pojęcie i organizacja systemu bankowego w polsce
advertisement
POJĘCIE I ORGANIZACJA SYSTEMU BANKOWEGO W POLSCE Banki zajmują specjalne miejsce w systemie ekonomiczno – finansowym każdego państwa. Ich różnorodność, struktura oraz zakres i sposób działania zależy od systemu bankowego panującego w danym państwie. Z kolei zaś na kształt struktury systemu bankowego wpływają tradycje i rozwiązania prawne istniejące w poszczególnych krajach. Systemy bankowe są jednym z najistotniejszych elementów struktury instytucjonalnej oraz sposobu funkcjonowania gospodarki pieniężno – kredytowej. System bankowy należy rozumieć jako całokształt instytucji bankowych dopuszczonych do funkcjonowania w państwie oraz norm prawnych ustalających organizację, zakres i zasady działania banków. Strukturę i funkcjonowanie systemu bankowego określa w każdym państwie jego prawo bankowe. Prawo to ustala między innymi rodzaje banków w nim funkcjonujących, ich czynności, rolę banku centralnego, jak również zadania nadzoru bankowego. Głównym czynnikiem określającym kształt systemu bankowego jest państwo, które prowadzi działalność gospodarczą i realizuje długofalowe cele. Państwo określa podmioty prowadzące działalność bankową, ich organizację i kompetencje oraz występujące między nimi powiązania. Do najważniejszych funkcji systemu bankowego zaliczamy:1 - kształtowanie emisji kredytu i pieniądza – zgodnie z prawami obiegu pieniądza, - pobudzanie szeroko pojętego oszczędzania gromadzenie wolnych środków finansowych w sektorze bankowym, aby mogły być najefektywniej wykorzystane, - kreowanie pieniądza przez bank emisyjny jako ostatecznego środka zapłaty, kredytowanie działalności gospodarczej oraz jej rozwoju, jak również wspomaganie przedsiębiorczości i inicjatyw rozwojowych na zasadzie rentowności, - prowadzenie gotówkowych i bezgotówkowych rozliczeń między podmiotami gospodarczymi. W Polsce do końca lat osiemdziesiątych nie istniał system bankowy zdolny do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej. Warunkiem dostosowania bankowości do reguł funkcjonowania typowych dla gospodarki rynkowej było złamanie monobanku. Przyjęto, więc koncepcję dwupoziomowego modelu bankowości, poprzez wydzielenie bezpośredniej działalności kredytowej z banku centralnego. Jednym z istotnych aspektów analizy i oceny banku jest zagadnienie klasyfikacji banków. Dokonywanie klasyfikacji banków według odpowiednio dobranych kryteriów jest często punktem wyjścia do bardziej pogłębionych analiz w poszczególnych grupach. Podstawowe typy banków w systemie bankowym obejmują: 1) bank centralny (emisyjny) – jest podstawą systemu bankowego, który refinansuje inne banki i gromadzi pieniądz rezerwowy; 2) banki komercyjne (kredytowo-depozytowe) – zajmują się przyjmowaniem depozytów i kredytowaniem wkładów w postaci udzielania kredytów oraz dokonywania na ich podstawie różnorodnych rozliczeń bezgotówkowych. Zaliczamy tu taż banki spółdzielcze – są to banki małe, w znaczeniu typowo lokalne, które na ogół łączą się w związki będące ich centralami rozliczeniowymi i finansowymi; 1 R. Doll, M. Pietraszewski, B. Stawicki: Finanse cz. 2. eMPi 2 , Poznań 1998, s. 8. 3) banki rozwojowe (inwestycyjne) – ich funkcją jest gromadzenie środków o charakterze długoterminowym oraz emisja długoterminowych papierów wartościowych i przyjmowanie długoterminowych lokat. Banki te wykorzystując środki finansowe udzielają kredytów średnio- i długoterminowych oraz pośredniczą w przetwarzaniu zasobów pieniężnych na kapitał rzeczowy; 4) banki oszczędnościowe, do których zaliczamy również kasy oszczędnościowe – gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i udzielają w oparciu o nie najczęściej kredytów konsumpcyjnych lub/i lokują zgromadzone zasoby na korzystnych i dostępnych warunkach; 5) banki specjalne – finansują wykonywanie specjalnych zadań wymagających szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej, np.: banki obsługujące handel zagraniczny, budownictwo, giełdy. Poza bankiem centralnym pozostałe rodzaje banków zajmują się świadczeniem usług bankowych. Najpowszechniejsze są wśród nich banki komercyjne. Cel ich działania możemy określić jako dążenie do zaspokojenia potrzeb klientów w zakresie usług finansowych przy równoczesnym osiąganiu zysku. Możemy powiedzieć, że banki komercyjne, mające charakter banków uniwersalnych są najbardziej rozpowszechniona formą instytucji bankowej w Polsce. ISTOTA FUNKCJONOWANIA BANKU CENTRALNEGO W POLSKIM SYSTEMIE BANKOWYM Narodowy Bank Polski jest jednym z najważniejszych organów państwa oraz najważniejszym elementem systemu bankowego. Ustawa o Narodowym Banku Polskim określa NBP jako bank państwa, któremu przysługuje wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalanie i realizowanie polityki pieniężnej. Bank centralny ma kluczowe znaczenie dla realizacji polityki pieniężnej każdego kraju i stabilności systemu bankowego. W gospodarce rynkowej spełnia trzy podstawowe funkcje: 2 - banku emisyjnego, - banku banków, - banku państwa i banku gospodarki. Emitowanie prawnego środka płatniczego jakim jest pieniądz papierowy, należy prawie wszędzie na świecie do wyłącznych uprawnień naczelnej władzy monetarnej. Emisja pieniądza papierowego następuje przez zamianę wkładów banków komercyjnych w banku centralnym na gotówkę. Te dwie wielkości łącznie tworzą tzw. pieniądz banku centralnego. Centralny bank jako bank emisyjny, posiada wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych w formie banknotów i monet, które są prawnym środkiem płatniczym w Rzeczypospolitej Polskiej. Funkcja banku banków przejawia się przez prowadzenie dla banków rachunków rezerw. Istnienie i odpowiedni poziom zgromadzonych na tych rachunkach środków jest warunkiem sprawnych rozliczeń między klientami różnych banków oraz między samymi bankami. Jako bank banków - bank centralny jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych. Tworzy on dwa rodzaje pieniądza:3 - banknot, jako centralny pieniądz gotówkowy, - pieniądz żyrowy – centralny pieniądz rezerwowy. W tym przypadku NBP spełnia następujące funkcje:4 - reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego), - reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne, - reguluje płynność całego systemu bankowego, - kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne. Najistotniejsze jednak dla banku centralnego jest spełnianie funkcji banku gospodarki narodowej. W tym charakterze podstawowym obowiązkiem NBP jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także takie oddziaływanie na gospodarkę, aby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia. Cel ten osiągany jest poprzez: J. Świderski: Finanse banku komercyjnego. Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1998, s. 14. W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński: Bank, rynek, operacje, polityka. Poltext, Warszawa 1998, s. 14. 4 Ibidem, s. 14. 2 3 kształtowanie i realizację polityki pieniężnej, regulowanie zasad i mechanizmów celu zapewnienia płynności rozliczeń pieniężnych gospodarce oraz tworzenie warunków instytucjonalnych dla zapewnienia niezbędnego poziomu bezpieczeństwa finansowego i stabilności sektora bankowego. Funkcja banku państwa w klasycznym pojmowaniu realizowana jest poprzez finansową obsługę budżetu państwa. Rola bankiera państwa umożliwia bieżące monitorowanie ustawy budżetowej.5 Istotną funkcją banku centralnego jest również obsługa, organizacja i realizacja płatności zagranicznych, realizacja polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczenie w kupnie złota i dewiz, a także utrzymywanie rezerw międzynarodowych środków pieniężnych. Podstawowymi organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes NBP, Zarząd NBP oraz Rada Polityki Pieniężnej. Strukturę organizacyjną NBP przedstawia rysunek 1. Banki centralne w krajach gospodarki rynkowej prowadzą politykę pieniężną, która jest czynnikiem zarówno określającym jak i ograniczającym działalność banków komercyjnych. Polityka pieniężna banku centralnego polega na kształtowaniu podaży pieniądza w całym systemie bankowym i na oddziaływaniu na kształtowanie się stopy procentowej w bankach, na rynku pieniężnym i na rynku kapitałowym. Polityka pieniężna jest częścią polityki finansowej, a nawet szerzej – polityki gospodarczej państwa. Stąd cele polityki pieniężnej mają zarówno charakter pośredni – ogólnogospodarczy, jak i podstawowy, bezpośrednio związany ze sferą pieniężną.6 3 członków powoływanych przez Prezydenta 2 wiceprezesów NBP 3 członków powoływanych przez Sejm 4 – 6 członków 3 członków powoływanych przez Senat Zarząd NBP (6 - 8 Rada Polityki Prezes NBP – Przewodniczący 5 M. Brzoza - Brzezina, M. Józefowska: Bank centralny – Narodowy Bank Polski. [W:] Bankowość w świecie i Zarządu NBP, w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe, paca zbiorowa pod red. L. Oręziak, B. Pietrzaka. Wyd. Rady Polityki Olympus, Warszawa 1998, s. 216. Pieniężnej 6 Z. Krzyżkiewicz: Podręcznik do nauki bankowości. Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1994, s. 35. i Komisji Nadzoru Bankowego członków, w tym 2 wiceprezesów) Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Pieniężnej Zastępca Przewodniczącego Komisji – Minister Finansów lub delegowany sekretarz lub podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów Komisja Nadzoru Bankowego Przedstawiciel Prezydenta Prezes Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych Przedstawiciel Ministra Finansów Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Przedstawiciel Związku Banków Polskich Rys. 1 Struktura organów NBP oraz Komisji Nadzoru Bankowego Źródło: Bankowość. Podręcznik dla studentów, praca zbiorowa pod red. J. Głuchowskiego, J. Szambelańczyka. Wyd. Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 1999, s. 91 Cele pośrednie polegają na dążeniu do podniesienia w kraju efektywności gospodarowania w procesach rzeczowych, do podniesienia dochodu narodowego i zmniejszenia bezrobocia oraz zapewnienia stabilności pieniądza. Natomiast podstawowym bezpośrednim zadaniem polityki pieniężnej realizowanym przez bank centralny jest ochrona wartości pieniądza, regulowanie jego podaży i zachowanie bezpieczeństwa walutowego względem zagranicy. Cele te przyczyniają się do realizacji celów globalnych związanych ze wzrostem gospodarczym, przeciwdziałają recesji, bezrobociu i inflacji. Oddziaływanie NBP na podaż pieniądza i możliwość jego kreacji przez system bankowy odbywa się za pośrednictwem takich instrumentów jak:7 - stopa procentowa banku centralnego, - rezerwa obowiązkowa, - polityka kursu walutowego, - operacje otwartego rynku, - operacje refinansowe, - pułapy kredytowe. ZAKRES DZIAŁALNOŚCI BANKÓW KOMERCYJNYCH Banki komercyjne są niezwykle ważnym podmiotem w systemie gospodarki rynkowej, bowiem stanowią podstawowe instytucje rynku kapitałowo – pieniężnego. Są to instytucje, których głównym zadaniem jest gromadzenie i bezpieczne przechowywanie depozytów oraz ich pożyczanie, oparte na solidnych oraz bezpiecznych podstawach. Banki komercyjne jako podmioty rynku finansowego działają zgodnie z logistyką gospodarki rynkowej i przez wybór swoich produktów w sensie ilościowym i strukturalnym, dążą do maksymalizacji wyników finansowych. W odróżnieniu od innych jednostek gospodarczych określa się je często mianem „instytucji zaufania publicznego”, co oznacza że w swojej działalności i w swoim dążeniu do maksymalizacji wyniku finansowego muszą uwzględnić fakt gospodarowania powierzonymi im środkami w formie nie tylko kapitału akcyjnego, lecz także depozytów i lokat, które z kolei są podstawą świadczenia usług przynoszących dochód. 8 Podstawowym elementem wyróżniającym banki może być ich forma prawna. Pod tym względem, banki działające na terenie Polski można podzielić na trzy rodzaje:9 1) banki państwowe, z których obecnie funkcjonują tylko dwa – Powszechna Kasa Oszczędności oraz Bank Gospodarstwa Krajowego. Jako podstawową przyczynę zachowania tej formy prawnej w gospodarce rynkowej trzeba wskazać specjalny charakter działalności tych instytucji. J. Świderski: Finanse..., op. cit., s. 14 –15. B. Pietrzak: System bankowy [W:] System finansowy w Polsce - lata dziewięćdziesiąte, praca zbiorowa pod red. B. Pietrzaka, Z. Polańskiego.. PWN, Warszawa 1997, s. 39. 9 P. Wyczański, M. Gołajewska: Polski system bankowy 1990 – 1995. Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1996, s. 79. 7 8 2) rozpowszechnioną formą funkcjonowania banków depozytowo - kredytowych są banki w formie spółek akcyjnych. W tej grupie mieszczą się między innymi: a) banki – jednoosobowe spółki akcyjne Skarbu Państwa, działające na podstawie Kodeksu Handlowego oraz innych przepisów, mające przejrzystą strukturę organów zarządzających oraz przysługujących im uprawnień. Banki z wyłącznym lub przeważającym udziałem skarbu państwa to np.: PKO BP, banki wyodrębnione ze struktury NBP (m.in. Gdański, Śląski) b) banki w formie spółki akcyjnej o kapitale mieszanym, np.: Bank Komunalny S.A., Bank Świętokrzyski c) banki z wyłącznym lub przeważającym udziałem kapitału zagranicznego, np.: Deutsche Bank, City Bank. 3) banki spółdzielcze, zorganizowane są one na podstawie Prawa Spółdzielczego – są zatem spółdzielniami. Struktura organów samorządowych tych banków, zakres ich obowiązków i uprawnień określa Prawo Spółdzielcze na ogólnych zasadach właściwych tego typu instytucjom, bez względu na rodzaj działalności jaką prowadzą. Innym kryterium podziału banków może być rodzaj wykonywanej przez nie działalności. Większość banków komercyjnych działających w Polsce ma charakter banków uniwersalnych. Bank uniwersalny jak sama nazwa wskazuje, nie ogranicza się do wykonywania wybranych czynności, lecz świadczy cały zestaw usług bankowych, związanych z ustawowo określonymi obszarami działalności. Działając na rynku krajowym i międzynarodowym, przeprowadzają one operacje w walutach krajowych i walutach obcych. Banki komercyjne stanowią zatem trzon sektora bankowego oraz odgrywają najważniejszą rolę na rynku usług finansowych w Polsce. Bank jest instytucją wykonującą w szerokim zakresie podstawowe funkcje bankowe. Do podstawowych zadań banku zaliczane jest zadanie gromadzenia środków pieniężnych, pochodzących z różnych źródeł i od wielu podmiotów. Środki przyjmowane są w formie wpłat na rachunki bieżące przedsiębiorstw, depozytów, lokat terminowych, wkładów oszczędnościowych. Środki zebrane przez bank wykorzystywane są na finansowanie różnego rodzaju operacji dochodowych. Są to przede wszystkim pożyczki i kredyty stanowiące główne źródło dochodów banku. Ten obszar działania banku ma wyjątkowe znaczenie dla funkcjonowania całej gospodarki narodowej. Banki realizują wymienione wyżej zadania poprzez wykonywanie określonych czynności zwanych operacjami bankowymi. Tradycyjnie rozróżnia się trzy podstawowe grupy operacji bankowych:10 - czynne (aktywne), - bierne (pasywne), - pośredniczące (nazywane także komisowymi lub usługowymi). Przeprowadzane przez bank rozliczenia pieniężne można podzielić na: 11 - rozliczenia przeprowadzane w formie gotówkowej i bezgotówkowej, - w obrocie krajowym i zagranicznym, - rozliczenia przeprowadzone przez jeden bądź kilka banków. Rozliczenia między kontrahentami dokonywane są w formie gotówkowej i bezgotówkowej. Działalność banków komercyjnych oparta jest na kilku podstawowych zasadach. Wyróżnia się w szczególności:12 - zasadę samodzielności banków, - zasadę samofinansowania się banków, - zasadę uniwersalizmu działania banków, - zasadę poddania działalności banków kontroli wewnętrznej oraz nadzorowi bankowemu. Sektor bankowy w Polsce przeszedł szereg przekształceń, zmian i transformacji. Stanowi sektor o najwyższej dynamice rozwoju. W trakcie swej ewolucji wielokrotnie zmieniał swoją strukturę, aż do obecnej – dwupoziomowej. Nie oznacza to jednak, że ta ewolucja została już zakończona. Dynamiczny rozwój gospodarki, rosnące wymogi rynków finansowych, dążenie Polski do wejścia do Unii Europejskiej zmusza polski system bankowy do dalszego rozwoju oraz przystosowania swej struktury i sposobu funkcjonowania do norm obowiązujących w Unii Europejskiej. Z. Krzyżkiewicz: Operacje bankowe. Rozliczenie i ewidencja. Poltext, Warszawa 1994, s. 25. Z. Dobosiewicz: Wprowadzenie do finansów i bankowości. PWN, Warszawa 2000, s. 179, 270-280 12 A. Pomorska: Prawne podstawy działalności banków w Polsce - zagadnienia wybrane. [W:] Bankowość..., op. cit., s. 169 – 170. 10 11 SYSTEM BANKOWY W POLSCE
