ciało i zdrowie w socjologii wychowania floriana znanieckiego body

Nowiny Lekarskie 2011, 80, 5, 383–386
EWA SYREK
CIAŁO I ZDROWIE W SOCJOLOGII WYCHOWANIA FLORIANA ZNANIECKIEGO
BODY AND HEALTH IN FLORIAN ZNANIECKI’S SOCIOLOGY OF EDUCATION
Katedra Pedagogiki Społecznej
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Kierownik: prof. dr hab. Ewa Syrek
Streszczenie
Wstęp. Problematyka dotycząca ciała, zdrowia i choroby interesowała od zarania dziejów nie tylko lekarzy i filozofów, ale także przedstawicieli wielu innych nauk humanistycznych. Współczesny rozwój socjologii ciała, socjologii zdrowia i choroby (wcześniej socjologii
medycyny) ma swoje źródła w wielu wcześniejszych koncepcjach i analizach socjologicznych. Florian Znaniecki w swojej „Socjologii
wychowania” wiele uwagi poświęcił zagadnieniom zdrowia. Zwrócił uwagę między innymi na udział osobnika w zachowaniu biologicznego podłoża grupy społecznej, wskazując, że typy fizyczne różnicują się w zależności od funkcji społecznych, do których ciało
osobnika ma służyć. Z dorobku tego czerpie także współczesna pedagogika zdrowia i np. społeczna psychologia środowiskowa.
Cel. Celem pracy jest prezentacja poglądów wybitnego polskiego socjologa, Floriana Znanieckiego (1882–1958), dotyczących społecznych kontekstów zdrowia i ciała, które zostały przedstawione w „Socjologii wychowania” T. I i II (1928, 1930), a w konsekwencji inspirowanie do refleksji i analiz współczesnych kontekstów socjologicznych omawianych zagadnień.
Materiał i metoda. Zastosowano analizę treści „Socjologii wychowania” T. 2. Urabianie osoby wychowanka oraz Wychowanie fizyczne.
Wyniki i wnioski. Przeprowadzone analizy pozwalają m.in. odnieść się do osiągnięć naukowych na gruncie nauk społecznych i humanistycznych związanych ze zdrowiem i ciałem a także uświadomić sobie zróżnicowanie i rozwój koncepcji w zakresie analizowanych
zagadnień.
SŁOWA KLUCZOWE: ciało, zdrowie, wychowanie, społeczeństwo.
Summary
Introduction. The problems of body, health and disease since the dawn of time were not only the physicians’ and philosophers’ subject of concern but they were explored also by the representatives of the different humanistic sciences. Contemporary development
of the sociology of the body as well as the development of the sociology of health and disease (previously called the sociology
of medicine) is enrooted in many previous conceptions and sociological analyses. Florian Znaniecki in his book “Sociology of Education” had paid a lot of attention to the problems of health. He had given an attention, among other things, to the individual’s role
in retaining the biological basement of the social group. He indicated that the physical types differentiate according to the social
functions to which the individual’s body is intended to be used. Contemporary sociology of health as well as the social environmental
psychology, among others, draw their ideas in many ways from the presented conception.
Aim. The aim of the study is presenting the ideas of the outstanding Polish sociologist, Florian Znaniecki (1882–1958), especially it
is presenting the part of his work focused at the social contexts of body and health. Mentioned ideas are presented in the Florian
Znaniecki’s book “Sociology of Education” vol. 1 and 2. In the consequence the aim of the study is inspiring to the reflections and
analysis related to the contemporary sociological contexts of the mentioned problems.
Material and method. the method was applied of the text contents analysis focused at the “Sociology of Education” 2nd volume
(Title of the volume: Moulding the Foster Child’s/the Pupil’s Identity. Title of the second part of the volume: Physical Education)
Results and conclusions. The carried out and presented analyses allow, among others, to identify references to the achievements
of the social and humanistic sciences concerned with problems of health and body, as well as they allow to be aware of the diversity
and ways of development of the conceptions in the field of the analyzed problems.
KEY WORDS: body, health, education, society.
Wstęp
Zagadnienia związane z ciałem, zdrowiem i chorobą w
medycynie, filozofii i innych naukach humanistycznych ma
swoją wielowiekową tradycję. Obszar tych zainteresowań
i optyka widzenia problemów zmieniły się w dziejach przeobrażeń społecznych i rozwoju poszczególnych dyscyplin
naukowych, ale sporo z nich pozostało nadal aktualnych.
Florian Znaniecki w swojej „Socjologii wychowania” wiele
uwagi poświęcił zagadnieniom zdrowia. Zwrócił uwagę na
udział osobnika w zachowaniu biologicznego podłoża gru-
py społecznej, wskazując, że typy fizyczne różnicują się
w zależności od funkcji społecznych, do których ciało
osobnika ma służyć [1]. Florian Znaniecki (1882–1958)
w swoich koncepcjach eksponował polską odmianę socjologii humanistycznej. Był on przekonany, że źródłem światopoglądowej rewolucji może być jedynie filozoficzna
refleksja o kulturze, z tego m.in. powodu jego filozofia
określana początkowo jako „humanizm” została nazwana
„kulturalizmem” [2]. Wprowadził do socjologii zasadę metodologiczną związaną z przyjęciem współczynnika humanistycznego w badaniu układów społecznych, która orzeka,
PRACE POGLĄDOWE
384
Ewa Syrek
że nie można pomijać postaw i przekonań ludzi w nie uwikłanych. Przyjęcie tej zasady było polemiczne wobec naturalistycznego podejścia do badania kultury [3].
Florian Znaniecki w swojej „Socjologii wychowania”
(T. 1 „Wychowujące społeczeństwo”, T. 2. „Urabianie osoby
wychowanka”), pierwszym teoretycznym traktacie socjologicznym dotyczącym wychowania podkreśla: „Każda grupa
społeczna interesuje się cielesnymi właściwościami swych
członków. Zainteresowanie to ma swoje źródło w tym domniemanym wpływie, jaki cielesne właściwości osobnika
w przekonaniu grupy wpływają na jego rolę społeczną jako
członka, tj. na wykonywanie jego obowiązków względem
grupy jako całości i względem innych członków. Jednym
z zadań wychowania przyszłych członków jest więc nadać
im cielesne właściwości pożądane, usunąć lub zapobiec
powstawaniu niepożądanych” [1]. Celem pracy jest prezentacja poglądów, wybitnego polskiego socjologa, Floriana
Znanieckiego (1882–1958) dotyczących społecznych kontekstów zdrowia i ciała, które zostały przedstawione w „Socjologii wychowania” T. I i II (1928, 1930), a w konsekwencji inspirowanie do refleksji i analiz współczesnych kontekstów socjologicznych omawianych zagadnień.
Teoretyczne podstawy analizy: typy fizyczne różnicują
się zależnie od przypisanych im funkcji społecznych [1]
Według Floriana Znanieckiego dbanie o zdrowie indywidualne i zbiorowe przejawia się w licznych normach i schematach wychowawczych. „Od wczesnego
dzieciństwa osobnik nie tylko jest przedmiotem pieczy
zdrowotnej starszych, ale na każdym kroku przyucza się
dbać o swoje zdrowie i mieć wzgląd na zdrowie innych…” [1]. Dokonując charakterystyki typów fizycznych na typ higieniczny, geneonomiczny, obyczajowoestetyczny, hedonistyczny, fizyczno-utylitarny i sportowy akcentuje ich społeczne znaczenie podkreślając, że
„każda grupa społeczna interesuje się cielesnymi właściwościami swych członków. Zainteresowanie to ma
swoje źródło w tym domniemanym wpływie, jaki cielesne właściwości osobnika w przekonaniu grupy wywierają na jego rolę społeczną jako członka, tj. na wykonywanie jego obowiązków względem grupy jako całości
i względem innych członków. Jednym z zadań wychowania przyszłych członków jest więc nadać im cielesne
właściwości pożądane, usunąć lub zapobiec powstaniu
niepożądanych” [1].
„…wychowanie fizyczne w najogólniejszym znaczeniu
tego słowa, polega na urabianiu typów fizycznych zgodnie
z wymaganiami społecznymi. Technicznie obejmuje ono
dwojakiego rodzaju czynności: a/ bezpośrednie wpływanie
na ciało wychowanka niezależnie od jego woli, b/ wpływanie na działalność wychowanka w taki sposób, aby wynikiem tej działalności były pewne modyfikacje własnego
ciała” [1].
Autor poza charakterystyką wspomnianych typów fizycznych poświęca wiele miejsca analizom procesu wychowania kształtującego określony typ fizyczny zarówno
PRACE POGLĄDOWE
w społeczeństwach niższych, jak i na wyższych szczeblach
cywilizacji. Wychowanie higieniczne „w społeczeństwach
niższych (zanikający na wyższych szczeblach cywilizacji)
występuje w świadomości i postępowaniu typ higieniczny –
typ osobnika skazanego, przeznaczonego na śmierć
z chwilą stwierdzenia u dziecka zaraz po urodzeniu lub
później oznak dowodzących, że jest ono skazane przez złe
moce to jego środowisko wychowawcze usiłuje temu skazaniu przeciwdziałać dokonując nad nim czynności magicznych i religijnych – ciało staje się terenem walki przeciw śmierci tak, aby zniszczyć śmiertelne właściwości ciała
dziecka (znachorzy, kapłani).
Przeciwnym typem jest typ fizycznie poświęcony, przeznaczony do życia np. za pomocą podania pokarmu sakralnego. Środowisko społeczne powinno mu dać niezbędną
opiekę i wychowanie. Powyższe typy znikają, gdy znika
wiara w mistyczne przeznaczenie [9] .…typ przeznaczony
do życia rozszerzając się, utracił w znacznej mierze dawniejsze swe znaczenie. Każdy osobnik jest dziś „przeznaczony do życia,” ma prawo do życia przede wszystkim zaś
każde dziecko, na mocy samego faktu, że żyje” [1].
Autor podkreślał nie tylko znaczenie higieny indywidualnej, ale zwracał uwagę na higienę życia zbiorowego oraz
środowiska naturalnego i technicznego „zamiast tylko
strzec osobnika przed zetknięciem ze szkodliwymi wpływami otoczenia, staramy się raczej otoczenie to unieszkodliwić, dostosowując go do potrzeb zdrowotnych człowieka” [1] „…wytwarzają się tu nowe typy higieniczne: typ
osobnika dbającego i osobnika niedbałego o higienę środowiska…” [1]. Ani państwo, ani liczne instytucje nie są w
stanie zapobiec skutkom niedostatecznego lub niehigienicznego odżywiania, ubrania, braku powietrza i światła,
przedwczesnego obciążenia pracą i innych czynników, np.
życie w biedzie, co uniemożliwia zachowanie reguł higienicznych [1].
Warto nadmienić, iż substancje typu alkohol, nikotyna, kokaina, morfina, opium, haszysz – u ludów barbarzyńskich miały moc mistyczną, dziś jak podkreśla Autor, są zagrożeniem zdrowia, dawnej bowiem chodziło
o zapobieżenie śmierci w społeczeństwach cywilizowanych; chodzi natomiast o zapobieżenie chorobie.
„Ciało ludzkie jest niezbędnym narzędziem wszelkiej
działalności wytwórczej i wyniki tej działalności zależą od
jego sprawności jako narzędzia. Sprawność cielesna przy
wykonywaniu specyficznych czynności wytwórczych jest
podstawą klasyfikacji osobników ludzkich jako typów
fizyczno-utylitarnych i wyrobienie tej sprawności jest jednym z najpowszechniejszych zadań, jakie stawia sobie
wychowanie fizyczne” [1].
Wychowanie geneonomiczne dotyczy determinacji
społecznej, która wiąże się z genetyczną rolą rodziców
przyszłego pokolenia. „Trzeba, aby grupa społeczna interesowała się przyszłym pokoleniem zanim jeszcze przyjdzie
na świat” [1] „…grupa rasowa lub klasowa ma pewien ideał
fizyczny członka, w którym wyrażają się najdoskonalej
w jej własnym przekonaniu jej właściwości w porównaniu
z obcymi lub niższymi grupami…” [1].
Ciało i zdrowie w socjologii wychowania Floriana Znanieckiego
Natomiast wychowanie obyczajowo-estetyczne zwraca
uwagę na wygląd zewnętrzny osobnika, a jego ocena zależna jest w każdej grupie względami społecznymi bardziej niż
estetycznymi, chodzi o odróżnianie się od innych grup [1].
Typ obyczajowo-estetyczny zawiera trzy typy elementarne:
stały typ cielesny, typ kostiumowy, typ kinetyczny. Typ
cielesny wiąże się z przyrodzonym kształtem ciała, a typ
kinetyczny ze sposobem poruszania się, siedzenia, jedzenia,
tańczenia itp. Typ kostiumowy związany jest z różnicami
pokoleniowymi, klasowymi i zawodowymi oraz cechami
określającymi symbolizm statusu społecznego. Estetyczna
ocena wyglądu osobnika zależy w każdej grupie od względów społecznych mających na uwadze odróżnianie się od
innych grup społecznych. Każda grupa posiada ideał estetyczny członka grupy, ważna jest także moda. Autor wyróżnia dwa rodzaje mody: „moda w obrębie grupy społecznej
i moda w luźnej międzynarodowej zbiorowości” [1].
Wychowanie hedonistyczne związane jest z „regulacją społeczną hedonistycznego znaczenia, jakie ciało
ludzkie posiada, staje się [….] podstawą klasyfikacji
osobników na typy hedonistyczne i wytyczną dla specjalnej działalności wychowawczej. Rozróżniamy przede
wszystkim typy hedonistyczne bierne, w których wyraża
się traktowanie ciała osobnika jako wartości hedonistycznej dla innych ludzi oraz czynne, wyznaczające rolę
odgrywaną przez ciało jako źródło i narzędzie przyjemności i przykrości samego podmiotu” [1]. Autor wyróżnił ponadto ideał negatywno-hedonistyczny-algistyczny,
który wiąże się z szukaniem bólu, cierpienia i umartwiania oraz pozytywno-hedonistyczny ukierunkowany na
poszukiwanie i używanie przyjemności życiowych.
Wychowanie fizyczno-utylitarne. „Każda funkcja społeczna wykonywana przez osobnika zajmującego określone
stanowisko w grupie wymaga oczywiście pewnej swoistej
sprawności organizmu jako narzędzia wszelkiego działania.
Wojownik, rzemieślnik, rolnik, artysta, gospodyni domowa
muszą mieć ciała lub poszczególne organy usprawnione do
wykonywania swoich specjalnych czynności. Sprawność ta
należy zasadniczo do danego typu funkcjonalnego, wchodzi
w zakres wymagań, stawianych przez grupę jednostce,
która zajmuje określone stanowisko” [1]. „Organizm indywidualny ostatecznie wydziela się w ujęciu społecznym
jako wartość specyficznie użytkowa osobnika, staje się
przedmiotem charakterystyki i oceny, ze względu na instrumentalne cechy jego ciała jako typ fizyczno-utylitarny,
dodatni lub ujemny w zakresie tego użytku, do którego jest
przeznaczony. Rozróżnić należy przy tym dwa rodzaje
typów fizyczno-utylitarnych: typ uprzedmiotawiany i oceniany ze względu na użytek jego ciała jako narzędzia własnych jego czynności, i typ, którego społeczne ujęcie i ocena zależy od roli, jaką jego ciało ma spełniać w charakterze
narzędzia czynności cudzych” [1]. Warto dodać, iż typ
uprzedmiotawiany ma znaczenie tylko przejściowe o charakterze przygotowawczym i wychowawczym i dotyczy
przygotowania zawodowego. Istota wychowania fizycznoutylitarnego miała polegać przede wszystkim na działaniach
usprawniających ciało do wykonywania specjalnych czynności oczekiwanych przez grupę społeczną.
385
Wychowanie sportowe. F. Znaniecki wiązał je ze
sportem, odróżniając go od fizycznej zabawy oraz pracy
fizycznej, której wyniki mierzą się użytecznością wytworów. Do sportu zaliczał czynności, które kiedyś
wchodziły w zakres jakiś społecznych funkcji, „lecz
utraciły charakter utylitarny przez to, że ich wyniki przestały być uważane za społecznie wartościowe, jak myślistwo w społeczeństwach cywilizowanych, rzucanie dyskiem lub oszczepem, strzelanie z łuku lub z pistoletu,
szermierka na szpady, po części boks…” [1]. Typy sportowe dodatnie charakteryzują się skutecznością i umiejętnością działalności sportowej zgodnie z ustalonymi
zasadami, a typy ujemne nie mają umiejętności uprawiania sportów lub też się sportem nie interesują. Autor
podkreśla także, iż sporty były pojmowane jako przywileje klasowe i grupowe, ale większość z nich traci cechę
klasowości. Sport podtrzymuje sprawność fizyczną niezbędną do wykonywania zadań społecznych. „Lecz
każdy sport prędzej czy później podlega organizacji
społecznej, a wtedy to bezrefleksyjne metody jego uczenia się przestają wystarczać. Uprawianie sportu staje się
sprawą grupową; rozwija się ideał doskonałości sportowej i współzawodnictwo w dążeniu do ideału i one
wprowadzają do sportu pierwiastek trwałego wysiłku
i pracy przygotowawczej. Wytwarzają się typy osobnicze
sportowców jako specyficzna odmiana typów fizycznych
i powstaje refleksyjne wychowanie sportowe” [1].
Od pierwszego wydania „Socjologii wychowania”
Floriana Znanieckiego minęło ponad 80 lat, od tego czasu
pojawiło się bardzo wiele nowych prac naukowych dotyczących zdrowia i ciała ludzkiego. Wiele z nich ma charakter interdyscyplinarny. W kontekście analizy tekstów
F. Znanieckiego warto zwrócić uwagę na znaczenie ciała
w socjologii. Pierwsze wydanie „Socjologii ciała” autorstwa Chrisa Shillinga (brytyjski profesor socjologii) miało
miejsce w 1993 roku, kolejne w 2003 i 2010 roku [4, 5].
Autor we wspomnianej pracy analizuje rozwój wielu
interesujących koncepcji ciała prezentując poglądy różnych autorów. Socjologia ciała stała się odrębną dyscypliną badawczą a w 1995 roku pojawiło się czasopismo
naukowe „Body&Society”. W Polsce obserwujemy sukcesywny rozwój zainteresowania problematyką ciała w
naukach społecznych wyrażający się w znaczącym dorobku edytorskim1.
1
Zob. m.in. Z. Bauman: Ciało i przemoc w obliczu nowoczesności (1995); Z. Melosik: Tożsamość ciało i władza (1996),
Z Melosik (red.): Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji
(1999), Z. Melosik: Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant
(2010); M. Bakke: Ciało otwarte. Filozoficzne reinterpretacje
kulturowych wizji cielesności (2000); E. Hyży: Kobieta, ciało,
tożsamość (2003); A. Buczkowski: Społeczne tworzenie ciała
(2005); R. Cieślak (red.): Retoryka ciała w dyskursie publicznym
(2008); M.S. Szczepański (red.): Ciało spieniężone? szkice antropologiczne i socjologiczne (2008); H. Jakubowska: Socjologia
ciała (2009); A. Brytek-Matera (red.): Ciało w dobie współczesności: wybrane zagadnienia z problematyki obrazu własnego ciała
(2010); E. Banaszak, P. Czajkowski (red.): Corpus delicti – rozkoszne ciało: szkice nie tylko z socjologii ciała (2010)
PRACE POGLĄDOWE
386
Ewa Syrek
Piśmiennictwo
1. Znaniecki F.: Socjologia wychowania. T. 1 i T. 2, Warszawa
2001, 365, 366, 160, 365, 365, 272-273, 384, 392, 381, 383,
391, 393, 395, 402, 408, 414, 430, 431, 437, 437.
2. Szacki J.: Historia myśli socjologicznej. Warszawa 1983,
734.
3. Sitek W.: Znaniecki Florian W: Encyklopedia Socjologii,
Warszawa 2000, 365.
4. Shilling Ch.: Socjologia ciała. Tłum. M. Skowrońska. Warszawa 2010.
PRACE POGLĄDOWE
5. Byczkowska D.: Recenzja książki: Chris Shilling (2010),
Socjologia ciała. Wydawnictwo Naukowe PWN. Prz. Socjol.
Jakościowej, 2011, 7(3).
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. Ewa Syrek
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Katedra Pedagogiki Społecznej
ul. Grażyńskiego 53
40-126 Katowice
tel.: 32 3599 728