziom inteligencji nie wp ywa y na wielko!"
efektu5. Podobne wyniki uzyskali Bora, Yucel i Pantelis,
(2009), przeprowadzaj&c metaanaliz# wyników 36 bada$
z lat 1990–2008, które obj# y 1181 osób ze schizofreni&
i 936 osób zdrowych. Efekt by istotny statystycznie niezale%nie od rodzaju zadania. Takie zmienne, jak wiek,
p e", poziom wykszta cenia, wiek w momencie zachorowania i stosowanie leków nie mia y wp ywu na wielko!"
efektu. Natomiast czas chorowania istotnie wp ywa na
wielko!" efektu – pacjenci d u%ej choruj&cy uzyskiwali
ni%sze wyniki w zadaniach teorii umys u. Innymi s owy,
wyniki przedstawionych metaanalizy dowodz&, %e zaburzenia teorii umys u u osób cierpi&cych na schizofreni# s&
powszechne.
Stwierdzenie, %e osoby ze schizofreni& maj& trudno!ci
z mentalizowaniem nasuwa pytanie, czy trudno!ci te s&
sta & cech& czy te% stanem !ci!le zwi&zanym z rozwojem
choroby. Frith, opowiadaj&cy si# za drugim z wymienionych sposobów my!lenia o problemach z mentalizowaniem w schizofrenii, pisa : „Osoba autystyczna nigdy nie
zdaje sobie sprawy z tego, %e inni pos uguj& si# umys em.
Osoba chora na schizofreni# dobrze wie, %e inni ludzie
348
MARTA RYNDA, MARTA BIA(ECKA-PIKUL
pos uguj& si# umys em, ale traci zdolno!" wnioskowania
na temat jego zawarto!ci: przekona$ i intencji innych ludzi. Osoba ta mo%e nawet utraci" zdolno!" refleksji nad
zawarto!ci& w asnego umys u” (Frith, 1992, s. 121, za:
Britchwood i Jackson, 2004). Zdolno!" mentalizowania
u osób chorych na schizofreni#, rozwijaj&ca si# stosunkowo normalnie, ulega aby wi#c pogorszeniu wraz z rozwojem choroby i polega aby nie tyle na braku !wiadomo!ci,
%e ludzie maj& umys , co na braku wiedzy, jaka jest tre!"
ich my!li (patrz: podsumowanie).
Chocia% istniej& dane potwierdzaj&ce tez# Fritha (np.
Pousa i in., 2008), wi#kszo!" wyników bada$ daje jednak podstawy, aby my!le" o zaburzeniach teorii umys u
w schizofrenii jako deficycie, czyli sta ej cesze, a nie wy&cznie chwilowym skutku choroby. W badaniach odnotowano bowiem utrzymuj&ce si# u pacjentów w remisji
problemy z wnioskowaniem o stanach mentalnych (zob.
przegl&dy bada$ i metaanalizy: Bora i in., 2009; Brüne,
2005a; Harrington, Siegert i McClure, 2005; Sprong i in.,
2007). Dodatkowych danych, !wiadcz&cych na rzecz
trwa o!ci zaburzenia teorii umys u w schizofrenii, dostarczaj& badania nad zwi&zkiem teorii umys u i schizotypii.
Termin „schizotypia” odnosi si# do szerokiego spektrum do!wiadcze$ i zachowa$, które mog& by" uwa%ane
za psychotyczne (Mason, Claridge i Mike, 1995). Wyniki
bada$ sugeruj&, %e osoby, które uzyskuj& wysokie wyniki w kwestionariuszach mierz&cych schizotypalne cechy
osobowo!ci, b#d&ce wzgl#dnie zdrow& form& przejawiania si# typowych dla schizofrenii wzorów funkcjonowania poznawczego, charakteryzuje relatywnie niska zdolno!" wnioskowania o stanach mentalnych innych osób
(Langdon i Coltheart, 1999, 2004; Pickup, 2006).
Kolejnych argumentów na rzecz tezy o trwa o!ci zaburze$ teorii umys u w schizofrenii dostarczaj& badania
obejmuj&ce krewnych pierwszego stopnia osób chorych
na schizofreni# oraz dzieci z grupy podwy%szonego ryzyka zachorowania na schizofreni#. Krewni pierwszego
stopnia osób chorych na schizofreni# osi&gali ni%sze,
w porównaniu z osobami zdrowymi, wyniki w testach
wymagaj&cych wnioskowania o stanach mentalnych:
w te!cie wymagaj&cym odczytywania intencji stoj&cej
za niedos own& wypowiedzi& (Janssen, Krabbendam,
Jolles i van Os, 2003), wnioskowania o stanie mentalnym ze zdj#" oczu (Farzin i in., 2006) i uporz&dkowania
obrazków dotycz&cych sytuacji spo ecznych (Anselmetti
i in., 2009). Dzieci, u których rozwin# y si# zaburzenia ze
spektrum schizofrenii, osi&ga y ju% przed zachorowaniem
ni%sze, w porównaniu z dzie"mi, u których nie rozwin# y
si# %adnego typu zaburzenia, wyniki w zadaniu wymagaj&cym przyjmowania perspektywy drugiej osoby (the
Role-Taking Task) (Schiffman i in., 2004).
Warto doda", %e istniej& dane sugeruj&ce, i% rozwój
zdolno!ci mentalizowania u osób cierpi&cych na schizofreni# móg by" utrudniony. Po pierwsze, osoby, które
w doros o!ci zachorowa y na schizofreni#, w dzieci$stwie wykazywa y ogólne deficyty poznawcze (Seligman,
Walker i Rosenhan, 2003). Deficyty te mog y przek ada"
si# na trudno!ci rozwojowe w zakresie zdolno!ci wnioskowania, w tym wnioskowania o stanach mentalnych.
Po drugie, osoby takie prawdopodobnie mia y trudno!"
w anga%owaniu si# w zabawy symboliczne (Pestalozzi,
2003), a zabawy te stymuluj& rozwój zdolno!ci poznawczych (np. rozumienie metafor, zob. Seitz, 1997) oraz s&
prekursorami rozwoju teorii umys u (Doherty, 2009). Po
trzecie, badania nad wp ywem spo ecznych do!wiadcze$
dziecka na rozwój zdolno!ci mentalizowania, sugeruj&, %e
rozwój tej zdolno!ci jest !ci!le zwi&zany ze zdolno!ci&
opiekuna, zwykle matki, do stosowania terminów mentalnych adekwatnie opisuj&cych stan dziecka (Meins i in.,
2002, 2003). Zwa%ywszy na fakt, %e krewni osób chorych
na schizofreni# uzyskuj& ni%sze, w porównaniu do grup
kontrolnych, wyniki w testach na teori# umys u, uzasadnione wydaje si# przypuszczenie, %e opiekunowie dziecka rzadko opisywali stan dziecka, stosuj&c adekwatne terminy mentalne i, w konsekwencji, rozwój teorii umys u
dziecka by utrudniony.
Podsumowuj&c, wyniki dotychczasowych bada$ wskazuj&, %e u osób chorych na schizofreni# wyst#puj& trudno!ci z wnioskowaniem o stanach mentalnych. Co wi#cej,
zaburzenia teorii umys u wydaj& si# obecne przed zachorowaniem oraz w okresie remisji, co sugeruje ich wzgl#dn& trwa o!" w czasie. Powstaje zatem pytanie, jak deficyt
teorii umys u wp ywa na funkcjonowanie spo eczne osób
chorych.
Dysfunkcja spo eczna w schizofrenii.
Czy deÞcyt teorii umys u w schizofrenii
wyja#nia funkcjonowanie spo eczne chorych?
Po pierwsze, przywo ajmy prac# Corrigana i Toomey
(1995). Badacze ci, dokonuj&c pomiaru zarówno poznania spo ecznego, jak i funkcjonowania poznawczego osób
chorych, stwierdzili, %e to w a!nie poznanie spo eczne jest
silniej zwi&zane ze wska'nikiem funkcjonowania spoecznego (rozumianym jako umiej#tno!" rozwi&zywania
problemów spo ecznych)6 ni% funkcje poznawcze (uwaga
wzrokowa, rozpoznawanie i odpami#tywanie s ów, funkcja zarz&dzaj&ca). Wynik ten zosta zreplikowany w badaniu Penna, Spauldinga, Reed i Sullivan (1996), w którym
wska'nikiem funkcjonowania spo ecznego by a ocena
funkcjonowania pacjenta na oddziale. Obecnie z przedstawion& tez& zgadza si# wielu badaczy (por. Penn i in.,
1997). Nas jednak interesuje przede wszystkim pytanie,
DYSFUNKCJA SPO(ECZNA W SCHIZOFRENII Z PERSPEKTYWY POZNANIA…
czy empirycznie udowodniono, %e to w a!nie zdolno!"
mentalizowania, jako kluczowy aspekt poznania spo ecznego, stanowi istotny czynnik wyja!niaj&cy poziom funkcjonowania spo ecznego osób chorych na schizofreni#.
Brüne, Abdel-Hamid, Lehmkämper i Sonntag (2007)
przeprowadzili badanie (obejmuj&ce 38 osób z diagnoz&
schizofrenii i 29 osób zdrowych), w którym dokonano
pomiarów inteligencji, funkcji zarz&dzaj&cej i zdolno!ci
mentalizowania. W grupie pacjentów przeprowadzono
równie% ocen# funkcjonowania spo ecznego7 oraz odnotowano takie zmienne, jak czas trwania choroby i stosowanie leków. Spo!ród wszystkich pacjentów wyodr#bniono grup# 26 osób, których poziom inteligencji by równy
lub powy%ej przeci#tnej. W przeprowadzonej analizie regresji okaza o si#, %e zdolno!" mentalizowania by a najsilniejszym predyktorem funkcjonowania spo ecznego,
wyja!niaj&cym 46% wariancji w ca ej grupie pacjentów
i a% 53%, gdy analizy by y ograniczone do grupy pacjentów z normalnym poziomem inteligencji. Wyniki innych
bada$ równie% potwierdzaj& hipotez#, %e to zdolno!"
mentalizowania, kluczowy aspekt poznania spo ecznego,
stanowi istotny czynnik wyja!niaj&cy poziom funkcjonowania spo ecznego osób chorych na schizofreni# (Bora,
Eryavuz, Kayahan, Sungu i Veznedaroglu, 2006; Brüne,
2005b; Lysaker i in., 2005; Roncone i in., 2002).
Wi#kszo!" bada$ weryfikuj&cych hipotezy na temat
zwi&zku teorii umys u z funkcjonowaniem spo ecznym
wykorzystywa a standardowe zadania teorii umys u (Test
Oczu, testy fa szywych przekona$). Dlatego interesuj&ce, ze wzgl#du na metodologi#, jest badanie Lysakera
i wspó pracowników (2005). W badaniu tym wykorzystano wska'niki mentalizowania uzyskane z oceny narracji
osób badanych; pos u%y a do tego specjalna skala mierz&ca poziom metapoznania (Metacognition Assessment
Scale: Semerari i in., 2003). Zebrane od m#%czyzn choruj&cych na schizofreni# opowie!ci oceniano pod wzgl#dem rozumienia w asnego umys u, umys u innych oraz
umiej#tno!ci refleksji o problemach i 'ród ach stresu.
Trzeci ze wska'ników okaza si# istotnie zwi&zany ze
wska'nikiem funkcjonowania spo ecznego, mierzonego
z u%yciem Skali Oceny Jako!ci )ycia (Quality of Life
Scale; Heinrichs, Hanlon i Carpenter, 1984) i b#d&cego
sum& ocen w zakresie cz#sto!ci i jako!ci relacji spo ecznych oraz funkcjonowania zawodowego.
Kolejnych danych sugeruj&cych zwi&zek mi#dzy teori&
umys u a funkcjonowaniem spo ecznym dostarczaj& badania nad wgl&dem pacjentów w chorob#. Wgl&d w chorob# jest poj#ciem cz#sto uto%samianym z krytycyzmem,
czyli zdolno!ci& do w a!ciwej oceny w asnych prze%y"
i postaw oraz zjawisk zachodz&cych w otoczeniu (Lamot
i Grzywa, 1997). Z perspektywy bada$ nad teori& umys u
349
w schizofrenii, brak wgl&du by by wynikiem niezdolno!ci osoby chorej do oceny swojego stanu z pespektywy
innych osób. Hipoteza ta zyska a potwierdzenie empiryczne (Bora i in., 2007; Langdon i Ward, 2009). Bora
i wspó pracownicy (2007) zbadali 58 osób ze zdiagnozowan& schizofreni&, które wykona y testy neuropsychologiczne, skal# wgl&du w chorob# oraz dwa testy na teori#
umys u: Test Oczu i test fa szywych przekona$ (zadania
wymagaj&ce rozumienia przekona$ pierwszego i drugiego rz#du). Najwa%niejszym czynnikiem wyja!niaj&cym
poziom wgl&du w chorob# by wynik uzyskany w zadaniu
rozumienia przekona$ drugiego rz#du. Zdaniem autorów,
uzyskany wynik wspiera przyj#te przez nich za o%enie, %e
wgl&d jest zdolno!ci& my!lenia o sobie z perspektywy innych. Testy rozumienia przekona$ drugiego rz#du wymagaj& bowiem wnioskowania o przekonaniach pewnej osoby na temat drugiej osoby (my!l# o tym, co my!li Janek
na temat Agaty). Wnioskowanie to mo%e by" analogiczne
do wnioskowania o my!leniu innych ludzi na nasz temat
(my!l# o tym, co my!li Janek na mój temat).
W !wietle przedstawionych wyników bada$, teza mówi&ca, %e dysfunkcja spo eczna w schizofrenii, polegaj&ca na wyst#powania ró%norodnych problemów z funkcjonowaniem w grupie spo ecznej, jest skutkiem deficytu
teorii umys u, wydaje si# uzasadniona.
Dysfunkcja spo eczna w schizofrenii.
Czy terapia ukierunkowana na rozwój
teorii umys u pomaga pacjentom?
Trzeci, ostatni argument, który warto rozwa%y", staraj&c si# uzasadni" przedstawion& tez#, dotyczy roli interwencji terapeutycznych ukierunkowanych na rozwój
teorii umys u w procesie zdrowienia, a szczególnie w lepszym funkcjonowaniu spo ecznym osób bior&cych udzia
w terapii. Jednym z nielicznych bada$, których celem
by o okre!lenie wp ywu tego rodzaju interwencji na leczenie osób ze schizofreni&, jest badanie Kayser, Sarfati,
Besche i Hardy-Baylé (2006). Badanie to, pomimo ogranicze$ wynikaj&cych z metodologii, wydaje si# warte
przedstawienia.
W badaniu Kayser i wspó pracowników (2006) czternastu pacjentów, u których zdiagnozowano schizofreni#,
zosta o losowo przydzielonych do grupy eksperymentalnej (o!miu pacjentów uczestnicz&cych w interwencji terapeutycznej) lub grupy kontrolnej (sze!ciu pacjentów).
Interwencja terapeutyczna polega a na dwóch, odbywaj&cych si# w odst#pie tygodnia, indywidualnych spotkaniach z pacjentem. Podczas ka%dego z nich prezentowano
pacjentowi krótkie sceny (nagrane na wideo fragmenty
filmów), które pokazywa y interakcj# dwóch lub wi#cej
osób. Materia wymusza identyfikacj# i analiz# stanów
350
MARTA RYNDA, MARTA BIA(ECKA-PIKUL
mentalnych bohaterów (przekona$, rozczarowania, zaskoczenia, wrogo!ci, ironii i nieporozumienia). Po obejrzeniu sceny pacjent by proszony o jej opisanie i zinterpretowanie. Nast#pnie terapeuta dyskutowa z pacjentem podane interpretacje i pokazywa inne mo%liwo!ci.
W razie problemów pacjenta z analiz& sceny, terapeuta
pomaga , zadaj&c odpowiednie pytania lub, je!li problem
odnosi si# do niezdolno!ci odwo ywania si# do stanów
mentalnych, kierowa uwag# pacjenta na stany wewn#trzne bohaterów.
Przed i po interwencji terapeutycznej dokonano pomiaru ogólnej symptomatologii, komunikacji i teorii umys u.
Pomiary te porównano z wynikami osób z grupy kontrolnej. Wyniki potwierdzi y postawion& przez autorów hipotez#, mówi&c& o mo%liwym redukowaniu zaburze$ teorii
umys u i komunikacji poprzez interwencj# ukierunkowan& na rozwój zdolno!ci wnioskowania o stanach mentalnych. Wed ug autorów, wyniki sugeruj&, %e program ukierunkowany na rozwój teorii umys u mo%e by" obiecuj&c&
form& terapii psychospo ecznej.
Podsumowanie. Perspektywy przysz ych bada$
Przedstawiony przegl&d bada$ nad zaburzeniami teorii
umys u w schizofrenii mia na celu wykazanie, jak bardzo
podstawowe i wa%ne z punktu widzenia funkcjonowania
spo ecznego cz owieka jest mentalizowanie. Wyniki dotychczasowych bada$ wst#pnie uzasadniaj& hipotez#, %e
zaburzenia funkcjonowania spo ecznego (m.in. trudno!ci w komunikacji, dziwaczno!" zachowa$, ma a liczba
relacji spo ecznych) w schizofrenii wynikaj& z trudno!ci
w odczytywaniu stanów wewn#trznych swoich i innych
ludzi. A zatem pierwszy wa%ny wniosek p yn&cy z przedstawionych analiz ma charakter teoretyczny. Wyniki omówionych bada$ daj& podstawy do patrzenia na objawy
obserwowane w schizofrenii, w tym deficyty spo eczne,
z nowej perspektywy. Dalsze badania pozwol& na weryfikacj# modelu Fritha (1992; za: Corcoran i in., 1995),
który uwa%a, %e schizofreni# mo%na rozumie" jako wynik
zaburze$ procesu reprezentowania stanów mentalnych
(metareprezentacji). Implikuje to twierdzenie, %e zró%nicowane objawy schizofrenii daj& si# sprowadzi" do jednego, wspólnego procesu poznawczego. Zaburzenia metareprezentacji, jak twierdzi Frith, mog& skutkowa" ró%nymi
objawami, w zale%no!ci od charakteru zaburze$ tego procesu (nieprawid owa tre!" reprezentacji, oderwanie tre!ci
reprezentacji lub brak tre!ci metareprezentacji) oraz obszaru, którego ten proces dotyczy (w asne cele, intencje
lub intencje innych osób). Na przyk ad urojenia wp ywu
mo%na rozumie" jako skutek zaburzenia reprezentowania
w asnych intencji (w asne zachowanie nie jest rozumiane
jako wynik w asnej intencji, ale jako wynik zewn#trznej
kontroli); trudno!" w reprezentowaniu intencji innych
mo%e prowadzi" do uroje$ prze!ladowczych (przypisuje si# wrogie intencje innym ludziom). Psychologowie
kliniczni dzi#ki badaniom nad teori& umys u maj& zatem
szans# stworzy" nowe modele, które wyja!ni&, na czym
polega istota schizofrenii.
Drugim wa%nym wnioskiem z przedstawionych tu
analiz jest stwierdzenie, %e badania nad poznaniem spoecznym w schizofrenii mog& pomóc w konstruowaniu skutecznych programów pomocy dla osób chorych.
W Polsce podejmowane s& interwencje psychologiczne
skoncentrowane na rozwoju teorii umys u osób ze schizofreni&. S& to tzw. treningi metapoznawczne, oferowane
w prywatnych o!rodkach terapeutycznych, jak równie% na
oddzia ach psychiatrycznych np. w Instytucie Psychiatrii
i Neurologii w Warszawie. Aplikacyjne aspekty bada$ s&
nie do przecenienia, ale stanowi& zaledwie jeden z wielu
kierunków dalszych bada$.
Kolejny, trzeci wa%ny wniosek, który mo%na przedstawi" na podstawie zaprezentowanych analiz, odnosi si# do
próby sformu owania nowych definicji poznania spo ecznego. Rozumienie spo eczne (social understanding) wraz
ze spo ecznym spostrzeganiem staje si# poznaniem spoecznym, polegaj&cym na nadawaniu sensu dzia aniom
ludzi poprzez odwo anie do ich my!lenia, postrzegania,
wnioskowania, czucia, reagowania (Hala, 1997). Innymi
s owy, istot& poznania spo ecznego jest mentalizowanie.
W ten sposób nurt bada$ nad teoriami umys u w &cza si#
w badania nad poznaniem spo ecznym. W konsekwencji
obserwuje si# dwa zjawiska.
Z jednej strony, poj#cie „teorii umys u”, które powsta o
na gruncie psychologii rozwoju (por. np. pierwsze testy
teorii umys u), poszerza si# i zmienia, d&%&c ku poj#ciu
„poznania spo ecznego”. Mo%na postawi" tez#, %e psychologowie rozwojowi zrozumieli, i% badaj& nie tylko,
jak zmienia si# dzieci#ca wiedza o umy!le jako o organie,
który przetwarza informacje, ale równie% o umy!le, który
ma pragnienia i preferencje, do!wiadcza emocji, wp ywa
na zachowanie (okre!la cele), dzia a nieustannie podczas
interakcji (np. zabawy) z innymi lud'mi. Niektórzy z badaczy formu uj& nawet tez#, %e termin „teoria umys u”
nale%y zast&pi" terminem „poznanie spo eczne” (por.
Carpendale i Lewis, 2006).
Z drugiej strony, psychologowie spo eczni pisz&: „!wiat
spo eczny jest !wiatem interpretowanym” (Wojciszke
i Doli$ski, 2008, s. 295), podkre!laj&c, %e poznanie spoeczne polega na konstruowaniu subiektywnej wiedzy,
któr& wykorzystujemy w interakcjach z innymi lud'mi.
Skorzystanie z technik opracowanych przez psychologów
rozwojowych mo%e umo%liwi" psychologom spo ecznym
nowe spojrzenie na poznanie i funkcjonowanie spo eczne
DYSFUNKCJA SPO(ECZNA W SCHIZOFRENII Z PERSPEKTYWY POZNANIA…
cz owieka, spojrzenie silniej akcentuj&ce rol# subiektywnych interpretacji otaczaj&cych nas sytuacji spo ecznych.
Podsumowuj&c, podkre!lmy, %e psychologia poznania
spo ecznego staje si# dziedzin&, która nie tylko pr#%nie si#
rozwija, otwieraj&c si# na nowe idee (Kossowska i Kofta,
2009), ale ma przemo%ny wp yw na wydawa oby si# dalekie wobec jej zainteresowa$ dziedziny, jak cho"by psychologia kliniczna. Dzi#ki badaniom poznania spo ecznego w przysz o!ci lepiej poznamy istot# zaburze$, skonstruujemy nowe terapie, a tak%e zyskamy wgl&d w natur#
cz owieka. By" mo%e „cz owieka mentalizuj&cego”?
LITERATURA CYTOWANA
American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC.
Anselmetti, S., Bechi, M., Bosia, M., Quarticelli, C., Ermoli, E.,
Smeraldi, E., Cavallaro, R. (2009). ‘Theory’ of mind impairment in patients affected by schizophrenia and in their
parents. Schizophrenia Research, 115 (2–3), 278–285.
Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Hill, J., Raste, Y., Plumb,
I. (2001). The ‘Reading the Mind in the Eyes’ Test revised
version: A study with normal adults, and adults with Asperger
syndrome or high-functioning autism. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 42 (2),
241–251.
Bia ecka-Pikul, M. (2009). Teoria umys u: Istota i mechanizmy
rozwoju. W: M. Kielar-Turska (red.), Studia nad rozwojem
i wychowaniem. W osiemdziesi"t" rocznic# powstania Zak adu Psychologii Rozwojowej i Wychowawczej na Uniwersytecie Jagiello!skim (s. 53–67). Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiello$skiego.
Bia ecka-Pikul, M. (2010). Teaching children to understand
metaphors as a path leading to theory of mind development.
European Journal of Developmental Psychology, 7 (5), 529–
544.
Bodenhausen, G. V., Macrae, C. N., Hugenberg, K. (2003).
Social cognition. W: I. Weiner (red.), Handbook of psychology
(t. 5, s. 257–282). Hoboken, NJ: Wiley.
Bora, E., Eryavuz, A., Kayahan, B., Sungu, G., Veznedaroglu, B.
(2006). Social functioning, theory of mind and neurocognition
in outpatients with schizophrenia; Mental state decoding may
be a better predictor of social functioning than mental state
reasoning. Psychiatry Research, 145 (2–3), 95–103.
Bora, E., Sehitoglu, G., Aslier, M., Atabay, I., Veznedaroglu,
B. (2007). Theory of mind and unawareness of illness in
schizophrenia: Is poor insight a mentalizing deÞcit? European
Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 257 (2),
104–111.
Bora, E., Yucel, M., Pantelis, Ch. (2009). Theory of mind
impairment in schizophrenia: Meta-analysis. Schizophrenia
Research, 109, 1–9.
Britchwood, M., Jackson, Ch. (2004). Schizofrenia. Gda$sk:
Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
351
Brüne, M. (2005a). ‘Theory of Mind’ in schizophrenia: A review
of the literature. Schizophrenia Bulletin, 31 (1), 21–42.
Brüne, M. (2005b). Emotion recognition, ‘theory of mind’, and
social behavior in schizophrenia. Psychiatry Research, 133,
135–147.
Brüne, M., Bodenstain, L. (2005). Proverb comprehension
reconsidered – ‘Theory of mind’ and the pragmatic use of
language in schizophrenia. Schizophrenia Research, 75, 233–
239.
Brüne, M., Abdel-Hamid, M., Lehmkämper, C., Sonntag, C.
(2007). Mental state attribution, neurocognitive functioning,
and psychopathology: What predicts poor social competence
in schizophrenia best? Schizophrenia Research, 92 (1–3),
151–159.
Carpendale, J., Lewis, Ch. (2006). How children develop social
understanding. Malden: Blackwell Publishing.
Colman, A. M. (2009). S ownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Corcoran, R., Mercer, G., Frith, Ch. (1995). Schizophrenia,
symptomatology and social inference: Investigating ‘theory
of mind’ in people with schizophrenia. Schizophrenia
Research, 17, 5–13.
Corrigan, P. W., Toomey, R. (1995). Interpersonal problem
solving and information processing in schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 21 (3), 395–403.
Doherty, M. (2009). Theory of mind. How children understand
others’ thoughts and feelings. Hove: Psychology Press.
Donahoe, C. P., Carter, M. J., Bloem, W. D., Hirsch, G. L.,
Laasi, N., Wallace, C. J. (1990). Assessment of interpersonal
problem-solving skills. Psychiatry, 53, 329–339.
Erickson, D. H., Beiser, M., Iacono, W. G. (1998). Social support
predicts 5-year outcome in Þrst-episode schizophrenia.
Journal of Abnormal Psychology, 107 (4), 681–685.
Erickson, D. H, Beiser, M., Iacono, W. G., Fleming, J. A., Lin,
T. Y. (1989). The role of social relationships in the course of
Þrst-episode schizophrenia and affective psychosis. American
Journal of Psychiatry, 146 (11), 1456–1461.
Farzin, I., Platek, S. M., Panyavin, I. S., Calkins, M. E., Kohler, Ch.,
Siegel, S. J. i in. (2006). Self-face recognition and theory of
mind in patients with schizophrenia and Þrst-degree relatives.
Schizophrenia Research, 88, 151–160.
Fenton, W. S., McGlashan, T. H. (1994). Antecedent, symptoms
progression, and long-term outcome of the deÞcit syndrome
in schizophrenia. American Journal of Insanity, 151 (3), 351–
356.
Filippova, E., Astington, J. W. (2008). Further development in
social reasoning revealed in discourse irony understanding.
Child Development, 79 (1), 126–138.
Frith, U. (2008). Autyzm. Wyja$nienie tajemnic. Gda$sk: Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hala, S. (1997). The development of social cognition. Hove:
Psychology Press.
Happe, F. (1993). Communicative competence and theory of
mind in autism: A test of relevance theory. Cognition, 61,
101–119.
352
MARTA RYNDA, MARTA BIA(ECKA-PIKUL
Happe, F. (1994). An advanced test of theory of mind: Understanding of story characters’ thoughts and feelings by
able autistic, mentally handicapped, and normal children
and adults. Journal of Autism and Developmental Disorders,
24 (2), 129–154.
Harrington, L., Siegert, R. J., McClure, J. (2005). Theory of
mind in schizophrenia: a critical review. Cognitive Neuropsychiatry, 10, 249–286.
Heinrichs, D. W., Hanlon, T. E., Carpenter, W. T. (1984). The
Quality of Life Scale: An instrument for assessing the schizophrenic deÞcit syndrome. Schizophrenia Bulletin, 10 (3),
388–398.
Janssen, I., Krabbendam, L., Jolles, J., van Os, J. (2003).
Alterations in theory of mind in patients with schizophrenia
and non-psychotic relatives. Acta Psychiatrica Scandinavica,
108 (2), 110–117.
Kayser, N., Sarfati, Y., Besche, Ch., Hardy-Baylé, M. (2006).
Elaboration of a rehabilitation method based on a pathogenetic
hypothesis of ‘theory of mind’ impairment in schizophrenia.
Neuropsychological Rehabilitation, 16 (1), 83–95.
Kielar-Turska, M., Bia ecka-Pikul, M. (2009). Generating and
understanding jokes by Þve-and nine-year-olds as an expression
of theory of mind. Polish Psychological Bulletin, 40 (4), 8–14.
Kofta, M. (2005). Kilka uwag o naturze i ewolucji nurtu
poznania spo ecznego. W: M. Kossowska, M. *mieja,
S. *piewak (red.), Spo eczne $cie%ki poznania (s. 215–231).
Gda$sk: Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kossowska, M., Kofta, M. (2009). Nowe trendy w poznaniu
spo ecznym: podsumowanie. W: M. Kofta i M. Kossowska
(red.), Psychologia poznania spo ecznego: Nowe tendencje
(s. 313–317). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lamot, G., Grzywa, A. (1997). Wgl&d a choroba psychiczna.
Psychiatria Polska, 31 (1), 97–110.
Langdon, R., Coltheart, M. (1999). Mentalising, schizotypy, and
schizophrenia. Cognition, 71, 43–71.
Langdon, R., Coltheart, M. (2004). Recognition of metaphor and
irony in young adults: The impact of schizotypal personality
traits. Psychiatry Research, 125, 9–20.
Langdon, R., Michie, P. T., Ward, P. B., McConaghy, N., Catts,
S. V., Coltheart, M. (1997). Defective self and/or other mentalising in schizophrenia: A cognitive neuropsychological
approach. Cognitive Neuropsychiatry, 2 (3), 167–193.
Langdon, R., Ward, P. (2009). Taking the perspective of the
other contributes to awareness of illness in schizophrenia.
Schizophrenia Bulletin, 35 (5), 1003–1011.
Lysaker, P. H., Carcione, A., Dimaggio, G., Johannesen, J. K.,
Nicolò, G., Procacci, M., Semerari, A. (2005). Metacognition
amidts narratives of self and illness in schizophrenia: Associations with neurocognition, symptoms, insight and quality
of life. Acta Psychiatrica Scandinavica, 112 (1), 64–71.
Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gda$sk:
Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Mason, O., Claridge, G., Mike, J. (1995). New scale for the
assessment of schizotypy. Personality and Individual Diferences, 18 (1), 7–13.
McGlashan, T. H., Fenton, W. S. (1993). Subtype progression
and pathophysiologic deterioration in early schizophrenia.
Schizophrenia Bulletin, 19 (1), 71–84.
Meins, E., Fernyhough, Ch., Wainwright, R., Clark-Carter,
D., Das Gupta, M., Fradley, E. i in. (2002). Maternal mind-mindedness and attachment security as predictors of theory
of mind understanding. Child Development, 73 (6), 1715–
1726.
Meins, E., Fernyhough, Ch., Wainwright, R., Clark-Carter,
D., Das Gupta, M., Fradley, E. i in. (2003). Pathways to understanding nind: Construct validity and predictive validity
of maternal mind-mindedness. Child Development, 74 (4),
1194–1211.
Penn, D. L., Spaulding, W., Reed, D., Sullivan, M. (1996). The
relationship of social cognition to ward behavior in chronic
schizophrenia. Schizophrenia Research, 20 (3), 327–35.
Penn, D. L., Corrigan, P. W., Bentall, R. P., Racenstein, J. M.,
Newman, L. (1997). Social cognition in schizophrenia. Psychological Bulletin, 121, 114–132.
Perner, J., Wimmer, H. (1985). ‘John thinks that Mary thinks
that’: Attribution of second-order beliefs by 5- to 10-year-old children. Journal of Experimental Child Psychology, 39,
437–471.
Pestalozzi, J. (2003). The symbolic and concrete: Psychotic
adolescents in psychoanalytic psychotherapy. International
Journal of Psychoanalysis, 84, 1–21.
Pickup, G. J. (2006). Theory of mind and its relation to schizotypy. Cognitive Neuropsychiatry, 11 (2), 177–192.
Pinker, S. (2002). Jak dzia a umys ? Warszawa: Ksi&%ka i Wiedza.
Pousa, E., Duñó, R., Brébion, G., David, A. S., Ruiz, A. I.,
Obiols, J. E. (2008). Theory of mind deÞcits in chronic
schizophrenia: Evidence for state dependence. Psychiatry
Research, 158, 1–10.
Premack, D. G., Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee
have a theory of mind? Behavioral and Brain Sciences, 1,
515–526.
Roncone, R., Falloon, I. R., Mazza, M., De Risio, A., Pollice, R.,
Necozione, S., Morosini, P. L., Casacchia, M. (2002). Is
theory of mind in schizophrenia more strongly associated
with clinical and social functioning than with neurocognitive
deÞcits? Psychopathology, 35 (5), 280–288.
Schiffman, J., Lam, C. W., Jiwatram, T., Ekstrom, M., Sorensen,
H., Mednick, S. (2004). Perspective-taking deÞcits in people
with schizophrenia spectrum disorders: A prospective investigation. Psychological Medicine, 34 (8), 1581–1586.
Seitz, J. A. (1997). Metaphor, symbolic play, and logical thought
in early childhood. Genetic, Social and General Psychology
Monographs, 123 (4), 373–391.
Seligman, M. E. P., Walker, E. F., Rosenhan, D. L. (2003). Psychopatologia. Pozna$: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Semerari, A., Carcione, A., Dimaggio, G., Falcone, M., Nicolò, G., Procacci, M., Alleva, G. (2003). How to evaluate
metacognitive function in psychotherapy? The Metacognition
Assessment Scale and its applications. Clinical Psychology
and Psychotherapy, 10, 238–261.
DYSFUNKCJA SPO(ECZNA W SCHIZOFRENII Z PERSPEKTYWY POZNANIA…
Shryane, N. M., Corcoran, R., Rowse, G., Moore, R., Cummins,
S., Blackwood, N., Howard, R., Bentall, R. P. (2008).
Deception and false belief in paranoia: Modelling Theory of
Mind Stories. Cognitive Neuropsychiatry, 13 (1), 8–32.
Sodian, B. (1991). The development of deception in young
children. British Journal of Developmental Psychology, 9,
173–188.
Sprong, M., Schothorst, P., Vos, E., Hox, J., Van Engeland, H.
(2007). Theory of mind in schizophrenia: Meta-analysis. The
British Journal of Psychiatry, 191 (1), 5–13.
Wellman, H., Gelman, S. A. (1998). Knowledge acquisition.
W: D. Kuhn, R. Siegler (red.), Handbook of child psychology
(t. 4: Cognitive Development, wyd. 5, s. 523–573). New York:
John Wiley.
Wimmer, H., Perner, J. (1983). Beliefs about beliefs: Representation and constraining function of wrong beliefs in young
children’s understanding of deception. Cognition, 13 (1),
103–128.
Wojciszke, B., Doli$ski, D. (2008). Psychologia spo eczna.
W: J. Strelau, D. Doli$ski (red.), Psychologia. Podr#cznik
akademicki (t. 2, s. 293–447). Gda$sk: Gda$skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Wykes, T., Sturt, E. (1986). The measurement of social behaviour
in psychiatric patients: An assessment of the reliability
and validity of the SBS schedule. The British Journal of
Psychiatry: The Journal Of Mental Science, 148, 1–11.
PRZYPISY
1. Z pewno!ci& cz#!ciej psychologowie spo eczni pos uguj&
si# tym terminem, aby przywo a" wa%ny wspó czesny nurt czy
perspektyw# badawcz&, w której analiza zjawisk spo ecznych
polega na badaniu le%&cych u podstaw tych zjawisk procesów
poznawczych (por. Kofta, 2005; Kossowska i Kofta, 2009).
353
2. Przyk adowa historyjka z Testu Aluzji (test sk ada si#
z dziesi#ciu tego typu historyjek): Paul musi i$& na rozmow#
kwalifikacyjn". Jest ju% pó'no i Paul mo%e si# spó'ni&. Kiedy
czy$ci buty, mówi do swojej %ony, Jane: „Chcia bym w o%y&
moj" niebiesk" koszul#, ale jest bardzo pognieciona”.
Pytanie: Co Paul mia naprawd# na my$li, kiedy to mówi ?
(Je!li osoba badana nie odpowiada lub odpowiada nieprawid owo, podawane s& kolejne informacje: Paul powiedzia potem
„Koszula jest w koszu z rzeczami do prasowania”.
Pytanie: Co Paul chcia , aby zrobi a Jane?).
3. Polska wersja testu zosta a opracowana przez Mart#
Bia eck&-Pikul. Metoda okre!lana jest równie% jako Test
Historyjek.
4. W badaniach uwzgl#dniano osoby, które spe nia y kryteria diagnostyczne schizofrenii lub zaburze$ schizoafektywnych
wed ug DSM lub ICD.
5. W zwi&zku z brakiem danych, nie uwzgl#dniano jednak
takich charakterystyk, jak stosowanie leków, czas trwania i nasilenie choroby.
6. Zastosowano test mierz&cy spostrzeganie, przetwarzanie
i produkcj# zachowa$ spo ecznych (Assessment of Interpersonal
Problem Solving Skills; Donahoe i in., 1990), który polega na
komentowaniu obejrzanych na wideo scenek, w których np.
mia miejsce konflikt (osoba ma rozpozna" konflikt, zaproponowa" rozwi&zanie i, odgrywaj&c rol#, pokaza" je).
7. Funkcjonowanie spo eczne pacjenta by o oceniane przez
zespó piel#gniarek na Skali Zachowa$ Spo ecznych (The Social
Behaviour Scale; Wykes i Sturt, 1986). Skala ta, sk adaj&ca si#
z 21 itemów, obejmuje pytania dotycz&ce umiej#tno!ci komunikacyjnych, nieadekwatnych spo ecznie zachowa$, objawów autyzmu (mamrotanie, !mianie si# do siebie), objawów afektywnych (l#k, depresja, niepokój) i zaburze$ ruchu (dziwaczno!"
zachowa$, manieryzmy).
354
MARTA RYNDA, MARTA BIA(ECKA-PIKUL
Social dysfunction in schizophrenia
from the perspective of social cognition
Marta Rynda, Marta Bia ecka-Pikul
Institute of Psychology, Jagiellonian University
Abstract
Theory of mind, often called mentalizing ability, is the ability to attribute mental states to other people in
order to explain and predict their behavior. This ability, considered as automatic and natural, is very important for social cognition and social functioning. The importance of this ability is well seen when we analyze
difÞculties in social functioning of people with difÞculties in mentalizing, that is people with schizophrenia.
The aim of the article is to present this new perspective in research on social dysfunction in schizophrenia.
Starting with presentation of contemporary deÞnitions of social cognition which emphasize the crucial role
of the theory of mind we then deÞne what the theory of mind is and discuss methods aimed to assess the
mentalizing ability. Afterwards we try to answer the question whether social dysfunction in schizophrenia
can be explained as a deÞcit of the theory of mind. Further, we present studies of insight and effectiveness
of therapy aimed to improve the ability to mentalize, and we use it as an argument that theory of mind plays
a fundamental role in social functioning. In summary we focus on further perspectives for studies in social
cognition.
Keywords: schizophrenia, social dysfunction, theory of mind, mentalizing
Z o%ono: 17.04.2010
Z o%ono poprawiony tekst: 7.10.2010
Zaakceptowano do druku: 12.10.2010