Wykład X. Rola i zadania banku centralnego w Polsce
advertisement
Wykład X. Rola i zadania banku centralnego w Polsce Zgodnie z Konstytucją RP „centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski” (art. 227 Konstytucji RP). Ustawa zasadnicza przyznaje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego.1 Narodowy Bank Polski - art. 227 Konstytucji RP 1. Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza. 2. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego. 3.Prezes Narodowego Banku Polskiego jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej, na 6 lat. 4.Prezes Narodowego Banku Polskiego nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu. 5.W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat. 6.Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej, w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej. 7. Organizację i zasady działania Narodowego Banku Polskiego oraz szczegółowe zasady powoływania i odwoływania jego organów określa ustawa. Oprócz umocowania bezpośrednio w Konstytucji, zadania NBP oraz kształt systemu bankowego w Polsce zostały określone także w ustawie o Narodowym Banku Polskim oraz ustawie Prawo bankowe. NBP pełni trzy podstawowe funkcje: banku emisyjnego, banku banków oraz centralnego banku państwa. Bank emisyjny Jako bank emisyjny, NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość ich emisji oraz moment wprowadzenia do obiegu, za którego płynność 1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483, art. 227. odpowiada. Organizuje także obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu. Bank banków NBP odpowiada za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe, aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym, a także nadzoruje systemy płatności w Polsce. Centralny bank państwa NBP prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze. Podstawowym celem działalności NBP „jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP” (art. 3 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim). Zgodnie ze Strategią Polityki Pieniężnej po 2003 roku, „celem polityki pieniężnej po 2003 r. jest ustabilizowanie stopy inflacji na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy”.2 Do najważniejszych obszarów działalności NBP należą: - prowadzenie polityki pieniężnej, - działalność emisyjna, - rozwój systemu płatniczego, - zarządzanie rezerwami dewizowymi Polski, - obsługa Skarbu Państwa, - działalność edukacyjna i informacyjna. Polityka pieniężna Podstawowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. W realizacji polityki pieniężnej Narodowy Bank Polski od 1999 r. stosuje strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. Zgodnie ze wspomnianą już wyżej Strategią Polityki Pieniężnej, od 2004 r. ciągły cel inflacyjny wynosi 2,5 proc. z możliwością odchylenia do 1 punktu procentowego w górę lub w dół. Oznacza to, że roczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych CPI (Consumer Price Index) powinien w każdym miesiącu znajdować się jak najbliżej 2,5 proc. 2 Strona główna Narodowego Banku Polskiego, Strategia polityki pieniężnej po 2003 r., https://www.nbp.pl/polityka_pieniezna/dokumenty/strategia/strategia_2003.pdf (dostęp 23.04.2015). NBP stara się utrzymywać poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego mają wpływ na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, a co za tym idzie na rozmiary kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji. Do najważniejszych instrumentów polityki pieniężnej, jakie wykorzystuje NBP należą: - operacje otwartego rynku - rezerwa obowiązkowa, - operacje depozytowo-kredytowe. Operacje otwartego rynku Operacje otwartego rynku polegają na transakcjach kupna – sprzedaży papierów wartościowych dokonywanych między bankiem centralnym, a bankami komercyjnymi. Operacje otwartego rynku to obecnie główny sposób zapewnienia płynności bankom. W zakres tych operacji wchodzą warunkowa i bezwarunkowa sprzedaż lub zakup papierów wartościowych, a także emisje papierów dłużnych.3 Operacje otwartego rynku równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Dzięki temu bank centralny wpływa na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski polegają na emisji własnych papierów dłużnych (7-dniowych bonów pieniężnych), których minimalna rentowność jest równa stopie referencyjnej wyznaczonej przez Radę Polityki Pieniężnej.4 Rezerwa obowiązkowa Zgodnie z art. 38 ust. 1 Ustawy o Narodowym Banku Polskim „rezerwę obowiązkową banków stanowi wyrażona w złotych część środków pieniężnych w złotych i w walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi”.5 Wyłączone są środki przyjęte od innego banku krajowego, spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej oraz środki zwrotne otrzymane z BFG. 3 Strona główna Narodowego Banku Polskiego, Polityka pieniężna, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/o_nbp/o_nbp.html (dostęp 22.04.2015). 4 http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/o_nbp/informacje/polityka_pieniezna.html (dostęp 30.04.2015). 5 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 938, art. 38. Najważniejszym zadaniem rezerwy obowiązkowej jest łagodzenie wpływu bieżących zmian płynności sektora bankowego na stopy procentowe na rynku międzybankowym. Dodatkowo obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej na rachunkach w NBP służy ograniczaniu nadpłynności banków. Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej. Od 31 grudnia 2010 r. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 3,5 proc. dla wszystkich rodzajów depozytów, z wyjątkiem środków uzyskanych z tytułu transakcji repo i sellbuy-back, dla których stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 0 proc.6 Podmioty naliczające rezerwę obowiązkową pomniejszają kwotę naliczonej rezerwy o równowartość 500 tys. euro. Środki rezerwy obowiązkowej są oprocentowane na poziomie 0,9 stopy referencyjnej, określającej oprocentowanie podstawowych operacji otwartego rynku prowadzonych przez NBP. W 2014 r. obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej obejmujący dotychczas banki, oddziały instytucji kredytowych i oddziały banków zagranicznych działające w Polsce, został rozszerzony na spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz na Krajową Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo-Kredytową. Operacje kredytowo-depozytowe Najważniejszym celem operacji kredytowo–depozytowych jest łagodzenie wahań krótkookresowych (głównie jednodniowych) stóp rynku międzybankowego. W Polsce do operacji kredytowo–depozytowych należą: kredyt lombardowy (kredyt na koniec dnia) i depozyt na koniec dnia. NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych. Kredyt ten umożliwia im pokrywanie krótkookresowych niedoborów płynności. Udzielany jest na następujących zasadach: - zastawem są skarbowe papiery wartościowe, a wysokość kredytu nie może przekroczyć 80 proc. ich wartości nominalnej, - termin spłaty kredytu przypada w następnym dniu operacyjnym po dniu jego udzielenia, - warunkiem udzielenia kredytu jest uprzednia spłata wcześniej zaciągniętego kredytu.7 Kredyt lombardowy ma więc charakter krótkotrwały, a jego aktualne oprocentowanie wynosi 2,5 proc. (stopa lombardowa). Narodowy Bank Polski oferuje też bankom możliwość składania krótkookresowego 6 Strona główna NBP, Podstawowe stopy procentowe NBP, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/dzienne/stopy.htm (dostęp 20.04.2015). 7 Strona główna Narodowego Banku Polskiego, Polityka pieniężna, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/o_nbp/informacje/polityka_pieniezna.html (dostęp 22.04.2015). (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami następuje w kolejnym dniu operacyjnym. Lokaty są oprocentowane według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej (stopy depozytowej). Polityka kursowa Polityka kursowa jest ważnym elementem szeroko rozumianej polityki pieniężnej. Stabilność cen i pieniądza w dużym stopniu zależy od przyjętych zasad, na których oparta jest jej realizacja. Od 2000 r. kurs złotego jest kursem płynnym i nie podlega żadnym ograniczeniom. W przypadku niekorzystnych zmian kursu złotego, w tym zwłaszcza w sytuacji gdy zagrożona jest realizacja celu inflacyjnego, NBP zastrzega sobie prawo do interwencji na rynku walutowym. Wstępując do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się, że przystąpi również do strefy euro. Jednym z warunków przystąpienia do strefy euro jest spełnienie kryterium stabilności kursu walutowego. Zgodnie z nim waluta państwa kandydującego do strefy euro, przez okres co najmniej 2 lata musi uczestniczyć w Europejskim Mechanizmie Kursowym (ERM II). W tym czasie nie może podlegać dewaluacji wobec euro, a jej kurs wymiany wobec wspólnej waluty nie może odbiegać od centralnego parytetu o więcej niż 15%. Oznacza to, że w tym czasie Narodowy Bank Polski będzie utrzymywał rynkowy kurs złotego wobec euro w przedziale dopuszczalnych wahań w stosunku do ustalonego kursu centralnego. Działalność emisyjna Narodowy Bank Polski ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 32 Ustawy o NBP znaki pieniężne emitowane przez NBP są prawnymi środkami płatniczymi na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.8 Oznacza to, że nikt nie może odmówić ich przyjęcia jako zapłaty. Wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory, wartość nominalną, stop, próbę i masę monet oraz wielkość emisji znaków pieniężnych, jak również terminy wprowadzenia ich do obiegu ustala Prezes NBP w drodze zarządzenia. Prezes NBP może wycofywać z obiegu określone znaki pieniężne. Po upływie terminu określonego przez Prezesa NBP znaki te przestają być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej i podlegają wymianie w wyznaczonych przez Prezesa NBP bankach.9 Bank centralny ustala też zasady wymiany zużytych i uszkodzonych znaków 8 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 938, art. 32. 9 Ibidem, art.33. pieniężnych oraz zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych. Znaki zużyte lub uszkodzone tracą moc prawnego środka płatniczego i podlegają wymianie. Fałszywe znaki pieniężne są natomiast zatrzymywane bez prawa zwrotu ich równowartości. W przyszłości, po przyjęciu euro jako prawnego środka płatniczego emitentem banknotów będzie Europejski Bank Centralny, natomiast NBP pozostanie emitentem monet. Działania na rzecz systemu płatniczego System płatniczy umożliwia przepływ środków finansowych w kraju. NBP zapewnia jego sprawne działanie m.in. poprzez organizowanie i prowadzenie rozliczeń pieniężnych w gospodarce (zarówno między osobami fizycznymi, jak i podmiotami gospodarczymi), działania regulacyjne oraz nadzór nad systemami płatności oraz systemami rozrachunku papierów wartościowych. Od 1996 r. NBP prowadzi system płatności o nazwie SORBNET, a od 2008 r. TARGET2-NBP, których zadaniem jest obsługa rachunków bieżących banków odpowiednio w złotych i euro. Oprócz transakcji dokonywanych na rynkach międzybankowych system SORBNET umożliwia także realizację zleceń płatniczych obsługiwanych przez pośredników rozliczeniowych, takich jak Krajowa Izba Rozliczeniowa SA oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA. W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, NBP uruchomił nowy system SORBNET-EURO do obsługi rachunków bieżących banków w euro. Umożliwia on również obsługę płatności pomiędzy bankami polskimi a bankami z krajów Unii Europejskiej. System SORBNET-EURO pozwala także na rozrachunek zleceń płatniczych, które obsługiwane są przez Krajową Izbę Rozliczeniową SA w nowym systemie obsługi płatności detalicznych w euro (EURO-ELIXIR). Jako regulator całego systemu płatniczego NBP przygotowuje przepisy dotyczące rozliczeń pieniężnych, konsultuje oraz opiniuje przepisy dotyczące tych zagadnień tworzone przez inne instytucje. W ramach nadzoru nad systemami płatności NBP wydaje zezwolenia na uruchamianie nowych systemów płatności, ocenia zasady działania poszczególnych systemów, zbiera dane statystyczne, a także wydaje zalecenia w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości stwarzających ryzyko dla określonego systemu. W kwestiach związanych z nadzorem nad systemami rozrachunku papierów wartościowych NBP współpracuje także z Komisją Nadzoru Finansowego. Zarządzanie rezerwami dewizowymi Zgodnie z art. 3 ust. 2 i art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, NBP realizuje funkcje centralnej bankowej instytucji dewizowej.10 Do najważniejszych zadań banku w tym zakresie należy gromadzeniu rezerw dewizowych, zarządzanie nimi oraz zapewnienie bezpieczeństwa obrotu dewizowego i płynności płatniczej kraju. Utrzymywanie odpowiedniego poziomu rezerw dewizowych wspiera stabilność złotego. Zmniejsza się bowiem ryzyko szybkiego odpływu kapitału, co może doprowadzić do gwałtownego spadku wartości złotego. Rezerwy walutowe mogą być także wykorzystywane przez bank centralny do prowadzenia interwencji walutowych, a także służyć wsparciu stabilności rynków finansowych i sektora bankowego, w szczególności poprzez dostarczenie płynności walutowej instytucjom krajowym w przypadku zaburzeń na rynkach finansowych. Realizując zadania związane z zarządzaniem rezerwami dewizowymi, NBP dąży do osiągnięcia jak najwyższej dochodowości rezerw przy zapewnieniu wysokiego bezpieczeństwa i niezbędnej płynności inwestowanych środków. Poziom oficjalnych aktywów rezerwowych NBP (zwanych także rezerwami dewizowymi) w okresie od grudnia 2008 r. do czerwca 2013 r. wzrósł o ponad 80% z 44,1 mld EUR do 81,9 mld EUR.11 Według raportu NIK z marca 2014 r. głównym źródłem tego wzrostu był napływ środków netto pochodzących z budżetu Unii Europejskiej (75%), w mniejszym stopniu dochód uzyskany z inwestycji (17%), zmiany kursów walut rezerwowych względem EUR oraz wzrost ceny złota (o 15%). Pozostałe czynniki, w tym zmiany cen papierów wartościowych zmniejszyły wartość rezerw dewizowych o około 2,3 mld EUR.12 Jak informuje na swojej stronie internetowej NBP, największa część rezerw inwestowana jest w rządowe papiery wartościowe krajów o wysokim ratingu, charakteryzujące się najwyższym stopniem bezpieczeństwa i płynności. Utrzymywane w portfelach inwestycyjnych pozarządowe papiery wartościowe emitowane są przede wszystkim przez instytucje międzynarodowe oraz agencje rządowe. Niewielką część rezerw stanowią krótkoterminowe lokaty zawierane z bankami o wysokiej wiarygodności kredytowej. Informacje dotyczące zarządzania rezerwami są publikowane w corocznym Sprawozdaniu z działalności NBP. Obsługa Skarbu Państwa 10 Ibidem, art. 3 i art.52. 11 Strona główna NBP, Oficjalne aktywa rezerwowe, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/aktywa_rezerwowe.html (dostęp 24.04.2015). 12 Informacja o wynikach kontroli „Zarządzanie przez Narodowy Bank Polski rezerwami dewizowymi” z dn. 10.03.2014, NIK. Zgodnie z art. 196 ustawy o finansach publicznych Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, w tym m.in.: centralny rachunek bieżący budżetu państwa, rachunki bieżące państwowych jednostek budżetowych, urzędów skarbowych i państwowych funduszy celowych.13 Od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej NBP prowadzi rachunki bankowe przeznaczone do obsługi środków finansowych przekazywanych z funduszy unijnych oraz środków Unii z tytułu składki członkowskiej Polski. Narodowy Bank Polski prowadzi rachunki w złotych i w walutach obcych. W sumie NBP obsługuje około 3 530 posiadaczy rachunków, dla których prowadzi około 15 730 rachunków, w tym około 970 rachunków związanych z redystrybucją środków pochodzących z Unii Europejskiej.14 W 2002 r. Narodowy Bank Polski uruchomił system bankowości elektronicznej enbepe, z którego korzystają niemalże wszystkie podmioty posiadające rachunki w NBP. Działalność edukacyjna i informacyjna W ramach działalności edukacyjnej Narodowy Bank Polski opracowuje i realizuje szereg działań, których celem jest przybliżenie społeczeństwu nie tylko zasad funkcjonowania i roli banku centralnego, ale też przekazanie szeroko rozumianej wiedzy ekonomicznej. Bank realizuje te cele poprzez wspieranie projektów edukacyjnych o tematyce ekonomicznej, w tym poprzez szkolenia, publikacje i konkursy adresowane do różnych grup odbiorców, zwłaszcza do środowisk szkolnych i akademickich, liderów opinii społecznej oraz środowisk zagrożonych wykluczeniem finansowym.15 Jednym z takich projektów jest realizowana przez Polska Agencję Prasową „Samorządowa Akademia Finansów”, której celem jest upowszechnienie wiedzy z zakresu szeroko rozumianych finansów publicznych wśród pracowników jednostek samorządu terytorialnego (wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, a także radnych oraz pozostałych urzędników zainteresowanych tematyką ekonomiczną). NBP stara się także wyrównywać szanse edukacyjne młodzieży studiującej na kierunkach ekonomicznych dzięki programom stypendialnym. Bank prowadzi także rozbudowaną działalność wydawniczą, którą realizuje przy 13 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240, art. 196. 14 Strona główna NBP, Obsługa Skarbu Państwa, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/o_nbp/informacje/obsluga_skarbu_panstwa.html (dostęp 25.04.2015). 15 Portal Edukacji Ekonomicznej NBP, https://www.nbportal.pl/edukacja-w-nbp/dofinansowanie-nbp (dostęp 23.04.2015). pomocy ogólnodostępnej Centralnej Biblioteki NBP będącej jedną z najlepiej zaopatrzonych polskich bibliotek naukowych o profilu ekonomicznym, w szczególności monetarnym i finansowym. Bibliografia Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 938. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240. Portal Edukacji Ekonomicznej NBP, www.nbportal.pl. Strona główna NBP, www.nbp.pl. Informacja o wynikach kontroli „Zarządzanie przez Narodowy Bank Polski rezerwami dewizowymi” z dn. 10.03.2014, NIK.
