Zabezpieczenie społeczne - Polityka Spo³eczna i inne sprawy

http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/zabezpieczenie/w1.htm
dr. Ryszard Szarfenberg – Zabezpieczenie społeczne
Wykład 1
Pochodzenie wyrażenia „zabezpieczenie społeczne”: Rada Komisarzy Ludowych – dekret o
zabezpieczeniu społecznym z 1918, Social Security Act z 1935 (ustawa z USA), a potem
Karta Atlantycka z 1941 (punkt 5: they desire to bring about the fullest collaboration between
all nations in the economic field with the object of securing, for all, improved labor standards,
economic advancement and social security, ale też w punkcie 6 – „freedom form fear and
want”); Powszechna deklaracja Praw Człowieka z 1948 artykuł 22: „Każdy człowiek ma jako
członek społeczeństwa prawo do zabezpieczenia społecznego [w tłumaczeniu na stronach
ONZ mamy tu jednak „do ubezpieczeń społecznych”]; ma również prawo do
urzeczywistniania - poprzez wysiłek narodowy i współpracę międzynarodową oraz zgodnie z
organizacją i zasobami każdego Państwa - swych praw gospodarczych, społecznych i
kulturalnych, niezbędnych dla jego godności i swobodnego rozwoju jego osobowości”
W innych językach: sécurité sociale, protection sociale, social security, social protection i
soziale Sicherung, soziale Sicherheit, sozialer Schutz lub Sozialschutz, a po rosyjsku
социальное обеспечение
[bardzo dobre wprowadzenie historyczno pojęciowe jest w książce T. Zielińskiego
„Ubezpieczenie społeczne pracowników”]
Definicje akademickie
Jerzy Piotrowski w książce „Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody” z 1966 r.


ZS jako „całokształt urządzeń publicznych zapewniających ochronę przed
niedostatkiem” (Pierwsze zdanie wstępu)
ZS jako „całokształt środków i działań (instytucji) publicznych, przy których
pomocy społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich obywateli przed groźbą
niezaspokojenia podstawowych potrzeb, społecznie uznanych za ważne” (s.29).
Ubezpieczenie społeczne jest w takim ujęciu jedną z metod, technik czy zasad technicznych
(obok zaopatrzeniowej i opiekuńczej), JP proponuje by cele ZS osiągać poprzez metody
„zintegrowane i wzajemnie się uzupełniające”, przez koordynację różnorakich działań i
urządzeń” (s.85), gdyż oparcie na jednej metodzie „narzuca ograniczenia co do rodzaju i co
do stopnia zaspokojenia potrzeb”. Jest to ujęcie „szerokie i ogólne”, dalej JP wyróżnia też
ZS w węższym znaczeniu: „zabezpieczenie materialne osób, które w zasadzie bez własnej
winy nie posiadają wystarczających źródeł utrzymania, albo nawet nie posiadają ich
wcale” takie zabezpieczenie jest realizowane poprzez zasiłki i renty ubezpieczeniowe, zasiłki
pomocy społecznej, społeczną służbę zdrowia, domy dla rencistów, upośledzonych fizycznie
itp. oraz przeszkalanie zawodowe i rehabilitacja. (s. 85) Za przykład takiej definicji służy JP
definicja Eveline M. Burns:
1
„ZS obejmuje te wszystkie urządzenia publiczne, które bez względu na swoją nazwę
(opieka społeczna, pomoc społeczna, ubezpieczenie społeczne) mają na celu
zabezpieczenie materialnych warunków egzystencji jednostki w formie odpowiednich
świadczeń w określonych sytuacjach, tj. w razie spełnienia się określonych ryzyk” (w
przypisie JP powołuje się na książkę Burns z 1956 „Social Security and Public Policy”, ale
nie podaje numeru strony).
Mirosław Księżopolski odróżnia natomiast definicje ZS jako celu, wartości czy stanu
pożądanego, czyli
 ZS jako bezpieczeństwo socjalne („stan wolności od niedostatku materialnych środków
utrzymania i istnienie realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki” czyli „stan wolności
od tych zagrożeń, których głównym skutkiem jest brak lub niedostatek środków
utrzymania” tzn. pieniędzy, rzeczy, opieki) [MK pisał też o bezpieczeństwie społecznym,
które obejmowałao bezpieczeństwo socjalne, ale było szerszym pojęciem]
oraz definicje ZS jako środka czy instrumentu do realizacji tego celu
 ZS jako przedsięwzięcia publiczne podejmowane dla zagwarantowania odpowiedniego
poziomu życia członków danego społeczeństwa w razie zaistnienia typowych zdarzeń
losowych (ryzyk socjalnych), a ich celem jest kompensata utraconych dochodów lub
zaspokojenie podstawowych potrzeb na co najmniej minimalnym poziomie, np. „udzielanie
różnego rodzaju świadczeń zapewniających obywatelowi poczucie bezpieczeństwa
socjalnego w takich wypadkach, jak: urodzenie i wychowywanie dziecka, zagrożenie czy
utrata zdrowia, zdarzenia losowe (wraz z działaniami profilaktycznymi i łagodzeniem ich
skutków), niezawinione pogorszenie sytuacji materialnej czy utrata możliwości
zarobkowania, wygasanie dochodów z pracy, bezradność itp.”
Wracając do Piotrowskiego, wyróżnił on definicje opisowe, które wymieniają urządzenia
zaliczane do ZS lub cechy, wg których określone urządzenia można zaliczyć do zakresu ZS.
Przykładem ma być lista kryteriów zastosowanych przez Międzynarodową Organizację
Pracy przy zbieraniu informacji o kosztach zabezpieczenia społecznego (badania prowadzono
od 1949 do 1999). Oto te trzy kryteria:
1. Celem programu powinno być udzielanie pomocy w zakresie lecznictwa lub
profilaktyki medycznej, bądź podtrzymanie dochodu w przypadku niezawinionej
utraty zarobku lub znacznej jego części, bądź udzielanie dodatkowego dochodu
osobom mających obowiązki rodzinne.
2. Program powinien być oparty na podstawie aktu ustawodawczego, który przyznaje
określone prawa indywidualne lub nakłada określone obowiązki na instytucje
publiczne, półpubliczne (semi public) lub autonomiczne.
3. Program winien być administrowany przez instytucję państwową lub nadzorowaną
przez państwo instytucję publiczną (semi-public), czy też przez specjalną instytucję
autonomiczną [tak JP tłumaczy public, semi-public, autonomus]
W badaniach z lat 1994-1996 zmieniono nieco te kryteria.
Celem programu powinno być dostarczanie świadczeń w ramach co najmniej jednej z 9
funkcji (w innym miejscu jest to klasyfikacja zdarzeń losowych
(contingencies)/ryzyk/potrzeb, a takie funkcjonalne podejście ma być charakterystyczne dla
2
ESSPROS, czyli European System of integrated Social PROtection Statistics, krótki opis
funkcji za bazą SES - SOcial Security Database):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Choroba i ochrona zdrowia
Starszy wiek
Niepełnosprawność
Śmierć żywiciela rodziny
Bezrobocie
Urazy i choroby związane z pracą [na ogół: wypadki przy pracy i choroby zawodowe]
Do tego dodano funkcje ujęte w szerszym pojęciu social protection (obejmującym
świadczenia niezależnie od składek i historii zatrudnienia i stosowanym w UE)
7. Rodzina/dzieci
8. Mieszkalnictwo
9. Wykluczenie społeczne/pomoc społeczna
Kryteria 2 i 3 pozostawiono niezmienione, dodano kryterium 4 – program może być
administrowany przez instytucję prywatną, której zlecono wykonywanie prawnie
określonych zobowiązań. W ramach klasyfikacji funkcji przez ESSPROS nie wyróżniono
urazów związanych z pracą (dlatego ESSPROS wymienia 8 funkcji), poza tym jest tam
choroba/ochrona zdrowia (ale health czy health care chyba można tłumaczyć podobnie), poza
tym mamy tam „wykluczenie społeczne i inne niezaklasyfikowane gdzie indziej”.
Za instytucje spełniające te warunki uznano m.in.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Obowiązkowe i dobrowolne ubezpieczenia społeczne
Powszechne świadczenia nieskładkowe
Obowiązkowe fundusze oszczędnościowe (provident funds)
Odrębne świadczenia dla osób zatrudnionych w sektorze publicznym
Ubezpieczenia wypadkowe i zobowiązania zatrudniających w przypadku wypadków
przy pracy
Świadczenia rodzinne
Świadczenia dla bezrobotnych
Pomoc społeczna
Świadczenia zdrowotne
Cele świadczeń ZS wg MOP
Świadczenia zabezpieczenia społecznego mają na celu zapobieganie sytuacjom ubóstwa i
pozbawienia środków do życia (want and destitution) będących konsekwencją co najmniej
jednego z tych 9 ryzyk lub potrzeb. Świadczenia te mogą być potem dzielone wg typu ryzyka
lub potrzeby jakie zabezpieczają (cover u Jończyka byłoby pewnie „chronią”), np.
świadczenia rodzinne czy świadczenia wypadkowe; oraz wg swojej formy, np. świadczenia
pieniężne czy świadczenia w naturze (rzeczy lub usługi).
Na uwagę zasługuje też wymiana informacji w ramach Unii Europejskiej pod nazwą
MISSOC (Mutual Information System on SOCial protection in the EU member states),
na tej samej zasadzie stworzono też bazę danych pod nazwą MISSCEEC (Mutual
Information System on Social Protection in the Central and Eastern European
Countries). Umieszczono tam następujące kategorie świadczeń/ryzyk/potrzeb:
3
1. Ochrona zdrowia
2. Choroba – świadczenia pieniężne
3. Macierzyństwo
4. Niepełnosprawność
5. Starszy wiek
6. Śmierć żywiciela
7. Urazy związane z pracą i choroby zawodowe
8. Świadczenia rodzinne
9. Bezrobocie
10. Gwarantowanie wystarczających zasobów (w przypadku Polski omawiano tu pomoc
społeczną)
11. Opieka długoterminowa
Na tej liście można by dokonać zmian by wszystkie pozycje był ryzykami: 1 jako „choroba –
świadczenia rzeczowe”, 3 jako „przerwa w pracy z powodu macierzyństwa”, 8 jako „koszty
opieki nad dziećmi”, 10 jako „ubóstwo”, 11 jako „potrzeba długotrwałej opieki”.
Pomijam klasyfikację wydatków socjalnych OECD i klasyfikację Rady Europy MISSCEO
(Mutual Information System on Social Protection of the Council of Europe).
Wykład 2 i 3
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948, w art 22 każdy ma prawo do
„social security”, co przetłumaczono u nas „do ubezpieczeń społecznych”, a po niemiecku do
„soziale Sichercheit”, czyli do bezpieczeństwa socjalnego. [Deklaracja to deklaracja, dlatego
można ją omawiać razem z zaleceniami MOP 67 i 69 (patrz dalej) oraz zaleceniami UE 441 i
442 z 1992 dotyczącymi zabezpieczenia społecznego (social protection)]
Definicja prawna zabezpieczenia społecznego, ale sformułowana nie w ustawie, ale dla
orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w związku z art. 67 polskiej Konstytucji:
„1. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze
względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy
zabezpieczenia społecznego określa ustawa.
2. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków
utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa
ustawa.”
Twórcy bazy prawnej LEX uznali, że ustawą tą jest ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu
bezrobociu, a o ustawie o pomocy społecznej nie wspomnieli.
Definicja ZS przez TK w kontekście orzeczenia dotyczącego ustawy o pomocy społecznej.
„Pomoc społeczną traktuje się współcześnie z reguły jako jeden z elementów zabezpieczenia
społecznego pojmowanego jako system urządzeń i świadczeń służących zaspokojeniu
usprawiedliwionych potrzeb obywateli, którzy utracili lub doznali ograniczenia
zdolności do pracy, albo zostali obciążeni nadmiernie kosztami utrzymania rodziny. W
skład tak pojętego zabezpieczenia społecznego wchodzą trzy instytucje prawne:
ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie społeczne i pomoc społeczna. Pomoc społeczna ma
w odniesieniu do ubezpieczenia czy zaopatrzenia społecznego charakter uzupełniający.
Obejmuje bowiem te przypadki, w których nie ma możliwości wypłaty świadczeń z tytułu
ubezpieczeń czy zaopatrzenia, jak również może uzupełniać świadczenia wypłacone z tych
tytułów. Jest więc ona stosowana wobec osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji w
4
sytuacjach, w których osoby te nie nabyły uprawnień z tytułu ubezpieczeń czy zaopatrzenia,
bądź gdy świadczenia te są niewystarczające ze względu na stan zdrowia danej osoby,
wypadki losowe itp.” (orzeczenie TK K 17/92, ale wtedy nie było jeszcze art. 67 Konstytucji
z 1997, chodziło o zgodność z artykułem odwołującym się do sprawiedliwości społecznej
oraz równości praw w poprzedniej Konstytucji).
Definicja ta jest odtąd powoływana w uzasadnieniach do orzeczeń TK, a więc w sposób
pośredni ma wpływ na polskie prawo.
ZS w ratyfikowanych przez Polskę międzynarodowych aktach prawnych
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r.
ratyfikowany przez nas w 1977: art.9 „Państwa Strony niniejszego Paktu uznają prawo
każdego do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne”.
Europejska Karta Społeczna z 1961 r. (Rada Europy) ratyfikowana przez nas w 1997 r.:
art. 12 Prawo do zabezpieczenia społecznego: "W celu zapewnienia skutecznego
wykonywania prawa do zabezpieczenia społecznego, Umawiające się Strony zobowiązują się:
1. ustanowić lub utrzymywać system zabezpieczenia społecznego;
2. utrzymywać system zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie, równym
co najmniej poziomowi niezbędnemu dla ratyfikowania Konwencji Międzynarodowej
Organizacji Pracy (nr 102) dotyczącej minimalnych norm zabezpieczenia społecznego;
3. zabiegać o stopniowe podnoszenie poziomu systemu zabezpieczenia społecznego;
4. podjąć kroki, poprzez zawarcie odpowiednich porozumień dwustronnych i wielostronnych
lub za pomocą innych środków, i z zastrzeżeniem warunków ustanowionych w takich
porozumieniach, w celu zapewnienia:
a) równego traktowania własnych obywateli i obywateli innych Umawiających się Stron,
jeżeli chodzi o uprawnienia z tytułu zabezpieczenia społecznego, w tym zachowanie korzyści
wynikających z ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia społecznego, bez względu na
zmiany miejsca pobytu na terytoriach Umawiających się Stron, które mogłyby podjąć osoby
chronione;
b) przyznawania, zachowania i przywracania uprawnień z tytułu zabezpieczenia społecznego
za pomocą takich środków, jak zliczanie okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia,
wypełnionych zgodnie z ustawodawstwem każdej z Umawiających się Stron"
Interesujące, że nie ratyfikowaliśmy punktu 1 z artykuł 13 EKS "Prawo do pomocy
społecznej i medycznej": "W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do pomocy
społecznej i medycznej, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. zapewnić, by każdej
osobie, która nie posiada dostatecznych zasobów i która nie jest zdolna do zapewnienia
ich sobie z innych źródeł, szczególnie poprzez świadczenia z systemu zabezpieczenia
społecznego, została przyznana odpowiednia pomoc oraz, w przypadku choroby, opieka
konieczna ze względu na jej stan”. Jak widać w EKS odróżniono prawo do zabezpieczenia
społecznego (social security) od prawa do pomocy społecznej (social assistance). Ponadto w
artykule 14 mamy prawo do social welfare services, czyli jak wynika z treści do pracy
socjalnej.
Konwencja 102 MOP z 1952 o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego, do
stosowania której zobowiązuje nas EKS (zapowiedź ratyfikacji tej Konwencji w Strategii
Polityki Społecznej, która jednak nadal nie jest dokumentem rządowym, ustawa o ratyfikacji
K102 została uchwalona przez Sejm w kwietniu 2003). Poza K102 warto wspomnieć o
5
zaleceniu nr 67 dotyczącym zabezpieczenia dochodu z 1944 (Income Security
Recomendation - tłumaczenie ze zbioru PWN Konwencji MOP, po niemiecku Sicherung des
Lebensunterhaltes, czyli (za)bezpieczeństwo środków utrzymania, z kolei T. Zieliński pisał o
„gwarancji środków egzystencji”, tłumaczy się też tam contingencies jako ryzyko i zaraz
potem jako przypadki). W zaleceniu zostały omówione zarówno ubezpieczenie społeczne
(social insurance) jak i pomoc społeczna (social assistance tłumaczona jako opieka
społeczna), sformułowano też zasadę iż pomoc społeczna uzupełnia ubezpieczenie społeczne:
Provision for needs not covered by compulsory social insurance should be made by
social assistance, przy czym: certain categories of persons, particularly dependent
children and needy invalids, aged persons and widows, should be entitled to
allowances at reasonable rates according to a prescribed scale. Do zalecenia
dołączono Aneks z propozycjami stosowania zasad przewodnich określonych w samym
zaleceniu. W zaleceniu mowa o potrzebach i ryzykach. Mamy też wyliczenie ryzyk (franc:
éventualités): choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, podeszły wiek, śmierć żywiciela
rodziny, bezrobocie, wydatki nadzwyczajne (emergency expenses), obrażenia (injuries, a
po niemiecku Arbeitsunfälle und Berufskrankheiten) wynikające z zatrudnienia.
Interesujące też m.in., że maintenance allowances przetłumaczono w naszym zbiorze jako
„specjalne dodatki żywnościowe” (kuriozum!!). Zalecenie nr 69 z 1944 dotyczy opieki
medycznej (medical care), nawet bardziej rozbudowane niż Z67 m.in. ze wskazaniem że
opieka powinna dotyczyć całej ludności - zatrudnionych, jak i niezatrudnionych. Tu m.in.
przetłumaczono subsistence level jako minimum egzystencji, dotyczyło to zwolnienia z
obowiązku opłacania składek zdrowotnych osób o dochodach niższych niż minimum
egzystencji.
K102: reguluje następujące świadczenia (zakres przedmiotowy):
1. opieka lekarska (przedmiot ochrony: wszelki stan chorobowy, ciąża, poród, a
także ich skutki),
2. zasiłki chorobowe (przedmiot ochrony: niezdolność do pracy wskutek choroby,
pociągającą za sobą utratę zarobku),
3. świadczenia w razie bezrobocia (przedmiot ochrony: utrata zarobku z powodu
niemożności otrzymania odpowiedniego zatrudnienia),
4. świadczenia na starość (przedmiot ochrony: przeżycie ponad ustalony wiek),
5. świadczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych (przedmiot
ochrony: skutki tych wypadków i chorób – stany chorobowe, niezdolność do pracy
powodująca utratę zarobku, trwała całkowita utrata zdolności zarobkowania lub utrata
częściowa powyżej ustalonego stopnia, utrata środków utrzymania przez wdowę i
dzieci z powodu śmierci jedynego żywiciela),
6. świadczenia rodzinne (przedmiot ochrony: odpowiedzialność za utrzymanie
dzieci),
7. świadczenia macierzyńskie (przedmiot ochrony: ciąża, poród i ich skutki oraz
będąca ich wynikiem utrata zarobków),
8. świadczenia w razie inwalidztwa (przedmiot ochrony: niezdolność do
wykonywania jakiejkolwiek działalności zawodowej jeśli będzie trwała lub
istnieje nadal po wykorzystaniu prawa do zasiłku chorobowego),
9. świadczenia w razie śmierci żywiciela rodziny (przedmiot ochrony: utrata przez
wdowę i dzieci środków utrzymania).
W polskim tłumaczeniu jest „przedmiot ochrony” w angielskiej wersji mamy „contingencies
covered” (w każdym razie nie risk) a w niemieckiej „gedeckte Fall”
6
Zakres podmiotowy (zakres osób chronionych) jest zwykle określony następująco: ustalone
grupy pracowników stanowiące łącznie co najmniej 50% wszystkich pracowników albo
ustalone grupy ludności zawodowo czynnej stanowiące co najmniej 20% ogółu
mieszkańców albo wszystkich mieszkańców, których środki nie przekraczają ustalonych
granic (świadczenia bezrobocie, zasiłki chorobowe, świadczenia na starość, rodzinne,
inwalidztwo, utrata żywiciela). Co do wysokości świadczeń pieniężnych mamy dość
interesujący punkt odniesienia: „płaca typowego pracownika niewykwalifikowanego płci
męskiej”, wysokości określono od 40% do 50% tej płacy.
W K102 nie wskazuje się konkretnych źródeł finansowania, nie uznaje się, że ubezpieczenie
społeczne jest jedynym możliwym sposobem zapewniania tych świadczeń (ale wiecej na ten
temat jest w zaleceniach 67 i 69). W tym sensie K102 to raczej kwestia reżimu (kto co
dostaje i na jakich warunkach czy w jakich sytuacjach) niż filarów (kto finansuje, kto
zapewnia czy dostarcza)
Przy okazji należy wspomnieć o Jana Jończyka klasyfikacji ryzyk (czyli w tłumaczeniu K102
przedmiotów ochrony) składających się na ryzyko socjalne w świetle polskiego prawa:
1. dożycie wieku emerytalnego, ("ubezpieczenie emerytalne" za ustawą o systemie
ubezpieczeń społ. z 1998)
2. trwała lub okresowa niezdolność do pracy (pojęcie z ustawy o emeryturach i rentach z
FUS z 1998, ubezpieczenie rentowe - pojęcie z ustawy o systemie ubezpieczeń społ. ),
3. śmierć żywiciela, (ubezpieczenie rentowe - z ustawy o systemie ubezpieczeń społ.),
4. niezdolność lub niemożność świadczenia pracy (prowadzenia działalności), (ustawa o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa z
1999, ubezpieczenie chorobowe - za ustawą o systemie ubezpieczeń społ.)
5. wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, (nowa ustawa o ubezpieczeniu społecznym
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych z 2002, ubezpieczenie wypadkowe za ustawą o systemie ubezpieczeń społ.)
6. niezdrowie (koncepcja zdrowia WHO, czyli Światowej Organizacji Zdrowia, ochrona w
ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, o ryzyku potrzeby pielęgnacji, ale tu
zbieg z ryzykiem trudnych sytuacji życiowych)
7. bezrobocie, (z wyróżnionymi szczególnymi ryzykami młodzieży, przedemerytalnym,
agrarnym, niepełnosprawnych, Jończyk pisze tu zarówno o ustawie o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu z 1994, jak i o ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1997);
8. niedostatek dochodu w rodzinie, (ustawa o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i
wychowawczych z 1994)
9. trudne sytuacje życiowe (ustawa o pomocy społecznej z 1990 i argumentacja dlaczego nie
stosuje pojęci "ubóstwo", m.in. unikanie moralnych ocen, które wiążą się często z
ubóstwem – problematyka ubogich godnych i niegodnych pomocy)
1-6 ubezpieczeniowa forma ochrony, a 7-9 pomocowa forma ochrony. Interesujące jest
zaliczenie 7 do form pomocowych mimo istnienia składki opłacanej przez pracodawców (w
2003 2,45% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne).
Zrewidowana EKS z 1991 odwołuje się już nie do norm K102, ale Europejskiego Kodeksu
Zabezpieczenia Społecznego z 1964 r., który ustala wyższe standardy niż K102, tj. większe
grupy objętych świadczeniami, wyższe świadczenia (w Strategii Polityki Społecznej
zapowiedziano również ratyfikację zrewidowanej EKS).
7
Odniesienia do wyrażenia „zabezpieczenie społeczne” w polskim prawie (poza
Konstytucją i aktami międzynarodowymi), głównie różne odmiany wyrażenia „minister
właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego”. Powodem tego jest ustawa o działach
administracji rządowej z 1997 r., gdzie wyróżniono dział zabezpieczenie społeczne:
„Art. 31. 1. Dział zabezpieczenie społeczne obejmuje sprawy:
1)
ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego,
2)
funduszy emerytalnych,
3)
pomocy społecznej i świadczeń na rzecz rodziny,
4)
świadczeń socjalnych, zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób
niepełnosprawnych,
5)
kombatantów i osób represjonowanych,
6)
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem rzeczowych
świadczeń leczniczych.
2. Ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego podlega Zakład
Ubezpieczeń Społecznych.
3. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego sprawuje nadzór nad Prezesem
Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.”
W prawie dotyczącym budżetu państwa
W rozporządzeniu ministra finansów z 1999 r. w sprawie klasyfikacji części budżetowych
oraz określenia ich dysponentów wyróżniono część „zabezpieczenie społeczne”, która ma
numer 44, niemniej w jej ramach umieszcza się przede wszystkim dział „opieka społeczna”
numer 853. Dział „obowiązkowe ubezpieczenie społeczne” numer 753 pojawia się w różnych
częściach budżetu w tym w części 73 „Zakład Ubezpieczeń Społecznych”. KRUS stanowi
część nr 72, a zdrowie 46.
W rozporządzeniu ministra finansów z 2000 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji
dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów mamy szczegółowe rozpisanie
działów 753 i 853 na rozdziały.
Dział 753 - Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne
75300
(skreślony)
75301
Świadczenia pieniężne z zaopatrzenia emerytalnego
75302
Uposażenia prokuratorów w stanie spoczynku oraz uposażenia rodzinne
75303
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych
75304
Fundusz Alimentacyjny
75305
Fundusz Emerytalno-Rentowy
75306
Fundusz Prewencji i Rehabilitacji
75307
Fundusz Administracyjny [finansowanie kosztów obsługi ubezpieczenia]
75308
Fundusz Rezerwy Demograficznej
75309
Składki na ubezpieczenia społeczne
Rozdział ten występuje wyłącznie w części 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i obejmuje
składki na ubezpieczenia społeczne finansowane z budżetu państwa za osoby przebywające
na urlopach wychowawczych, za osoby pobierające zasiłek macierzyński oraz za osoby
niepełnosprawne.
75310
(skreślony)
75311
Renty strukturalne [miesięczne świadczenie pieniężne przysługujące za przekazane
gospodarstwo rolne i zaprzestanie działalności rolniczej przez kobietę 55-60 lat lub
mężczyznę 60-65 lat, ustawa o rentach strukturalnych w rolnictwie z 2001]
75312
Uposażenia sędziów w stanie spoczynku oraz uposażenia rodzinne
75395
Pozostała działalność
Dział 853 - Opieka społeczna
85300
(skreślony)
85301
Placówki opiekuńczo-wychowawcze
8
85302
85303
85304
85305
85313
85314
85315
85316
85317
85318
85319
85320
85321
85322
85323
85324
85325
85326
85328
85329
85330
85331
85332
85333
85334
85335
85346
85378
85395
85397
W rozdziale tym poza wydatkami związanymi z działalnością placówek opiekuńczowychowawczych ujmuje się wydatki na usamodzielnienie osób opuszczających placówki
opiekuńczo-wychowawcze, schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze i ośrodki
szkolno-wychowawcze oraz na kontynuowanie nauki przez te osoby.
Domy pomocy społecznej
Ośrodki wsparcia
Rodziny zastępcze
Żłobki
Składki na ubezpieczenie zdrowotne opłacane za osoby pobierające niektóre świadczenia
z pomocy społecznej
Zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia społeczne
W rozdziale tym ujmuje się zasiłki i pomoc w naturze oraz wydatki na opłacanie składek na
ubezpieczenia społeczne za osoby pobierające niektóre świadczenia z pomocy społecznej, a
także za osoby rezygnujące z pracy w związku z koniecznością sprawowania
bezpośredniej, osobistej opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny.
Dodatki mieszkaniowe
Zasiłki rodzinne, pielęgnacyjne i wychowawcze [takie postawienie sprawy nie pozwala
na oddzielenie tych wydatków od siebie]
Regionalne ośrodki polityki społecznej
Powiatowe centra pomocy rodzinie
Ośrodki pomocy społecznej
Jednostki specjalistycznego poradnictwa, mieszkania chronione i ośrodki interwencji
kryzysowej
Zespoły do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności
Fundusz Pracy
Państwowy Fundusz Kombatantów
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze
Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze
Specjalistyczne ośrodki szkoleniowo-rehabilitacyjne
Opieka i pomoc dla Polonii i Polaków za granicą
Pomoc dla uchodźców
Wojewódzkie urzędy pracy
Powiatowe urzędy pracy
Pomoc dla repatriantów
Refundacja ulg dla inwalidów wojennych i wojskowych z tytułu ubezpieczenia OC i AC
Dokształcanie i doskonalenie nauczycieli
Usuwanie skutków klęsk żywiołowych
Pozostała działalność
Gospodarstwa pomocnicze
Wykład 4
Zabezpieczenie społeczne elementy teorii.
ZS można ująć w schemacie środki – cele, tzn. w ramach zabezpieczenia społecznego używa
się pewnych środków, dla osiągnięcia określonych celów. Eksperci MOP w połowie lat 1980.
zaproponowali by uznać, że zasadniczym celem ZS jest „danie jednostkom i rodzinom
pewności, że ich poziom i jakość życia, na tyle na ile to możliwe, istotnie się nie pogorszy
w wyniku jakichkolwiek społecznych lub ekonomicznych ewentualności”.
Zwrócili oni ponadto uwagę, że nie tylko oznacza to uprawnienie do świadczeń
zaspokajających potrzeby, które spowodowało wystąpienie wspomnianych ewentualności,
ale przede wszystkim zapobieganie ich wystąpieniu, a w przypadkach, gdy zapobiec im nie
można, pomoc jednostkom i rodzinom w jak najlepszym przygotowaniu na uporanie się z ich
skutkami.
9
Podkreślali także, że najważniejsze są właśnie gwarancje bezpieczeństwa, natomiast
problematyka sposobu finansowania świadczeń czy własności instytucji ZS ma znaczenie
instrumentalne. Nie zmienia to jednak faktu, że większość zagadnień dyskutowanych w
debatach publicznych i opisywanych w literaturze dotyczy zagadnień instrumentalnych
właśnie, owych środków i sposobów osiągania bezpieczeństwa socjalnego.
Nieco bardziej szczegółowa lista celów zabezpieczenia społecznego (J. Ditch):
1. Zaspokojenie pilnej potrzeby finansowej wynikłej z nagłego i nieoczekiwanego
zdarzenia, takiego jak śmierć żywiciela, bezrobocie czy wypadek przy pracy.
2. Zapewnienie finansowania dodatkowych kosztów związanych z niepełnosprawnością i
potrzebą opieki.
3. Wsparcie rodziny jako jednostki społecznej.
4. Zapobieganie lub łagodzenie ubóstwa.
5. Redystrybucja zasobów, np. od młodszych do starszych, od samotnych do rodzin, od
sprawnych do niepełnosprawnych, od zdrowych do chorych.
Współcześnie dużo uwagi poświęca się pomiarowi poziomu realizacji celów społecznych, na
tym tle możemy zastanawiać się nad metodami pomiaru poziomu bezpieczeństwa
socjalnego zarówno w wymiarze subiektywnego odczucia bycia zabezpieczonym na
wypadek wystąpienia ryzyk socjalnych (np. pytając o to w sondażach), jak i obiektywnych
wskaźników ubożenia i ubóstwa, które to zjawiska oznaczają właśnie istotne pogorszenie
poziomu i jakości życia w wyniku wystąpienia „społecznych i ekonomicznych
ewentualności”. Ponadto istotne jest, jaki wpływ na bezpieczeństwo socjalne mają
świadczenia zabezpieczeniowe, tzn. na ile stosowane środki wpływają na realizację celu, co
też można mierzyć, np. poziomem ubóstwa przed transferami społecznymi i po tych
transferach, przykładowo w Polsce w 2001 r. stopa ubóstwa dochodowego przed transferami
(świadczenia socjalne z wyjątkiem emerytur) wynosiła 28,4%, a po transferach 14,6%.
Poza celami i pomiarem ich realizacji wskazuje się niekiedy ogólne zasady, według których
należy organizować i oceniać system zabezpieczenia społecznego, który powinien
1. Dostarczać świadczenia zapewniające pewien standard zaspokojenia potrzeb
(problem standardu zaspokojenia potrzeb, np. minimum socjalne czy minimum
egzystencji).
2. Obejmować wszystkie ryzyka socjalne (też problematyka Giddensa ryzyka
zewnętrzne a ryzyka wytworzone, w książce Social Security in Transition używa się
tego schematu, przynajmniej na poziomie opisu na Amazon).
3. Być spójny z innymi elementami polityki społecznej (ochrona zdrowia,
mieszkalnictwo, zatrudnienie, polityka rodzinna, wymiar sprawiedliwości)
4. Traktować tak samo osoby będące w podobnej sytuacji, czemu sprzyja ustawowe
regulowanie uprawnień i procedur, czyli niedyskrecjonalność systemu (ten postulat
przypomina ostatni o niedyskryminacji).
5. Być prosty i zrozumiały zarówno dla klientów, jak i dla personelu
(skomplikowane i niejasne przepisy sprzyjają oszustwom i utrudniają dostęp do
świadczeń).
6. Być elastyczny i łatwo dostosowywać się do sytuacji klientów oraz oczekiwań
większości społeczeństwa (przykład obowiązku informowania o zmianach sytuacji
oraz sprawdzania sytuacji co sześć miesięcy.
10
7. Działać niedyskryminująco, czyli nie czynić rozróżnień pod względem płci, rasy,
wyznania, niepełnosprawności, orientacji seksualnej.
Przejdźmy teraz do problematyki środków i sposobów ZS (aspekt instrumentalny)
Pewien sposób uporządkowania tych zagadnień zaproponowała m.in. Eveline Burns. Gdyby
przyszło nam konstruować system zabezpieczenia społecznego od nowa musielibyśmy podjąć
co najmniej cztery decyzje dotyczące:
1.
2.
3.
4.
Natury, zasad ustalania wysokości i warunków przyznawania świadczeń
Zakresu przedmiotowego ZS, czyli ryzyk chronionych w tym systemie
Metody finansowania programów ZS
Struktury i charakteru administracji ZS
Skoncentruję się przede wszystkim na punkcie 1.
Najogólniejsza definicja świadczenia z ZS odwołuje się do dwóch cech:
1. Nie jest to bezpośrednie wynagrodzenie za pracę (bezekwiwalentność);
2. Finansowane jest z środków publicznych.
Świadczenia mogą mieć formę pieniężną, rzeczową, usług.
Klasyfikacja świadczeń ZS dokonana przez Eveline Burns (1956)
 Świadczenia związane z potrzebami
o Demonstrowanymi: test dochodów i środków utrzymania, świadczenia
wyrównawcze
o Przeciętnymi: stała wysokość świadczeń
 Dla osób poniżej progu dochodowego (test dochodu?)
 Dla pewnych kategorii osób
 Świadczenia związane ze składkami
 Świadczenia związane z przeszłymi zarobkami
Klasyfikacja świadczeń dokonana przez T. Fitzpatricka (1999)
 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego – składkowe
 Świadczenia z pomocy społecznej – test środków utrzymania
 Świadczenia dla określonych kategorii osób (niekiedy zwane powszechnymi) –
nieskładkowe, bez testu środków utrzymania
 Świadczenia dyskrecjonalne – przy pewnych ogólnych regulacjach decyzja organu
przyznającego (specyficzny przykład angielskiego Fundusz Socjalnego, z którego udziela
się pożyczek w razie nagłej potrzeby, np. w związku z utratą pieniędzy lub mienia w
wyniku kradzieży)
 Świadczenia związane z zatrudnieniem – na podstawie faktu zatrudnienia (np.
wynagrodzenie za czas choroby) lub przebiegu zatrudnienia (emerytury zakładowe, czyli
jakby nasz trzeci filar).
 Transfery fiskalne – ulgi podatkowe (w tym rozwiązania typu "kredytów podatkowych" –
poniżej pewnego progu dochodowego - na ogół dla rodziny z dziećmi – nabywa się
uprawnienie do ulgi, wraz ze spadkiem dochodu wysokość tej ulgi rośnie, a po
11
przekroczeniu wymiaru podatku następuje zwrot różnicy w postaci świadczenia) [czasem
włącza się tego typu transfery do pomocy społecznej]
W Polsce wyróżnia się na ogół trzy techniki zabezpieczenia społecznego i w związku z
tym trzy ogólne rodzaje świadczeń
 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego
 Świadczenia zaopatrzeniowe
 Świadczenia z pomocy społecznej
Propozycja porządkująca W. Muszalskiego
Techniki administracyjno-finansowe zabezpieczenia społecznego
Elementy
różnicujące
Administracja
Ubezpieczenie
Zaopatrzenie
Pomoc
Zdecentralizowana:
publiczne zakłady
ubezpieczeń
Scentralizowana
: administracja
państwowa
Zdecentralizowana
: gminy
Finansowanie
Zdecentralizowane
fundusze
składkowe
Budżet
centralny
państwa — brak
składek
Budżet gminy,
pomocniczo
budżet państwa —
brak składki
Uprawnieni
Pracownicy lub
zawodowo aktywni
Całość ludności
lub określone
grupy
Całość ludności
Świadczenia
Typowe, zależne od
wkładu pracy
(składki) — roszczeniowe
Typowe, zależne
od potrzeb —
roszczeniowe
Indywidualne,
zależne od potrzeb
— uznaniowe
Eveline Burns zwracała uwagę na dwa rodzaje problemów, które musi rozwiązać projektant
systemów ZS
 Wpływ gwarancji dochodowych na motywację do pracy. Problem: jaki powinien być
stosunek między dochodem zapewnianym przez państwo osobom zdolnym do pracy a
poziomem dochodu, który może być uzyskany z działalności produkcyjnej, między
dochodem z zabezpieczenia społecznego a dochodem rynkowym). Też częste obawy
wyrażane w przekonaniach, że świadczenia otrzymują osoby, które ich nie potrzebują
lub które mogłby pracować, gdyby zechciały.
Dwa ogólne kierunki rozwiązywania tego problemu:
o ustalenie pewnych zasad określania wysokości świadczeń (m.in. stopa
zastąpienia, tzn. stosunek dochodu ze świadczeń do dochodu z pracy,
mniejsza niż 100)
o nałożenie pewnych warunków czy obowiązków na odbiorców świadczeń
(m.in. test środków utrzymania, test przeszłego zatrudnienia, ograniczenie
okresu wypłacania świadczeń, obowiązek poszukiwania pracy)
 Wpływ zabezpieczenia społecznego na funkcjonowanie i spójność rodzin. Problem: w
jakim zakresie społeczeństwo ma przejąć od rodziny odpowiedzialność za ekonomiczne
utrzymanie jej członków. Odpowiedzią jest znana już ze starego (sprzed 1834) Prawa
Ubogich zasada odpowiedzialności krewnych za utrzymanie członków rodziny, co
12
współcześnie zawężono do odpowiedzialności między rodzicami i nieletnimi dziećmi oraz
dorosłymi dziećmi i starymi rodzicami [w polskim Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym
obejmuje też rodzeństwo i środki wychowania].
T. Fitzpatrick także pisał o problemach, o których wspominała Burns, tyle, że nieco inaczej
1. Pułapka bezrobocia (świadczenia zbyt wysokie w stosunku do płac, tu o stopie
zastąpienia, zniechęcają do podejmowania pracy) i pułapka ubóstwa (osiąganie
wyższego dochodu rynkowego brutto w wyniku składek, podatków i wycofania pomocy
prowadzi do zmniejszenia dochodu netto)
2. Stygmatyzowanie (nie szanuje się osób korzystających ze świadczeń pomocy
społecznej), poziom realizacji uprawnień (ilu uprawnionych nie otrzymuje świadczeń) i
oszustwa (wyłudzanie zaświadczeń i świadczeń)
3. Kultura zależności i podklasa (czyli zbiorowość trwale zmarginalizowanych
4. Redystrybucyjne efekty podatków i transferów, np. ilu ubogich przed transferami, a ilu po
transferach.
Wykład 5
Pomoc społeczna i ubezpieczenie społeczne to najczęściej wykorzystywane techniki lub
instrumenty realizowania celów zabezpieczenia społecznego, a jednocześnie instytucje
społeczne o długiej historii. Najczęściej omawia się tu historię angielskiego (zasadniczo
Anglia i Walia) ustawodawstwa dotyczącego pomocy dla ubogich – „An Acte for the Reliefe
of the Poore” (w skrócie potem Poor Law) z podkreślaniem znaczenia ustawy o pomocy dla
ubogich z 1601 r. (43 rok panowania Elżbiety I, niemniej historię tego ustawodawstwa można
rozpocząć od statutu z Cambrigde z 1388, który miał utorować drogę ustawodawstwu ubogich
za panowania Tudorów 1485-1603) oraz trzech niemieckich ustaw ubezpieczeniowych z lat
1880. Co do techniki zaopatrzeniowej można jej źródeł szukać w systemach emerytalnych dla
urzędników państwowych (bez testu środków), ale też powszechnych emerytur typu
duńskiego z 1891 (z testem środków, wiek i np. kryterium dochodowe).
Angielskie doświadczenia miały wpływ międzynarodowy nie tylko w przypadku starego i
nowego Poor Law (kryterium podziału jest rok reformy tego ustawodawstwa z 1834 r.), ale
również reformy, która położyła ostateczny kres żywotowi Poor Law, a została
zaproponowana przez Williama Beveridge’a w dokumencie z roku 1942 pod nazwą
„Ubezpieczenie społeczne i usługi towarzyszące”, zwanym też „Raportem Beveridge’a”.
Poor Laws
Statut z Cambridge z 1388
1. Rozróżnienie na żebraków zdolnych do pracy („sturdy beggars”) i żebraków
niezdolnych do pracy z powodu wieku lub niesprawności („impotent beggars”).
2. Ustanowienie lokalnej odpowiedzialności („hundred”) za zamieszkanie i utrzymanie
własnych ubogich.
Ustawa z 1531, w latach 1530 nastąpiła likwidacja klasztorów, a działalność dobroczynna
Kościoła katolickiego zamierała. W kompetencjach sędziów pokoju znalazło się wydawanie
pozwoleń na żebranie dla niezdolnych do pracy ubogich. Żebranie zdolnych do pracy stało się
przestępstwem.
13
Ustawa z 1535
1. Władze lokalne mają być odpowiedzialne za tych ubogich niezdolnych do pracy,
którzy urodzili się na ich terenie lub mieszkali tam co najmniej trzy lata.
2. Pomoc oparta jest na dobrowolnych datkach zbieranych przez sędziów pokoju lub
churchwardens.
3. Zdolni do pracy włóczędzy mają być zmuszeni do stałej pracy.
Ustawa z 1547, wprowadzono piętnowanie i niewolę dla stale uchylających się do pracy
włóczęgów.
Ustawa z 1552
1. Zobowiązano parafie do rejestrowania własnych ubogich.
2. Rady parafii miały też zatrudnić pomocników do zbierania datków na ubogich.
Ustawa z 1562, nie dający datków na ubogich dobrowolnie mogli być opodatkowanie przez
sędziego pokoju, a uchylający się nadal mogli być nawet uwięzieni.
Ustawa z 1572
1.
2.
3.
4.
Odpowiedzialność parafii za własnych starych, niesprawnych, chorych ubogich.
Wprowadzono instytucję nadzorców ubogich.
Ustanowiono obowiązkowe podatki na ubogich.
Odmowa pracy zaproponowanej przez nadzorcę za prawnie ustaloną płacę stała się
przestępstwem.
Ustawa z 1576, każde hrabstwo miało ufundować dom poprawczy dla włóczęgów.
Ustawa z 1597/8 zastępowała i rozszerzała poprzednie ustawodawstwo (chyba pierwsza o
nazwie „An Act For the Relief of the Poor), m.in.:
1. Sędziowie pokoju mieli sprawdzać działalność nadzorców ubogich.
2. Nad całym systemem miała czuwać królewska Tajna Rada, której raporty mieli słać
sędziowie pokoju.
Ustawa z 1601, która skonsolidowała i zastąpiła poprzednio wydane ustawy oraz była do
reformy 1834 główną podstawą prawną organizowania pomocy dla ubogich:
1. Parafie uczyniono jednostką odpowiedzialną za pomoc dla ubogich.
2. Wybieralni churchwardens (funkcja w kościele anglikańskim) i nadzorcy ubogich
(instytucja powołana do życia w 1572) mieli za zadanie zbierać podatek na ubogich
(pierwszy obowiązkowy podatek tego typu wprowadził Londyn w latach 1530.) i
przyznawać pomoc.
3. Zobowiązano parafie do dostarczenia materiałów i narzędzi by zapewnić pracę
zdolnym do niej ubogim.
4. Organizowanie pracy i nauki rzemiosła dla ubogich dzieci.
5. Pomoc dla niezdolnych do pracy ubogich, także w postaci domów zamieszkania.
14
Ustawa z 1662 “An Act for the better Relief of the Poor of this Kingdom” nazywana też
“Settlement Act”, obowiązek nadzorców ubogich, by za zgodą sędziego pokoju nowo
przybyłych, którzy kwalifikują się do pomocy dla ubogich odsyłać do parafii, w których się
urodzili.
Ustawa z 1697, obowiązek noszenia opasek przez ubogich otrzymujących pomoc z parafii
(na prawym ramieniu czerwone lub niebieskie litery, pierwsza od nazwy parafii, a druga P od
„Parish”)
Ustawa z 1723 - Sir Edward Knatchbull's Act - For Amending the Laws relating to the
Settlement, Imployment and Relief of the Poor
1. Zobowiązywała parafie do budowania domów pracy, mogła to zrobić jedna parafia,
ale też kilka sąsiadujących. Do 1732 roku działało już 700 domów pracy, do 1777
było już ich ok. 2000 w Anglii i Walii.
2. Uznawana za źródło „testu domu pracy” (udzielanie pomocy wyłącznie w tej
instytucji, przy rygorach i szykanach, które miały odstraszać i zapewnić, że jedynie
najbardziej potrzebujący i zdesperowani będą korzystali).
Ustawa z 1729, wzmocnienie przepisów Settlement Act – koszty odesłania ubogiego do
miejsca urodzenia miała pokrywać parafia, z której się wywodził.
Ustawa z 1782: Thomas Gilbert's Act — For the Better Relief and Employment of the Poor
1. Promowano budowę większych domów pracy.
2. Próba oparcia pomocy dla ubogich na większych jednostkach administracyjnych,
które składały się na ogół z kilku parafii (Gilbert’s Unions). Ułatwiano w ten sposób
współpracę między parafiami dla zarządzania domami pracy.
3. Źródło większej swobody w organizowaniu pomocy poza domami pracy i systemu
Speenhamland (parafia w Berkshire), gdzie w 1795 roku postanowiono pomagać
także robotnikom z niskimi zarobkami, a wysokość świadczeń uzależniono od ceny
chleba i liczby dzieci.
4. Zdolni do pracy ubodzy mieli znaleźć pracę, a gdy jej nie było mogli otrzymywać
pomoc poza domami pracy, usankcjonowano w ten sposób praktyki wielu parafii po
1750.
Ustawa z 1819, wzmocnienie nadzorców ubogich (stanowisko społeczne) przez możliwość
zatrudnienia pomocników dla zwiększenia kontroli nad udzielaną pomocą.
Ustawa z 1834 - An Act for the Amendment and better Administration of the Laws relating to
the Poor in England and Wales (w parlamencie mieli wtedy przewagę Wigowie, a premierem
był Earl Grey, w 1833 uchwalono ustawę fabryczną, która była próbą regulowania czasu
pracy kobiet i dzieci), z różnych względów rosło niezadowolenie ze starego systemu, przede
wszystkim rosły podatki na ubogich, ale też dochodziło do buntów samych ubogich i ataków
na domy pracy. Ustaw i praw w tej dziedzinie było wiele, a różnorodność praktyk lokalnych
była bardzo duża. W 1832 roku powołano Królewską Komisję do zbadania sprawy. Główne
postacie tej komisji to Nassau Senior (klasyczny liberał, profesor ekonomii politycznej z
Oxfordu) i Edwin Chadwick (protegowany znanego filozofa Jeremy’ego Benthama, którego
poglądy na te sprawy miały mieć zasadnicze znaczenie – filozofia moralna). W wyniku jej
15
raportu doszło do uchwalenia ustawy, która fundowała nowe prawo ubogich. Jedna ze
współczesnych ocen nowego systemu pomocy „w Anglii ubóstwo stało się zbrodnią”.
1. Zasada „testu domu pracy” dla ubogich zdolnych do pracy. Zgoda na pomoc w domu
pracy miała służyć jako kryterium odróżniania ubogich zdolnych do pracy, którym
należy pomagać od innych, którzy sami mogą dać sobie radę. Oznaczało to likwidację
wszelkich form pomocy dla tej grupy ubogich poza domami pracy, a szczególnie
uzupełniania płac znanego jako system Speenhamland.
2. Zasada less eligibility, warunki życia w domach pracy powinny być gorsze niż to, co
może uzyskać niezależny robotnik z najniższej klasy. Oznaczało to ciężką pracę,
kiepskie wyżywienie, żadnych wygód, uniformy ze znakami identyfikującymi parafię,
rozdzielanie rodzin, ograniczanie praw obywatelskich.
3. Nadzór nad nowym systemem sprawowała powoływana przez rząd Poor Law
Commission (George Nicholls, John Shaw-Lefevre i Thomas Frankland Lewis,
Edwin Chadwick został sekretarzem tej Komisji).
4. Parafie miały tworzyć większe jednostki (Unions) zarządzające domami pracy i
pomocą dla ubogich. Jednostki takie powstawały już od ustawy z 1782 roku, chociaż
są też wcześniejsze doświadczenia wg modelu Londyńskiej Korporacji Ubogich z
1647, ale teraz nadzorować miała ten proces Komisja, generalnie nastawiona na
wprowadzenie większej jednolitości w administracji i procedurach lokalnych. Zarząd
uniami sprawowały Rady Strażników (Boards of Poor Law Guardians), które miały
dbać głównie o to, by podatki na ubogich były niskie, a warunki domów pracy
wystarczająco surowe. Słać też mieli raporty do Komisji. Oznaczało to próbę
centralizacji całego systemu.
Ustawa z 1834 roku miała wielu przeciwników, domy pracy nazywano bastyliami,
nagłaśniano skandaliczne przypadki złego traktowania w domach pracy, jeden z takich
skandali (w domu pracy w Andover, gdzie jego podopieczni z głodu musieli szukać jedzenia
wśród zgniłego mięsa z kości, które mieli za zadanie kruszyć na nawóz) doprowadził do
rozwiązania Poor Law Commission i powłania na jej miejsce Rady Prawa Ubogich (Poor
Law Board) w 1847, która miała sprawić, ze administracja systemu pomocy dla ubogich
będzie bardziej odpowiedzialna przed parlamentem (w 1871 zadania tego ciała powierzono
Samorządowej Radzie prawa ubogich - Local Government Board). Zmiany przyszły wraz z
demokratyzacją składu Rad strażników, coraz więcej była tam kobiet, a od 1892 obniżono
kryterium majątkowe umożliwiające wybór do rad strażników i zaczęli tam zasiadać
robotnicy.
1905 - powołano kolejną komisję do spraw reformy systemu poor law. Komisja podzieliła się
jednak i wydano (w 1909) dwa raporty: większości (zalecający reformy systemu –
przeniesienie odpowiedzialności na hrabstwa i specjalizacja domów pracy, też zmiana nazwy
„poor law” na „public assistance”) i mniejszości (szybka likwidacja systemu i
skoncentrowanie wysiłków na zapobieganiu ubóstwu). Prace komisji nie przyniosły jednak
bardziej radykalnych zmian w tej dziedzinie w krótkim czasie.
1913 nazwa „dom pracy” zaczyna być zastępowana nazwą „instytucja prawa ubogich”
1926 ustawa wprowadzająca możliwość zwolnienia wybieranych strażników i zastępowania
ich urzędnikami rządowymi, dotyczyło to też zawieszania całych rady. Lata 1920. stały się
początkiem końca poor law ze względu na kryzys bezrobocia, liczba bezrobotnych ubogich
zdolnych do pracy wzrastała, nie było dla nich miejsca w domach pracy, stąd wzrastała rola
16
pomocy innego rodzaju. Rady strażników często nie wykonywały zaleceń Ministerstwa
Zdrowia, np. wypłacano większe zasiłki niż by to wynikało z zasady less eligibility. Ustawa z
1926 była reakcją na ten fakt. Poza testem domu pracy był też test poszukiwania pracy.
Inspektorzy Ministerstwa Zdrowia coraz ostrzej kontrolowali działania strażników.
1929 Local Government Act i 1930 Poor law act – ostatecznie zlikwidowano system rad
strażników (było ich wtedy 643, a wiele z nich dostało się pod kontrolę związków
zawodowych i Partii Pracy) i unii parafialnych, odpowiedzialność za pomoc przeniesiono na
hrabstwa i rady hrabstw, rozdzielono zagadnienia pomocy dla zdolnych do pracy ubogich i
niezdolnych, tu specjalizacja dotycząca różnych problemów tych grup, zaczęto używać
nazwy „public assistance” i „public assistance institution”. Instytucje jednak nadal trwały,
choć zmieniła się ich administracja, większość mieszkańców instytucji byli to już jednak
niezdolni do pracy ubodzy, włóczędzy i samotne matki, warunki nieco się poprawiły.
1948 ustawa o pomocy narodowej (National assistance act), pomyślanej jako uzupełnienie
dla grup nie objętych National Insurance Act (nieobjęci ubezpieczeniem społecznym, głównie
niepełnosprawni) i zachowującej jednak test środków, wchodzi w życie National Health
Service Act z 1946, dawne domy pracy są teraz zarządzane przez Komitety Zarządzające
szpitalami i Regionalne Rady szpitalnictwa. Do lat 1960 te „szpitale” mają nadal odziały dla
włóczęgów. W tym roku wszedł w życie także National Insurance Act. Był to rok początku
nowej polityki społecznej w UK w oparciu o raport Beveridge’a.
Wykład 6
Sozialversicherung w Niemczech, czyli historia techniki ubezpieczeniowej w jej ojczyźnie
Za symboliczny początek, za „świadectwo narodzin” niemieckiego ustawodawstwa
ubezpieczenia społecznego uznaje się odczytanie w Reichstagu w 1881 r. przez pierwszego
kanclerza zjednoczonych Niemiec Otto von Bismarcka orędzia cesarza Wilhelma I, w
którym znalazło się m.in. zdanie iż „... ci którzy są niezdolni do pracy z powodu wieku lub
inwalidztwa mają uzsadnione prawo do opieki ze strony państwa”. Zarówno Bismarck (był
premierem Prus), jak i Wilhelm I (był królem Prus) reprezentowali pruskie tradycje w tym
względzie, a politykę Bismarcka nazywano polityką kija i marchewki, ponieważ
wprowadzenie ubezpieczeń poprzedzał zakaz działalności socjalistycznej i
socjaldemokratycznej (1878). W 1883 roku uchwalono ubezpieczenie chorobowe
„Krankenversicherung der Arbeiter”, w 1884 ubezpieczenie wypadkowe
„Unfallversicherung”, a w 1889 ubezpieczenie emerytalne i rentowe w naszej nomenklaturze
- „Alters- und Invaliditätssicherung für Arbeiter” (Rentenversicherung). Nieco później, bo w
1927 roku uchwalona została ustawa o pośrednictwie pracy i ubezpieczeniu na wypadek
bezrobocia „Arbeitsvermittlung und Arbeitslosenversicherung”. Za ostatni filar tego systemu
uznaje się wprowadzenie w roku 1994 ubezpieczenia pielęgnacyjnego „Absicherung des
Risikos der Pflegebedürftigkeit” czyli „Pflegeversicherung”. Pierwszy kodeks prawa
socjalnego (Sozialgesetzbuch) uchwalono w 1975 roku w Niemczech, obejmuje większość
świadczeń ubezpieczeniowych oraz rehabilitację i integrację osób niepełnosprawnych (w
planach ma objąć też m.in. pomoc społeczną, zasiłki mieszkaniowe).
Krankenversicherungsgesetz z 1883
17
1. Ubezpieczenie obowiązkowe objęło wszystkich robotników, ale też „urzędników
przemysłowych” z wyjątkiem zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (włączeni w
1911) od 16 roku życia, z zarobkami rocznymi niższymi niż 2000 marek.
2. Składkę płacił w 2/3 zatrudniony, a w 1/3 zatrudniający.
3. Instytucjami tego ubezpieczenia stały się istniejące już kasy chorych, np.
przemysłowe, cechowe, budowlane, górnicze. W gminach, w których mieszkało i
pracowało przynajmniej 100 osób miały powstać lokalne kasy chorych.
4. Kasy chorych działały na zasadzie samorządności. Zarząd składał się w 2/3 z
reprezentantów ubezpieczonych i w 1/3 z reprezentantów pracodawców.
5. Świadczenia minimalne obejmowały bezpłatne porady lekarskie, opiekę szpitalną w
razie ciężkiej choroby, leki oraz opłacanie zasiłku chorobowego (Krankengeld, który
nie zależał od płacy ubezpieczonego, ale miał stanowić połowę płacy dziennej
zwykłego robotnika dniówkowego w danym mieście) i pogrzebowego (Sterbgeld) dla
ubezpieczonych. Przewidziano też pomoc dla położnic do trzech tygodni po urodzeniu
dziecka.
6. Maksymalny okres udzielania świadczeń do 13 tygodni (początkowo proponowano 26
tygodni co miała zmienić ustawa o ubezpieczeniu wypadkowym).
Dalszy rozwój
1911 rozszerzenie zakresu podmiotowego o m.in. robotników rolnych i leśnych, wędrownych
handlarzy, chałupników, służących, nauczycieli, wychowawców; podwyższenie progu
zarobków rocznych do 2500 DM; likwidacja kas gminnych i budowlanych i wprowadzenie
kas na poziomie landów.
1930/31 wprowadzono recepty i skierowania do lekarza; rozszerzono ochronę
ubezpieczeniową na członków rodziny ubezpieczonego bez dodatkowej składki.
Unfallversicherungsgesetz z 1884
1. Ubezpieczenie obowiązkowe zastąpiło prywatnoprawną odpowiedzialność
zatrudniającego i objęło początkowo kopalnie, stocznie, fabryki, kamieniołomy,
budownictwo i przemysł kominiarski.
2. Zakres podmiotowy: robotnicy i urzędnicy zatrudnieni w tych dziedzinach przemysłu
z zarobkami rocznymi niższymi niż 2000 marek.
3. Składkę płacił wyłącznie zatrudniający, a jej wysokość była uzależniona od wielkości
zakładu pracy i ryzyka wypadku.
4. W razie śmierci ubezpieczonego wypłacano zasiłek pogrzebowy i rentę rodzinną, w
razie utraty części dochodu z powodu następstw wypadku wypłacano rentę w
wysokości zależnej od stopnia utraty dochodu, pokrywano koszty leczenia (od 14
tygodnia po wypadku, czyli po wyczerpaniu ubezpieczenia chorobowego), w razie
trwałej niezdolności do pracy wypłacano rentę inwalidzką (2/3 zarobków
ubezpieczonego).
Dalszy rozwój
1925 obejmuje też 11 chorób zawodowych „Berufskrankheiten” oraz wypadki w drodze do i
z pracy
Rentenversicherungsgesetz z 1889
18
1. Ubezpieczenie obowiązkowe dla wszystkich robotników powyżej 16 roku życia i
niektórych kategorii pracowników umysłowych o dochodach rocznych poniżej 2000
marek.
2. Składki płacone w równych częściach przez ubezpieczonego i zatrudniającego, a
państwo subsydiuje, jeśli składki nie wystarczą na świadczenia.
3. Dwa rodzaje świadczeń: renty inwalidzkie (jeśli stopień utraty zdolności do pracy
wyniósł co najmniej 2/3, a staż pracy był nie mniejszy niż 200 tygodni pracy, czyli
trochę ponad 4 lata) i renty starcze (wiek 70 lat i staż pracy co najmniej 1200 tygodni
pracy, czyli 25 lat).
Dalsza ewolucja rentenversicherung
1911 ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy (Reichsversicherungsordnung, niektóre przepisy
obowiązywały także w Polsce po 1918), która pozostawiała niezależnymi poszczególne
ubezpieczenia, ale poprawiała ich wzajemne dostosowanie, z nowych elementów –
rozszerzyła ochronę rentowo-emerytalną na członków rodziny ubezpieczeniowego
(prawdopodobnie pierwszy kroku ku Sozialgestetzbuch).
1916 obniżenie wieku emerytalnego do 65 lat i pierwszy wzrost wysokości składki
1920/21 pierwsze waloryzacje emerytur i rent w stosunku do inflacji
1957 uzależnienie wysokości rent i emerytur od wzrostu płac brutto – udział
świadczeniobiorców we wzroście gospodarczym, waloryzacja płacowa (składka 14%)
1972 włączenie do systemu pracujących na własny rachunek i gospodyń domowych oraz
wprowadzenie elastycznego wieku emerytalnego od 63 roku życia, co spowodowało znaczny
wzrost wydatków
1992 reforma związana ze starzeniem się społeczeństwa i przyłączeniem NRD, głównie
powiązanie rent i emerytur z zarobkami netto, a nie brutto jak to było kiedyś w związku z
tym wysokość świadczeń w stosunku do zarobków zmniejszyła się (spadła stopa
zastępowalności), wprowadzono także zmniejszanie emerytur przy wyborze elastycznego
wieku emerytalnego (wysokość składki 17,2%)
1999 kolejna reforma m.in. wzrost składki i stopniowe obniżanie stopy zastępowalności,
weszła w życie od 2001 (od 2001 składka 19,1%, od 2003 składka wynosi 19,5%), w
materiale o wydatkach emerytalno-rentowych w UE jest informacja, że od 2000 r.
waloryzacja miała być cenowa, a wiek emerytalny kobiet ma stopniowo być podniesionych
do 65 lat.
2001 ustawa o emeryturach dodatkowych (II filar)
Wykład 7
Na koniec zostawiamy krótki przegląd polskiego ustawodawstwa z zakresu
zabezpieczenia społecznego.
19
Sytuacja na terenach poszczególnych zaborów była zróżnicowana. Najlepiej rozwinięty był
system zabezpieczenia społecznego na terenie zaboru pruskiego, obejmował ubezpieczenia na
wypadek chorób, wypadków przy pracy, inwalidzkie i na starość dla robotników i
pracowników umysłowych oraz ich rodzin. Główne regulacje zawierała ordynacja
ubezpieczeniowa Rzeszy z 1911 oraz ustawa o siedzibie uzasadniającej wsparcie z 1908
(pomoc społeczna). Na terenie zaboru austriackiego nie było powszechnych ubezpieczeń na
starość, tzn. obejmowały tylko pracowników umysłowych (ustawa z 1909 roku) i górników.
Obowiązywały w tym zaborze ustawy z 1888 o ubezpieczeniu na wypadek choroby i z 1887 o
ubezpieczeniu wypadkowym. W zaborze rosyjskim tylko niewielka część robotników objęta
była ubezpieczeniem wypadkowym i chorobowym, tylko przy poszczególnych kopalniach
Zagłębia Dąbrowskiego były kasy brackie organizujące ubezpieczenie emerytalne dla
górników.
OPIEKA I POMOC SPOŁECZNA
1923 ustawa o opiece społecznej. Informacje o samej ustawie:
Określenie i cel opieki społecznej.
Art. 1. Opieką społeczną w rozumieniu niniejszej ustawy jest zaspakajanie ze środków publicznych
niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnemi środkami materjalnemi lub
własną pracą uczynić tego nie mogą, jak również zapobieganie wytwarzaniu się stanu, powyżej określonego.
Zakres opieki społecznej.
Art. 2. Opieka społeczna w zakresie powyższym (art. 1) obejmuje w szczególności:
a) opiekę nad niemowlętami, dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza nad sierotami, półsierotami, dziećmi
zaniedbanemi, opuszczonemi, przestępnemi oraz zagrożonemi przez wpływy złego otoczenia;
b) ochronę macierzyństwa,
c) opiekę nad starcami, inwalidami, kalekami, nieuleczalnie chorymi, upośledzonymi umysłowo i wogóle
nad niezdolnymi do pracy;
d) opiekę nad bezdomnemi ofiarami wojny i szczególnie ciężko poszkodowanemi;
e) opiekę nad więźniami po odbyciu kary;
f) walkę z żebractwem, włóczęgostwem, alkoholizmem i nierządem;
g) pomoc instytucjom opiekuńczym prywatnym i współdziałanie z niemi.
Środki zaspakajania niezbędnych potrzeb.
Art. 3. W zakresie zaspakajania niezbędnych potrzeb do życia (art. 1) opieka społeczna polega na
dostarczaniu:
a) koniecznych środków żywności, bielizny, odzieży i obuwia;
b) odpowiedniego pomieszczenia z opałem i światłem;
c) pomocy w nabyciu niezbędnych narzędzi pracy zawodowej, pomocy w dziedzinie higienicznosanitarnej;
d) pomocy w przywróceniu utraconej, lub podniesieniu zmniejszonej zdolności do pracy.
Prócz wyżej wymienionych za niezbędne potrzeby życiowe uważa się u dzieci staranie o religijno-moralne,
umysłowe i fizyczne ich wychowanie, u młodocianych - pomoc w przygotowaniu do pracy zawodowej.
Nadto opieka społeczna obejmuje obowiązek sprawienia pogrzebu.
Obowiązek sprawowania opieki społecznej w ogólności.
Art. 4. Obowiązek sprawowania opieki społecznej ciąży poza przypadkiem, przewidzianym w art. 6
niniejszej ustawy, na związkach komunalnych, o ile w poszczególnych wypadkach pewne osoby fizyczne lub
prawne na mocy przepisów, czy innego tytułu prawnego nie są zobowiązane do pokrycia wydatków na
niezbędne potrzeby życiowe.
Rozgraniczenie obowiązków opiekuńczych gmin, powiatów, województw i Państwa.
Art. 5. Obowiązki związków komunalnych w zakresie wykonywania opieki społecznej rozgraniczają się w
sposób następujący:
a) gminy wiejskie i miasta, nie wydzielone ze związku komunalnego powiatowego, sprawują zasadniczo
opiekę pozazakładową, zakładową zaś o tyle, o ile fundusze gminne pozwolą na założenie i utrzymanie
zakładu;
b) związki komunalne powiatowe uzupełniają opiekę gmin wiejskich i miast, nie wydzielonych ze związku
komunalnego powiatowego, przez udzielanie pomocy materjalnej gminom, nie mogącym o własnych
środkach podołać ciążącym na nich obowiązkom opiekuńczym oraz organizują i sprawują działy opieki
20
społecznej, wymagającej stałych urządzeń i zakładów i obejmującej działalnością swoją cały powiat, a
przekraczającej zdolność finansową gmin;
c) miasta, wydzielone ze związku powiatowego, sprawują opiekę zakładową i pozazakładową;
d) wojewódzkie związki komunalne uzupełniają opiekę, wykonywaną przez związki komunalne
powiatowe i miasta, wydzielone ze związku komunalnego powiatowego, przez udzielanie pomocy
materjalnej, powiatom i miastom, wydzielonym ze związku komunalnego powiatowego, oraz sprawują
działy opieki społecznej, wymagającej stałych urządzeń i zakładów i obejmującej działalnością swoją
całe województwo, a przekraczającej zdolność finansową powiatów i miast, wydzielonych ze związku
powiatowego.
Punkty a) i b) niniejszego artykułu nie zwalniają jednak gmin wiejskich i miejskich od obowiązku zwrotu
kosztów utrzymania w zakładach innych związków komunalnych.
1947 dekret w sprawie mocy obowiązującej niektórych przepisów ustawodawstwa z
zakresu opieki społecznej
„Art. 1. Na cały obszar Rzeczypospolitej Polskiej rozciąga się moc obowiązującą następujących ustaw i
rozporządzeń:
1) ustawy z dnia 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej (Dz. U. R. P. Nr 92, poz. 726) z późniejszymi
zmianami (Dz. U. R. P. z 1924 r. Nr 56, poz. 576, z 1932 r. Nr 94, poz. 808 i z 1934 r. Nr 110, poz. 976);
2) §§ 1, 5, 6 i 7 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 czerwca 1924 r. w sprawie
wykonywania opieki społecznej nad obywatelami polskimi, którzy w żadnej gminie Rzeczypospolitej
Polskiej nie mają prawa do opieki trwałej, oraz ponoszenia wynikających stąd kosztów (Dz. U. R. P. Nr 56,
poz. 576);
3) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków
opiekuńczych związków komunalnych (Dz. U. R. P. Nr 26, poz. 232);
4) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 stycznia 1928 r. o budowie i utrzymaniu
wojewódzkich zakładów opiekuńczo-wychowawczych (Dz. U. R. P. Nr 8, poz. 56);
5) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 października 1927 r. o zwalczaniu żebractwa i
włóczęgostwa (Dz. U. R. P. Nr 92, poz. 823);
6) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiekunach społecznych i o
komisjach opieki społecznej (Dz. U. R. P. Nr 29, poz. 267);
7) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 kwietnia 1927 r. o nadzorze i kontroli nad
działalnością instytucyj opiekuńczych (Dz. U. R. P. Nr 40, poz. 354) w brzmieniu nadanym
rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. (Dz. U. R. P. Nr 38, poz. 359).
Art. 2. 1. Do środków zaspakajania niezbędnych potrzeb życiowych, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 16
sierpnia 1923 r. o opiece społecznej (Dz. U. R. P. Nr 92, poz. 726), należy również zapewnienie opieki
lekarskiej włącznie z opieką w zakładach leczniczych.
2. Przepisy dotyczące ponoszenia i trybu dochodzenia kosztów opieki mają analogiczne zastosowanie w
sprawach kosztów opieki lekarskiej, przewidzianej w ust. 1 niniejszego artykułu.
Art. 3. Uchyla się moc obowiązującą wszystkich przepisów prawa obcego i dzielnicowego, dotyczących spraw,
objętych niniejszym dekretem, a w szczególności:
1) ustawę z dnia 30 maja 1908 r. o siedzibie uzasadniającej wsparcie (Dz. u. Rzeszy str. 381-396);
2) ustawę z dnia 8 marca 1871 r. w sprawie wykonania ustawy o siedzibie uzasadniającej wsparcie (Zb. u.
prusk. str. 130) w brzmieniu ustawy z dnia 11 lipca 1891 r. (Zb. u. prusk. str. 300) i z dnia 23 lipca 1912 r.
(Zb. u. prusk. str. 195);
3) ustawę z dnia 25 lipca 1924 r. o zawieszeniu mocy obowiązującej ustawy z dnia 16 sierpnia 1923 r. o
opiece społecznej w województwach poznańskim i pomorskim (Dz. U. R. P. Nr 73, poz. 716);
4) §§ 2-4 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 czerwca 1924 r. w sprawie wykonywania
opieki społecznej nad obywatelami polskimi, którzy w żadnej gminie Rzeczypospolitej Polskiej nie mają
prawa do opieki trwałej, oraz ponoszenia wynikających stąd kosztów (Dz. U. R. P. Nr 56, poz. 576);
5) ustawę z dnia 29 marca 1926 r. o pokrywaniu kosztów leczenia ubogich w szpitalach na obszarze b. zaboru
rosyjskiego (Dz. U. R. P. Nr 36, poz. 214).
Art. 4. Pozostaje w mocy ustawa z dnia 6 maja 1920 r. w sprawie publicznej opieki nad kalekami (Zb. u. prusk.
str. 280) oraz wszystkie przepisy wykonawcze do tej ustawy.
Ustawa śląska z dnia 28 czerwca 1939 r. o zwalczaniu żebractwa i włóczęgostwa (Dz. Ust. Śl. Nr 22, poz. 53)
pozostaje w mocy w odniesieniu do osób nieletnich do lat 17.
Niektóre wątki dodatkowe
Świadczenia pieniężne
21
Z uzasadnienia wyroku NSA (ONSA 1988/2/85) dotyczącego wywiadu społecznego „w 1928
r. ustalono, iż świadczenia określone w art. 3 powyższej ustawy [o opiece społecznej] mogą
być udzielane także w formie pieniężnej (art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komunalnych Dz. U. R.P. Nr 26, poz. 232). Ten sposób udzielania świadczeń podtrzymuje… instrukcja nr
5/68 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 lutego 1968 r. w sprawie pomocy
społecznej w formie świadczeń pieniężnych (Dz. Urz. MZiOS Nr 6, poz. 33). Instrukcja ta
przewiduje, że zasiłki mogą być wypłacone jako świadczenie stałe, okresowe lub
jednorazowe, przy czym określa ogólnie górną granicę każdego z tych świadczeń. Dla
zasiłków jednorazowych ustala, że są to świadczenia o konkretnym przeznaczeniu,
wobec czego ich wysokość ustala się w zależności od niezbędnych potrzeb i sytuacji
materialnej podopiecznego (§ 2 instrukcji)”. Interesujące, że w 1990 wprowadzono do ustawy
z 1923 dwie zmiany, jedną dodano do art.3: „konieczną pomoc finansową”. Druga zmiana:
„gminy sprawują opiekę środowiskową (pozazakładową) w ramach zadań własnych i
zleconych; w ramach zadań własnych udzielają zasiłków celowych i świadczeń
niepieniężnych oraz utrzymują bazę materialno-techniczną ośrodków pomocy społecznej, a
także zakładają i utrzymują żłobki i inne zakłady opiekuńcze o zasięgu lokalnym; w ramach
zadań zleconych gminy udzielają zasiłków stałych i okresowych oraz finansują
wynagrodzenie pracowników socjalnych” (ustawa z 17 maja 1990 r. o podziale
kompetencji między organy gminy i organy administracji rządowej, ustawa o pomocy
społecznej była z 17 grudnia 1990).
Wywiad społeczny
„Instrukcja nr 16/76 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 26 października 1976
r. w sprawie wywiadów społecznych (Dz. Urz. MZiOS Nr 21, poz. 75), która… określa dość
szczegółowo sposób przeprowadzania wywiadów społecznych. W § 1 tej instrukcji mówi się,
że podstawą do decyzji o udzieleniu świadczeń z zakresu pomocy społecznej jest wywiad
społeczny, przeprowadzony w miejscu pobytu stałego lub czasowego zainteresowanej osoby.
Z dalszych przepisów tej instrukcji można wnioskować, że efektem wywiadu społecznego
powinny być dwojakie ustalenia: jaka jest sytuacja materialna (a w konsekwencji - potrzeby)
osoby zainteresowanej oraz jakiej pomocy należy udzielić”.
Obecnie reguluje to rozporządzenie ministra PiPS z 2001 w sprawie wywiadu
środowiskowego (rodzinnego) oraz rodzajów dokumentów wymaganych do przyznania
renty socjalnej (rozporządzenie na podstawie art. 43 ust.6a ustawy o pomocy społecznej).
Mamy też rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 27 grudnia 2001 r. w sprawie
sposobu przeprowadzania wywiadu środowiskowego, wzoru kwestionariusza wywiadu
oraz oświadczenia o stanie majątkowym wnioskodawcy i innych członków gospodarstwa
domowego, a także wzoru legitymacji pracownika upoważnionego do przeprowadzenia
wywiadu (rozporządzenie na podstawie art. 7 ustawy o dodatkach mieszkaniowych z 2001).
Opiekun społeczny
Instytucja opiekuna społecznego (dzisiaj mówi się o pracownikach socjalnych) wprowadzona
została już w 1928 r. rozporządzeniem prezydenta R.P. o opiekunach społecznych i
komisjach opieki społecznej. W dekrecie z 1947 w sprawie mocy obowiązującej niektórych
przepisów ustawodawstwa z zakresu opieki społecznej potwierdzono obowiązywanie m.in.
tego aktu. W 1966 uchwałą RM wprowadzono odznakę „Zasłużony opiekun społeczny” –
22
„Odznaka może być nadana powiatowym (miejskim, dzielnicowym) oraz terenowym opiekunom społecznym za
zasługi i osiągnięcia w organizowaniu zaspokojenia potrzeb w zakresie pomocy społecznej”.
1990 (z grudnia) ustawa o pomocy społecznej, ważniejsze cechy: ubóstwo dochodowe nie
wystarcza by otrzymać świadczenia pieniężne, profesjonalizacja pracy socjalnej; niektóre
zmiany ustawy: wprowadzenie skali OECD do kryterium dochodowego (tzn. kwoty kryterium
są mniejsze dla drugiej osoby dorosłej i jeszcze mniejsze dla dzieci w gospodarstwie
domowym) i nowych świadczeń m.in. gwarantowanego zasiłku okresowego dla bezrobotnych
samotnych rodziców i renty socjalnej czy ostatnio zasiłków macierzyńskich, standardy
domów pomocy społecznej, przejęcie rodzin zastępczych i placówek opiekuńczowychowawczych z MENu.
W pierwotnym tekście tej ustawy czytamy
Art. 3. Pomocy społecznej na zasadach określonych w ustawie udziela się osobom i rodzinom, w szczególności
z powodu:
1) ubóstwa,
2) sieroctwa,
3) bezdomności,
4) potrzeby ochrony macierzyństwa,
5) bezrobocia,
6) upośledzenia fizycznego lub umysłowego,
7) długotrwałej choroby,
8) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza
w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,
9) alkoholizmu lub narkomanii,
10) trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego,
11) klęski żywiołowej lub ekologicznej.
Art. 4. 1. Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje osobom, które nie mają żadnych
źródeł utrzymania lub dochód na osobę w rodzinie nie przekracza najniższej emerytury przy jednoczesnym
wystąpieniu co najmniej jednej z okoliczności wymienionych w art. 3 pkt 2-11.
2. Dochód na jedną osobę w rodzinie, zwany dalej "dochodem na osobę", oblicza się uwzględniając łącznie
dochody wszystkich osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, odejmując kwotę w
wysokości alimentów świadczonych na rzecz innych osób, a następnie dzieląc przez liczbę osób pozostających
w tym gospodarstwie.
3. Przez członków rodziny (rodzinę) rozumie się osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie
domowym.
Przewidziano w niej świadczenia w postaci:
1. Schronienia, posiłku ubrania
2. Usług opiekuńczych
3. Umieszczenia w domu pomocy społecznej lub zakładzie opiekuńczym (pomoc zakładowa)
4. Pomoc finansowa na pokrycie leczenia dla niebezpiecznych
5. Pomoc w celu ekonomicznego usamodzielnienia się w naturze lub pieniężne
6. Praca socjalna dla niepełnosprawnych w celu pełnienia przez nich aktywnej roli i integracji ze
7.
8.
9.
10.
społeczeństwem
Sprawienie pogrzebu
Zasiłek stały (dla całkowicie niezdolnych do pracy – kryterium 90% najniższej emerytury, dla
rezygnujących z pracy w celu opieki nad jej wymagającym członkiem rodziny, dla nie mogących
podjąć pracy ze względu na inwalidztwo nabyte przed 18 rokiem życia niezależnie od sytuacji
materialnej zobowiązanych do alimentacji) + dodatki i świadczenia lecznicze
Zasiłek okresowy (kryterium dochodowe, a dochody przejściowo nie wystarczają na zaspokojenie
niezbędnych potrzeb ze względu na kilka sytuacji i inne uzasadnione przyczyny)
Zasiłek celowy w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej
23
Pracownicy socjalni pierwotnie
Art. 49. 1. Pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje zawodowe, to znaczy
ukończoną szkołę pracowników socjalnych lub studia wyższe o kierunkach: praca socjalna, polityka społeczna,
resocjalizacja, socjologia, pedagogika, psychologia lub inne pokrewne.
2. Pracownikiem socjalnym może być również osoba z wyższym wykształceniem o kierunkach nie
wymienionych w ust. 1, jeśli ukończyła specjalizację w zakresie organizacji pomocy społecznej bądź pokrewne
studia podyplomowe.
3. Pracownik socjalny jest zobowiązany do podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych.
Pracownicy socjalni obecnie
Art. 49. 1. (209) Pracownikiem socjalnym może być osoba, która posiada dyplom pracownika socjalnego, dyplom
ukończenia studiów wyższych w wyższej szkole zawodowej o specjalności "praca socjalna" lub ukończyła
studia wyższe na kierunkach: pedagogika, politologia i nauki społeczne, psychologia, socjologia.
2. Osoby posiadające wykształcenie wyższe o kierunkach nie wymienionych w ust. 1, które przed wejściem
w życie niniejszej ustawy ukończyły bądź rozpoczęły specjalizację z zakresu pracy socjalnej oraz organizacji
pomocy społecznej, zachowują lub uzyskują uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego.
2a. (210) Ustala się następujące stopnie specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego:
1) I stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej, mający na celu uzupełnienie wiedzy i
doskonalenie umiejętności zawodowych pracowników socjalnych,
2) II stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej, mający na celu pogłębienie wiedzy i
doskonalenie umiejętności pracy z wybranymi grupami osób korzystających z pomocy społecznej.
2b. (211) Tworzy się Centralną Komisję Egzaminacyjną do spraw stopni specjalizacji zawodowej
pracowników socjalnych działającą przy ministrze właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego, który
powołuje jej członków.
2c. (212) Do zadań Komisji, o której mowa w ust. 2b, należy:
1) przeprowadzanie postępowania w zakresie nadawania stopni specjalizacji zawodowej oraz egzaminu dla
pracowników socjalnych ubiegających się o II stopień specjalizacji zawodowej w marcu i październiku
każdego roku,
2) nadawanie II stopnia specjalizacji zawodowej,
3) prowadzenie rejestru wydanych dyplomów,
4) powoływanie przewodniczącego i członków regionalnych komisji egzaminacyjnych do spraw stopni
specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego,
5) kontrolowanie pracy komisji regionalnych,
6) opiniowanie dla ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego kandydatów na konsultantów
prac dyplomowych na II stopień specjalizacji, o których mowa w ust. 3,
7) przedstawianie ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego informacji dotyczących
zasięgu, przebiegu i poziomu szkoleń w zakresie specjalizacji,
8) opiniowanie spraw spornych dotyczących pracy komisji regionalnych.
2d. (213) Tworzy się regionalne komisje egzaminacyjne do spraw stopni specjalizacji zawodowej
pracowników socjalnych, działające przy urzędach marszałków w samorządach województw.
2e. (214) Do zadań komisji, o których mowa w ust. 2d, należy:
1) przeprowadzanie postępowania w zakresie nadawania stopni specjalizacji zawodowej oraz egzaminu dla
pracowników socjalnych, ubiegających się o I stopień specjalizacji zawodowej,
2) nadawanie I stopnia specjalizacji zawodowej,
3) prowadzenie rejestru wydanych dyplomów,
4) opracowywanie informacji, opinii i wniosków dotyczących I stopnia specjalizacji zawodowej dla
Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz dla ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.
2f. (215) Szkolenie w zakresie specjalizacji w zawodzie pracownika socjalnego mogą realizować jednostki
prowadzące kształcenie i doskonalenie zawodowe po uzyskaniu zgody ministra właściwego do spraw
zabezpieczenia społecznego.
3. (216) Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze rozporządzenia, minima
programowe obowiązujące dla specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny, tryb postępowania w sprawie
nadawania stopni specjalizacji i wydawania dyplomów, warunki uzyskiwania przez pracowników socjalnych
stopni specjalizacji zawodowej, z uwzględnieniem przygotowywania prac dyplomowych przez kandydatów
ubiegających się o uzyskanie II stopnia specjalizacji oraz kryteriów, jakim powinni odpowiadać kandydaci na
konsultantów tych prac wskazani przez podmioty ubiegające się o zgodę ministra właściwego do spraw
zabezpieczenia społecznego na prowadzenie szkoleń w zakresie specjalizacji, a także określi warunki, jakie
powinny spełniać podmioty prowadzące szkolenia w zakresie specjalizacji.
24
Projekt nowej ustawy o pomocy społecznej, jeszcze przed zaakceptowaniem przez RM,
m.in.
1. likwiduje skalę OECD w kryterium dochodowym,
2. wprowadza kontrakt socjalny: „pisemną umowę zawartą pomiędzy osobą ubiegającą
się o przyznanie pomocy a pracownikiem socjalnym, po akceptacji kierownika
ośrodka pomocy społecznej, określającą uprawnienia i zobowiązania osoby
ubiegającej się o przyznanie pomocy oraz ośrodka pomocy społecznej”, odmowa jej
zawarcia lub niewypełanianie zobowiązań po podpisaniu może być
3. dodaje dwie sytuacje do katalogu sytuacji uprawniających do świadczeń pieniężnych:
12) przemocy w rodzinie, 13) sytuacji kryzysowej.
4. Rozbudowuje przepis o współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów: „Brak
współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym w rozwiązywaniu
trudnej sytuacji, w szczególności odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, nie
wypełnianie zobowiązań zawartych w kontrakcie socjalnym, nieuzasadniona
odmowa podjęcia pracy przez osobę bezrobotną [wcześniej tylko ten element
wyszczególniono] lub podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa przez
osobę uzależnioną, może stanowić podstawę do odmowy przyznania, zaprzestania lub
wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej”. Pozostała jednak klauzula
o niepogarszaniu sytuacji osób na utrzymaniu.
1993 r. ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży: zasiłki dla kobiet w ciąży z kryterium dochodowym na podstawie
rozporządzenia do tej ustawy – zlikwidowane ustawą z 2001 razem z zasiłkami porodowymi
dla nierolniczek (art.38 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z 1990 o
jednorazowym zasiłku z tytułu urodzenia dziecka pozostaje w mocy), w ustawie o pomocy
społecznej pojawiły się wtedy macierzyński zasiłek okresowy i macierzyński zasiłek
jednorazowy.
UBEZPIECZENIA EMERYTALNE I RENTOWE
1927 (24 listopada) rozporządzenie prezydenta RP o ubezpieczeniu pracowników
umysłowych obejmowało ubezpieczenie emerytalne, rentowe inwalidzkie i rodzinne oraz
na wypadek braku pracy.
1933 (28 marca) ustawa o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. R. P. Nr. 51, poz. 396),
wprowadza powszechne ubezpieczenie emerytalne dla robotników, zakres przedmiotowy: 1)
choroba i macierzyństwo [ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie, uchylała ustawę o
obowiązkowym ubezpieczeniu chorobowym z 1920], 2) niezdolność do zarobkowania lub
śmierć osoby ubezpieczonej wskutek a) wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, b)
wszelkich innych przyczyn [ubezpieczenie wypadkowe, rentowe i emerytalne].
Świadczenia emerytalne
Zakres podmiotowy
Art. 2. (1) Obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 wszystkie osoby bez różnicy płci i
wieku, pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.
(2) Obowiązkowi ubezpieczenia z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 podlegają również:
a) uczniowie, terminatorzy, wolontarjusze i praktykanci,
b) zatrudnieni przez pracodawcę jego krewni i powinowaci z wyjątkiem małżonka,
c) chałupnicy i osoby z nimi pracujące,
25
d) więźniowie, jeżeli są zatrudnieni w myśl art. 19, 20 i 22 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7
marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa (Dz. U. R. P. Nr. 29, poz. 272).
Art. 135. Świadczeniami w zakresie ubezpieczenia na wypadek niezdolności do zarobkowania i na wypadek
śmierci (emerytalnego) [dalej też „świadczenia pieniężne emerytalne”, choć w ustawie mowa tylko o rentach
inwalidzkich] są:
1) świadczenia pieniężne, a mianowicie:
a) renta inwalidzka (dla ubezpieczonych 200 tygodni składkowych w ciągu 10 lat przed powstaniem
inwalidztwa, a 50 tygodni składkowych w okresie ostatnich trzech lat i inwalidów „Inwalidą w
rozumieniu ustawy niniejszej jest ten, kto wskutek choroby, ułomności fizycznej albo umysłowej, bądź
też wskutek upadku sił fizycznych lub umysłowych stanie się niezdolny do zarobienia własną pracą
jednej trzeciej tego, co zarabia w danej miejscowości osoba w pełni sił fizycznych i umysłowych o
podobnem wykształceniu i uzdolnieniu” i dalej „Za inwalidę uważa się również osobę, która ukończyła
65 rok życia oraz osobę, która, ukończyła 60 rok życia i przebyła w ubezpieczeniu 750 tygodni
składkowych”, składała się z kwoty zasadniczej takiej samej dla wszystkich rencistów i z kwoty
indywidualnej, zależnej od wysokości zarobków ubezpieczonego, renta nie mogła przewyższyć 80%
przeciętnego wynagrodzenia ubezpieczonego
b) renta wdowia poinwalidzka,
c) renta sieroca poinwalidzka,
d) dodatki do rent (na każde dziecko w wysokości 10% kwoty zasadniczej),
e) zapomoga pośmiertna;
2) lecznictwo i świadczenia w naturze.
I interesujący artykuł:
Art. 178. (1) Osoby, otrzymujące renty na podstawie niniejszej ustawy, mogą być umieszczone na własne
żądanie, na żądanie opiekuna lub kuratora w zakładach dla inwalidów, starców lub sierot za potrąceniem na ten
cel renty w całości lub w odpowiedniej części, przyczem osoby, w ten sposób umieszczone w tego rodzaju
zakładach, nie są uważane za osoby, korzystające z opieki społecznej. Na żądanie opiekuna lub władzy
opiekuńczej Zakład Ubezpieczenia od Wypadków, bądź Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników jest
obowiązany w miarę możności do umieszczenia sieroty w przytułku dla sierot lub innym zakładzie
wychowawczym za potrąceniem na ten cel renty w całości lub w odpowiedniej części. Zakład nie jest
obowiązany do pokrywania kosztów, związanych z umieszczeniem tych osób w powyższych zakładach, a
przekraczających wysokość świadczeń, przysługujących uprawnionym,
(2) Część renty, nie użyta na pokrycie przewidzianych w ustępie poprzednim kosztów, należy wypłacić
uprawnionym lub ich prawnym zastępcom.
Ustawa z 1933 zwana była ustawą scaleniową, mimo to nadal obowiązywało
rozporządzenie prezydenta R.P. z 1927 o ubezpieczeniu pracowników umysłowych. Nazwa
wzięła się również stąd, że art. 318 upoważniał Ministra PiOS w porozumieniu z Ministrem
Sprawiedliwości do włączenia rozporządzenia z 1927 do ustawy i wydania tekstu jednolitego,
czego jednak ostatecznie nie uczyniono. Nazwa mogła też wynikać stąd, że próbowano scalić
różne systemy ubezpieczeń pozostałe po zaborcach, ale również stąd, że połączono w niej
ubezpieczenie chorobowe oraz emerytalno-rentowe i wypadkowe. Interesujące, że część
artykułów tej ustawy zostało uchylonych dopiero z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym z 1997 (była to chyba ostatnia z ustaw
uchylająca obowiązujące jeszcze przepisy ustawy z 1933). Ustawa pierwotnie powoływała
Izbę Ubezpieczeń Społecznych, która miała koordynować w zakresie wszystkich rodzajów
ubezpieczeń społecznych i działalności wszystkich ubezpieczalni społecznych i zakładów
ubezpieczeń społecznych, które do niej należały (zakładów powołano 4: ZU na wypadek
choroby, od wypadków, emerytalnego robotników, pracowników umysłowych). Ustawa
weszła w życie od 1 stycznia 1934 r. a już została w tym zakresie zmieniona
rozporządzeniem prezydenta RP (Dz.U. 1934 nr 95 poz. 855) i ostatecznie „instytucjami
ubezpieczeń społecznych” zostały tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych i ubezpieczalnie
społeczne. Ustawa ta uchyliła ustawę z 1920 o obowiązkowym ubezpieczeniu chorobowym, a
także ustawę austriacką z 1887 r. o ubezpieczeniu robotników od wypadków, której
obowiązywanie w 1924 rozszerzono na województwa spoza obszaru byłego zaboru
austriackiego
26
Ustawa z 1933 uchylała następujące akty
W szczególności tracą moc obowiązującą: ustawa z dnia 19 maja 1920 r o obowiązkowem ubezpieczeniu na
wypadek choroby (Dz. U. R. P. Nr. 44, poz. 272) wraz z późniejszemi zmianami, ustawa z dnia 28 grudnia
1887 r. o ubezpieczeniu robotników od wypadków (Dz. u. p. austr. Nr. 1 z r. 1888) wraz z późniejszemi
zmianami, ustawa z dnia 30 stycznia 1924 r. w przedmiocie rozciągnięcia obowiązujących na obszarze
województw krakowskiego, lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego i cieszyńskiej części województwa
śląskiego ustaw o obowiązku ubezpieczenia robotników od wypadków na obszar województw: warszawskiego,
łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego, białostockiego, wołyńskiego, poleskiego i nowogródzkiego oraz ziemi
wileńskiej (Dz. U. R. P. Nr. 16, poz. 148), ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy Niemieckiej z dnia 19 lipca
1911 r. (Dz. U. Rzeszy Niemieckiej str. 509 i następne) wraz z późniejszemi zmianami, ustawa z dnia 23 lipca
1889 r. o urządzeniu stosunków bractw górniczych, które na zasadzie powszechnej ustawy górniczej są lub
będą utworzone (Dz. u. p. austr. Nr. 127) w brzmieniu, ustalonem rozporządzeniem Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany niektórych przepisów prawnych, dotyczących
ubezpieczenia w bractwach górniczych (Dz. U. R. P. Nr. 36, poz. 339), rozporządzenie Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. o organizacji i funkcjonowaniu instytucyj ubezpieczeń
społecznych (Dz. U. R. P. Nr. 81, poz. 635) w stosunku do wszystkich instytucyj ubezpieczeń z wyjątkiem
Ubezpieczalni Krajowej w jej nowym zakresie działania, oraz postanowienia art. 11 ustawy z dnia 18 marca
1932 r. o utworzeniu państwowego przedsiębiorstwa "Polski Monopol Tytoniowy" (Dz. U. R. P. Nr. 26, poz.
240), art. 13 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 czerwca 1932 r. o przedsiębiorstwie "Polski
Monopol Solny" (Dz. U. R. P. Nr. 52, poz. 497) i art. 7 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11
lipca 1932 r. o Monopolu Spirytusowym, opodatkowaniu kwasu octowego i drożdży oraz sprzedaży napojów
alkoholowych (Dz. U. R. P. Nr. 63, poz. 586), o ile dotyczą zwolnienia od obowiązku ubezpieczenia,
unormowanego ustawą niniejszą, pracowników wymienionych monopolów. Moc obowiązującą traci również §
1154-b austrjackiego kodeksu cywilnego.
ZUS (krótka dygresja)
1950 ustawa o ZUS (wcześniej zmiany dotyczące samorządu instytucji ubezpieczeniowych dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 września 1944 r. o tymczasowych organach
samorządu w ubezpieczalniach społecznych)
1955 dekret o przekazaniu wykonywania ubezpieczeń społecznych związkom
zawodowym:
„W celu bezpośredniego powiązania ubezpieczeń społecznych z masami pracującymi oraz
przyciągnięcia najszerszych rzesz pracowników do kontroli wykonywania ubezpieczeń
społecznych - na wniosek Centralnej Rady Związków Zawodowych stanowi się, co następuje:
Art. 1. Przekazuje się związkom zawodowym wykonywanie państwowych ubezpieczeń
społecznych, z wyjątkiem spraw dotyczących rent i zaopatrzeń”, które pozostały w gestii
MPiOS. Aktem tym zlikwidowano Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który jednak został w
reaktywowany już w 1960 r. ustawą o zmianach właściwości w dziedzinie ubezpieczeń
społecznych, rent, zaopatrzeń i opieki społecznej (Dz.U.60.20.119). Kolejna ustawa regulująca
m.in. kwestię ZUS z 1986 o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
1954 (25 czerwca) Dekret o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin, który między innymi uchylił rozporządzenie z 1927 o ubezpieczeniu pracowników
umysłowych (dokończenie dzieła scalenia). Ponadto w ustawie z 1933 roku o ubezpieczeniu
społecznym skreślono punkt zakresu przedmiotowego (ustawa niniejsza określa
następujące rodzaje ubezpieczeń) „na wypadek niezdolności do zarobkowania lub śmierci
osoby ubezpieczonej (art. 134 - 178): a) wskutek wypadku w zatrudnieniu lub choroby
zawodowej, b) wskutek wszelkich przyczyn. Pozostało już tylko „na wypadek choroby i
macierzyństwa”, który z kolei został skreślony w wyniku ustawy z 1974 o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Ta ustawa
uchylała odpowiednie przepisy ustawy z 1933. Wróćmy jednak do dekretu
Art. 1. 1. Powszechne zaopatrzenie emerytalne stanowi system obowiązkowego zabezpieczenia pracowników i
ich rodzin.
27
2. Powszechne zaopatrzenie emerytalne jest realizowane z funduszów państwowych, tworzonych ze
składek opłacanych przez zakład pracy, bez jakichkolwiek potrąceń z wynagrodzenia pracowników.
Art. 2. Powszechne zaopatrzenie emerytalne zapewnia świadczenia:
1) pracownikom - na starość lub w razie inwalidztwa,
2) rodzinom pracowników i rencistów - w razie utraty żywiciela.
Art. 3. 1. Powszechne zaopatrzenie emerytalne obejmuje:
A. Świadczenia pieniężne:
1)
rentę starczą [nomenklatura obecna mówi o emeryturze, wprowadzono ją ustawą z 1968 r.]
2)
rentę inwalidzką
3)
rentę rodzinną
4)
dodatki do rent
5)
zasiłek pogrzebowy.
B. Świadczenia w naturze:
6)
pomoc leczniczą i położniczą
7)
protezowanie
8)
przysposobienie zawodowe
9)
umieszczenie w domu rencistów.
2. Prawo do świadczeń ustala i świadczenia pieniężne wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych (Zakład).
Ustala się dwie kategorie pracowników
1) I kategorię - obejmującą pracowników zatrudnionych pod ziemią oraz pracowników zatrudnionych w
warunkach szkodliwych dla zdrowia,
2) II kategorię - obejmującą wszystkich pozostałych pracowników.
Art. 29. Okres zatrudnienia wymagany do uzyskania renty starczej wynosi 25 lat dla mężczyzn, a 20 lat dla
kobiet.
Art. 30. Wiek starczy wynosi:
a) dla pracowników I kategorii zatrudnienia - 60 lat dla mężczyzn, a 55 lat dla kobiet,
b) dla pracowników II kategorii zatrudnienia - 65 lat dla mężczyzn, a 60 lat dla kobiet.
…
Art. 99. 1. Tracą moc wszystkie dotychczasowe przepisy w przedmiotach uregulowanych niniejszym dekretem
2. W szczególności tracą moc:
1) ustawa z dnia 11 grudnia 1923 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszów państwowych i
zawodowych wojskowych (Dz. U. z 1934 r. Nr 20, poz. 160 z późniejszymi zmianami),
2) rozporządzenie z dnia 24 listopada 1927 r. o ubezpieczeniu pracowników umysłowych (Dz. U. Nr 106,
poz. 911 z późniejszymi zmianami),
3) art.: 1 pkt 2, 3, 6, 8, 9, 11-16, 134-211, 214-216, 251-253, 292-295, 301-304, 307, 311 ust. 2, 313 i 314
ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 51, poz. 336 z późniejszymi
zmianami),
4) art.: 3-7, 8 ust. 2, 9 pkt 2, 3, 5, i 6, 11 ustawy z dnia 1 marca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o
ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 18, poz. 109),
5) ustawa o bractwach górniczych w brzmieniu ustalonym obwieszczeniem z dnia 17 czerwca 1912 r. (Zb. u.
pr. str. 137 i nast.),
6) ustawa z dnia 11 grudnia 1924 r. o zaopatrzeniu osób szczególnie zasłużonych oraz o wyjątkowym
zaopatrzeniu opartym na innych tytułach prawnych (Dz. U. z 1925 r. Nr 2, poz. 12 - z późniejszymi
zmianami),
7) rozporządzenie z dnia 6 marca 1928 r. o zaopatrzeniu b. skazańców politycznych (Dz. U. 1931 r. Nr 47,
poz. 406 z późniejszymi zmianami),
8) ustawa z dnia 2 lipca 1937 r. o zapewnieniu pracy i zaopatrzeniu uczestników walk o niepodległość
Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 59, poz. 464 z późniejszymi zmianami),
9) dekret z dnia 21 września 1950 r. o zniesieniu odrębnych systemów emerytalnych dla pracowników b.
związków samorządu terytorialnego oraz ich przedsiębiorstw i zakładów (Dz. U. Nr 44, poz. 407 z
późniejszymi zmianami).
Art. 100. Pozostają w mocy przepisy:
1) ustawy z dnia 1 lipca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym
funkcjonariuszów państwowych i zawodowych wojskowych (Dz. U. Nr 42, poz. 304 z późniejszymi
zmianami), dotyczące weryfikacji praw emerytalnych pracowników zatrudnionych na podstawie
mianowania.
2) dotyczące zaopatrzenia oficerów, podoficerów i szeregowców Sił Zbrojnych, funkcjonariuszów organów
bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Straży Więziennej - do czasu zastąpienia ich przez
nowe przepisy, przewidziane w art. 6 ust. 1,
28
3) o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa
"Polskie Koleje Państwowe" – do czasu zastąpienia ich przez nowe przepisy, przewidziane w art. 6 ust. 2,
4) dotyczące świadczeń emerytalnych górników oparte na "Karcie Górnika",
5) dotyczące świadczeń emerytalnych dla robotników zatrudnionych w zespołach formujących szkło.
1968 ustawa o powszechny zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (23
stycznia, Dz.U. nr 3 poz. 6), rozszerzono w niej m.in. rodzaje pracowników należących do I
kategorii. W tym samym roku uchwalono ustawę o Funduszu Emerytalnym uchyloną
ustawą ramową z 1986.
1982 ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (14 grudnia, Dz.U. nr
40 poz. 267) Zrezygnowano w niej z podziału pracowników na dwie kategorie
Art. 6. Świadczenia określone w ustawie obejmują świadczenia pieniężne i świadczenia w naturze.
Art. 7. Świadczenia pieniężne obejmują:
1) emeryturę,
2) rentę inwalidzką,
21) (4) rentę szkoleniową [dodana w 1996],
3) rentę rodzinną,
4) dodatki do emerytur i rent,
5) zasiłek pogrzebowy.
Art. 8.(5) 1. Świadczenia w naturze obejmują:
1) świadczenia lecznicze, położnicze i rehabilitacyjne,
2) zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, protezy, środki pomocnicze,
3) zaopatrzenie w leki bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością na zasadach i w zakresie
określonych w odrębnej ustawie.
2. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe zasady i tryb
udzielania świadczeń, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 2.
1998 (17 grudnia) ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Uchyliła ostatecznie dwie ustawy emerytalne dla szczególnych grup zawodowych tzn.
górników i kolejarzy oraz ich rodzin. Uchyliła także dwie ustawy indeksacyjne: ustawę z
dnia 7 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw oraz ustawę z dnia 25 października 1996 r.
o waloryzacji emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw.
UBEZPIECZENIE WYPADKOWE
Ustawę austriacką z 1887 r. o ubezpieczeniu robotników od wypadków, której
obowiązywanie w 1924 rozszerzono na województwa spoza obszaru byłego zaboru
austriackiego uchyliła ustawa scaleniowa.
1933 ustawa o ubezpieczeniu społecznym
Zakres podmiotowy
Art. 2. (1) Obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 wszystkie osoby bez różnicy płci i
wieku, pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.
(2) Obowiązkowi ubezpieczenia z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 podlegają również:
a) uczniowie, terminatorzy, wolontarjusze i praktykanci,
b) zatrudnieni przez pracodawcę jego krewni i powinowaci z wyjątkiem małżonka,
c) chałupnicy i osoby z nimi pracujące,
d) więźniowie, jeżeli są zatrudnieni w myśl art. 19, 20 i 22 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7
marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa (Dz. U. R. P. Nr. 29, poz. 272).
At. 134. Świadczeniami w zakresie ubezpieczenia od wypadków w zatrudnieniu i chorób zawodowych są:
1) świadczenia pieniężne, a mianowicie:
a) renta wypadkowa (np. 66 2/3% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ubezpieczonego obliczonego
w ciągu 52 tygodni przed wypadkiem dla całkowicie niezdolnych do pracy),
29
b) dodatki do renty wypadkowej,
c) renta wdowia wypadkowa,
d) renta sieroca wypadkowa (chłopcy do 17 rż, a dziewczęta do 18, przedłużenie jeśli całkowicie niezdolni
do pracy w skutek ułomności fizycznej lub umysłowej, przy czym córki zamężne nie miały prawa do
rent sierocych, 20% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, a w przypadku pełnych sierot 25%),
e) renta dalszej rodziny,
f) zapomoga pośmiertna;
2) lecznictwo i świadczenia w naturze.
[Za choroby zawodowe uznano zachorowania wywołane zatruciem ołowiem, rtęcią i zakażeniem wąglikiem]
Dalsze regulacje w tej dziedzinie
1. dekret z 1954 o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin,
2. ustawę z 1968 o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków
przy pracy (wyodrębnienie ustawowe ubezpieczenia wypadkowego)
3. ustawa z 1975 o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych i ostatecznie
4. ustawa z 2002 o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych).
Ustawa z 2002 uchyla ostatecznie wiele innych interesujących ustaw, które w tym zakresie
jeszcze obowiązywały (w zakresie emerytalnym uchyliła część artykułów tych ustaw ustawa
o emeryturach i rentach z FUS):
1.
2.
3.
4.
5.
ustawa z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin
ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie
umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (w latach 1990 dyskusje o oskładkowaniu umów zlecenia i o
dzieło tzn. cywilnoprawnych)
dekret z dnia 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni
produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin
ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin (uchylała ustawę o us rzemieślników)
ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych
Od 2003 nastąpiło zróżnicowanie składki płaconej wyłącznie przez pracodawcę w zależności
od klasy ryzyka zawodowego.
ZASIŁKI RODZINNE
1947 dekret o ubezpieczeniu rodzinnym wprowadzenie zasiłków rodzinnych i Funduszu
Zasiłków Rodzinnych obsługującego to ubezpieczenie, który jednak dość szybko został
zlikwidowany ustawą o ZUS z 1950, dekret uchylony ostatecznie dopiero ustawą z 1994 o
zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych, (tytuł tej ustawy zmieniono ustawą o eirFUS z
1998 teraz jest to ustawa o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych zasiłki wychowawcze przeniesiono z ustawy z 1974 o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa).
1994 ustawa o zasiłkach rodzinnych pielęgnacyjnych i od 1999 - wychowawczych,
wprowadziła zasady charakterystyczne dla techniki opiekuńczej czy dla świadczeń
selektywnych, mianowicie usunięto warunek, że są to świadczenia dla osób ubezpieczonych i
wprowadzono kryterium dochodowe (początkowo 50% przeciętnego wynagrodzenia
ogłaszanego przez GUS dla celów emerytalnych).
Projekt ustawy o świadczeniach na rzecz rodziny (po pierwszym czytaniu w komisji
sejmowej PS i Rodziny, druk sejmowy 1555) uchyla tę ustawę, a także ustawę z 1974
roku o Funduszu Alimentacyjnym.
30
Można też wspomnieć tu o dwóch ustawach o jednorazowym dodatku rodzinnym na
trzecie i kolejne dzieci (ustawy z 1999 i z 2000), projekt trzeciej (2001) wprowadzającej na
stałe ten dodatek (ustawa o corocznym dodatku rodzinnym) został zawetowany przez
prezydenta z uzasadnieniem o kłopotach budżetu, choć dodatki finansowano na poziomie 200
mln zł rocznie.
UBEZPIECZENIE CHOROBOWE I MACIERZYŃSKIE
1919 dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby
1920 (z dnia 19 maja) ustaw o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby (Dz. U.
R. P. Nr. 44, poz. 272). Obowiązywała ona na obszarze II Rzeczypospolitej, z wyjątkiem
Górnego Śląska, gdzie podstawę prawną stanowiła ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy z
1911. Wprowadziła ona jednolity system Kas Chorych oparty na zasadzie terytorialnej.
Kasy Chorych miały powstać w każdym powiecie (po jednej). W każdym mieście liczącym
ponad 50 tys. mieszkańców mogły być powołane za zezwoleniem Urzędu Ubezpieczeń
osobne Kasy Chorych. Nad działalnością Kas Chorych czuwały wybierane władze.
Delegatów do nich wybierano co trzy lata. Dwie trzecie delegatów wybierali ubezpieczeni, a
jedną trzecią pracodawcy. Działalnością Kasy kierować miała Rada Kasy, spośród członków
której wybierano zarząd oraz komisję rewizyjną i rozjemczą. Kasy Chorych tworzyły
związki okręgowe, połączone w związek ogólnopaństwowy. Zakres przedmiotowy i
podmiotowy. Świadczenia zdrowotne udzielane ubezpieczonym przez Kasy Chorych
obejmowały bezpłatną pomoc lekarską, leki, leczenie szpitalne. Prawo do świadczeń
przysługiwało także kobietom przed i po porodzie, członkom rodzin osób
ubezpieczonych oraz bezrobotnym. Ubezpieczeni mieli zagwarantowane prawo wyboru
lekarza, wyłącznie spośród lekarzy, z którymi Kasa zawarła umowę. W 1929 r. podjęto
prace nad nowelizacją ustawy z 1920 r. Krytycznie oceniano lecznictwo w Kasach Chorych.
Podnoszono m. in., iż Kasy nie wypełniają nałożonych nań zadań ustawowych. Kontrola Kas
Chorych przez organy nadzorcze prowadziła niejednokrotnie do zawieszania działalności ich
samorządowych władz. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna kraju stawała się poważnym
zagrożeniem dla egzystencji Kas Chorych. Uznano, że najbardziej racjonalnym
rozwiązaniem, zabezpieczającym Kasy Chorych przed skutkami kryzysu, będzie utworzenie
silnych jednostek organizacyjnych, poprzez połączenie małych Kas powiatowych w
większe jednostki, nadając im wspólną nazwę – Kasy Terytorialnej. Zmieniono także
dotychczasową strukturę władz Kasy. W miejsce rady i zarządu powołano nowy organ –
Radę Zarządzającą, której skład częściowo pochodził z nominacji Ministra Pracy i
Opieki Społecznej [ograniczenie samorządności kas]. Radykalne zmiany nastąpiły w 1933
roku. Ustawą z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniach społecznych, zwaną ustawą scaleniową,
Kasy Chorych zostały zniesione, a w ich miejsce powołano ubezpieczalnie społeczne. Na
kilkadziesiąt lat instytucja Kas Chorych została wyeliminowana z systemu ochrony zdrowia"
(są to skrócone cytaty za artykułem http://www.borgis.pl/czytelnia/pim/1999/02/05.html)
1933 ustawa o ubezpieczeniu społecznym, w tym ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie
obok ubezpieczenia emerytalno-rentowego organizowane przez ZUS i ubezpieczalnie
społeczne.
Zakres podmiotowy
Art. 2. (1) Obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 wszystkie osoby bez różnicy płci i
wieku, pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.
(2) Obowiązkowi ubezpieczenia z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 podlegają również:
a) uczniowie, terminatorzy, wolontarjusze i praktykanci,
b) zatrudnieni przez pracodawcę jego krewni i powinowaci z wyjątkiem małżonka,
31
c) chałupnicy i osoby z nimi pracujące,
d) więźniowie, jeżeli są zatrudnieni w myśl art. 19, 20 i 22 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7
marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa (Dz. U. R. P. Nr. 29, poz. 272).
Przewidziano następujące świadczenia chorobowe i macierzyńskie:
1. pomoc lecznicza do 26 tygodni (opieka lekarska, lekarstwa i opatrunki, „środki pomocniczne przeciwko
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
zniekształceniu i kalectwu”, [wprowadzono możliwość ustalania dopłat dla ubezpieczonych, czego nie
było wcześniej]
zasiłek chorobowy nie dłużej niż 26 tygodni za każdy dzień stwierdzonej niezdolności wskutek choroby
od czwartego dnia niezdolności, wysokość tygodniowo 50% przeciętnego tygodniowego zarobku
ubezpieczonego z okresu zatrudnienia w ciągu 13 tygodni przed zachorowaniem (statut ubezpieczalni
mógł przewidywać dodatki na trzecie i następne dzieci w wysokości 5%, ale razem nie więcej niż 65%)
[wcześniej było to 39 tygodni, a wysokość zasiłku wynosiła 60% zarobków]
zasiłek domowy na osoby będące na utrzymaniu i mieszkające razem z ubezpieczonym jeżeli ten będzie
umieszczony w szpitalu w wysokości 50% zasiłku chorobowego
zasiłek szpitalny jeżeli ubezpieczony nie pobiera zasiłku domowego i jest w szpitalu, w wysokości 20%
zasiłku chorobowego
bezpłatna pomoc lecznicza i położnicza przed, w czasie i po porodzie
zasiłek połogowy w czasie 8 tygodni (co najmniej 6 po porodzie) w wysokości zasiłku chorobowego,
zasiłek w naturze dla karmiących matek - litr mleka dziennie lub ekwiwalent pieniężny po zasiłku
połogowym nie dłużej niż 12 tygodni
jednorazowy zasiłek pogrzebowy w razie śmierci ubezpieczonego w wysokości trzech tygodniowych
zarobków
1946 (6 stycznia) o zmianie i uzupełnieniu ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu
społecznym, była to największa nowelizacja przed dekretem z 1954 (potem dekret z grudnia
1946 ale niewielkie zmiany, głównie podniesienie wysokości zasiłku chorobowego z 50%
do 70% przeciętnego tygodniowego zarobku ubezpieczonego, kolejny dekret z 1948
wydłużał okres wypłacania zasiłku połogowego z 8 do 12 tygodni)
Walka z nadużyciami
1958 ustawa z dnia 6 czerwca 1958 r. o zwalczaniu nadużyć w zakresie wykorzystywania zaświadczeń o
czasowej niezdolności do pracy, zmieniona ustawą z 1968 o zmianie i uzupełnieniu przepisów w sprawie
nieuzasadnionej absencji w pracy. Ta druga uchylała z ustawy z 1933 Art. 121. „ (1) Ubezpieczalnia
społeczna może w całości lub częściowo odmówić zasiłku chorobowego lub szpitalnego ubezpieczonym, którzy
wywołali chorobę rozmyślnie lub przez udział z własnej winy w bójkach lub czynach gwałtu. (2) Zasiłek ten
może być jednak wypłacony rodzinie (art. 111), jeśli pozostaje ona w potrzebie.
1974 ustawa z dnia 17 grudnia o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa, uchylała dużą część ustawy z 1933 (ostateczne jej
uchylenie miało miejsce wraz z wejściem w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu
zdrowotnym w 1999),
Art. 61. ustawy z 1974: w sprawach unormowanych niniejszą ustawą tracą moc wszelkie przepisy, a w
szczególności:
1) ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym,
2) dekret z dnia 29 września 1945 r. o uiszczaniu przez pracodawców całości składek na ubezpieczenie
społeczne i na Fundusz Pracy (Dz. U. Nr 43, poz. 240),
3) ustawa z dnia 1 marca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 18,
poz. 109 oraz z 1958 r. Nr 23, poz. 97),
4) ustawa z dnia 6 czerwca 1958 r. o zwalczaniu nadużyć w zakresie wykorzystywania zaświadczeń o
czasowej niezdolności do pracy (Dz. U. z 1968 r. Nr 7, poz. 43),
5) art. 14, 15 i art. 23 ustawy z dnia 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gruźlicy (Dz. U. Nr 27, poz. 170),
6) art. 8 ust. 3 i 4 oraz art. 18 ustawy z dnia 13 listopada 1963 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych (Dz. U. Nr
50, poz. 279 oraz z 1971 r. Nr 12, poz. 115),
7) ustawa z dnia 28 stycznia 1968 r. o zmianie i uzupełnieniu przepisów w sprawie nieuzasadnionej absencji
w pracy (Dz. U. Nr 3, poz. 12),
32
8) ustawa z dnia 6 lipca 1972 r. o podwyższeniu zasiłków przysługujących z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby pracownika (Dz. U. Nr 27, poz. 191).
1999 ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa uchyla ustawę z 1974.
Art. 2. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, zwanego dalej
"ubezpieczeniem chorobowym", obejmują:
1) zasiłek chorobowy [czasowa niezdolność do pracy],
2) świadczenie rehabilitacyjne [przedłużenie zasiłku chorobowego],
3) zasiłek wyrównawczy [zmniejszona sprawność do pracy],
4) zasiłek porodowy [usunięty ustawą z grudnia 2001, jedna z ustaw okołobudżetowych, za to nowe
świadczenia w pomocy społecznej],
5) zasiłek macierzyński,
6) zasiłek opiekuńczy.
Należy odróżnić obowiązek wypłacania 80% wynagrodzenia za czas choroby przez
pierwsze 33 dni niezdolności do pracy z tego powodu spoczywający na pracodawcy (art.92
Kodeksu Pracy od 2003, wcześniej było to 35 dni) i zasiłek chorobowy wypłacany przez
ZUS na podstawie uośpzuswrchim po upływie 33 dni.
UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE - USTAWY RAMOWE
Można zastanawiać się na ile ustawa z 1933 byłaby takim aktem, ponieważ nie tylko określała
ogólne zasady ubezpieczenia społecznego, ale też regulowała konkretne świadczenia. Ustawy
z 1986 i z 1998 są ramowe w tym sensie, że większość regulacji dotyczących konkretnych
świadczeń znajdowała się poza nimi.
1986 (25 listopada) ustawa o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
(Dz.U.86.42.202): „Art. 1. Ubezpieczenie społeczne zapewnia ubezpieczonym i członkom ich
rodzin świadczenia pieniężne z tworzonych na ten cel funduszów.
Art. 2. 1. Ubezpieczenie społeczne obejmuje świadczenia pieniężne:
1)
w razie macierzyństwa,
2)
rodzinne,
3)
w razie niezdolności do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa,
4)
emerytalne,
5)
w razie śmierci.
2. Zakres świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz zasady i tryb ich przyznawania
poszczególnym grupom ubezpieczonych określają odrębne przepisy.
Art. 3. Państwo gwarantuje wypłatę świadczeń przysługujących z ubezpieczenia
społecznego.”
Uchyliła bezpośrednio trzy ustawy: z 1958 o zwalczaniu nadużyć w zakresie
wykorzystywania zaświadczeń o czasowej niezdolności do pracy, z 1960 wspomnianą wyżej
(?) i z 1968 o funduszu emerytalnym. Sama została uchylona przez ustawę z 1998 o
systemie ubezpieczeń społecznych z 1998.
1998 ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych
Art. 1. Ubezpieczenia społeczne obejmują:
1) ubezpieczenie emerytalne [m.in. eirFUS, 1998],
2) ubezpieczenia rentowe [eirFUS, 1998],
3) ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane dalej "ubezpieczeniem chorobowym"
[śpzusnwchim, 1999],
4) ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane dalej "ubezpieczeniem
wypadkowym" [usztwppichz, 2002].
33
ŚWIADCZENIA W RAZIE BEZROBOCIA
1924 ustawa o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia, wprowadzono obowiązkowe
ubezpieczenie dla robotników obsługiwane przez Fundusz Bezrobocia zasilany ze składek
2% zarobków, płaconych w 75% przez pracodawców i 25% przez ubezpieczonych, zasiłki
wypłacano tym bezrobotnym, którzy w ostatnim roku przed utratą pracy zatrudnieni byli co
najmniej 20 tygodni, a od 1932 – 26 tygodni, czas wypłacania zasiłku wynosił 12 tygodni
(wyjątkowo 17), wysokość ok. 30% zarobków. W 1925 roku objęła też pracowników
umysłowych, potem reguluje te sprawy rozporządzenie z 1927 o ubezpieczeniu pracowników
umysłowych.
1933 ustawa o Funduszu Pracy (instytucja ta istniała jeszcze po wojnie, dużą część
przepisów uchylił dekret o ubezpieczeniu rodzinnym), który organizował i finansował roboty
publiczne i pomoc doraźną, dla bezrobotnych bez prawa do zasiłku.
(1945 dekret o urzędach zatrudnienia)
1983 ustawa o Państwowym Funduszu Aktywizacji Zawodowej wprowadziła m.in. zasiłki
dla osób czasowo pozostających bez pracy
Art. 6. 1. Środki Funduszu przeznacza się na finansowanie:
1) przygotowania zawodowego:
a) pracowników uspołecznionych zakładów pracy, jeżeli zachodzi konieczność przekwalifikowania ich
odpowiednio do zmieniających się potrzeb zakładów,
b) uczniów szkół zawodowych oraz młodocianych pracowników uspołecznionych zakładów pracy,
zatrudnionych na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego,
c) osób czasowo pozostających bez pracy,
2) tworzenia dodatkowych miejsc pracy:
a) w miejscowościach, w których nie ma innych możliwości zatrudnienia osób pozostających bez pracy
lub zmieniających pracę,
b) dla osób niepełnosprawnych, inwalidów i kobiet ciężarnych,
3) robót interwencyjnych organizowanych przez terenowe organy administracji państwowej,
4) rozwoju systemu informacyjnego niezbędnego do realizacji pośrednictwa pracy i poradnictwa
zawodowego oraz zadań związanych z przemieszczaniem kandydatów do pracy poza miejscem ich
zamieszkania,
5) zasiłków dla osób czasowo pozostających bez pracy, zwanych dalej "zasiłkami", wypłacanych w
okresie:
a) przygotowania zawodowego,
b) pozostawania bez pracy w razie braku odpowiedniej propozycji pracy lub propozycji przygotowania
zawodowego warunkującego uzyskanie pracy,
6) uzupełnienia Funduszu Ochotniczych Hufców Pracy,
7) innych zadań niż wymienione w pkt 1-6, określonych w odrębnych przepisach.
2. Rada Ministrów może określać inne zadania niż wymienione w ust. 1, na które mogą być przeznaczone
środki z Funduszu.
1989 ustawa o zatrudnieniu (ponownie powstaje Fundusz Pracy), następna 1991 o
zatrudnieniu i bezrobociu i kolejna 1994 o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
Z ustawy o zatrudnieniu
Przepisy przejściowe i końcowe
Art. 40. Minister Pracy i Polityki Socjalnej w 1990 r. powołuje, na okres 2 lat, Naczelną Radę
Zatrudnienia w składzie 18 osób w równych częściach z przedstawicieli ogólnokrajowych organizacji
międzyzwiązkowych oraz ogólnokrajowych związków zawodowych reprezentatywnych dla pracowników
większości zakładów pracy, organizacji pracodawców i organów administracji państwowej.
Art. 41. Fundusz [Pracy] przejmuje ustalone dla Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej na
rok 1990 środki wraz z dochodami zasilającymi z dniem likwidacji tego Funduszu.
34
Art. 42. Do czasu utworzenia wojewódzkich i rejonowych biur pracy, nie dłużej niż przez 6 miesięcy od
dnia wejścia w życie ustawy, zadania wynikające z ustawy realizują dotychczasowe terenowe orany
administracji państwowej o właściwości szczególnej do spraw zatrudnienia.
Art. 43. 1. Minister Pracy i Polityki Socjalnej przedstawi Radzie Ministrów rozliczenie środków
Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej za okres do dnia wejścia w życie ustawy.
2. Zobowiązania Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej, które zaistniały przed dniem wejścia w
życie ustawy, są zaspokajane z Funduszu Pracy.
3. Absolwentkom szkół wyższych, które w dniu wejścia w życie ustawy otrzymują zasiłek z Państwowego
Funduszu Aktywizacji Zawodowej na zasadach określonych w przepisach o urlopach wychowawczych, wypłaca
się taki zasiłek z Funduszu Pracy na dotychczasowych zasadach.
Art. 44. Przepisy ustawy nie mają zastosowania do osób poszukujących pracy w zakresie uregulowanym w
ustawie o pracy na morskich statkach handlowych.
Art. 45. 1. Tracą moc:
1) dekret z dnia 2 sierpnia 1945 r. o urzędach zatrudnienia (Dz. U. Nr 30, poz. 182, z 1948 r. Nr 24, poz.
161, z 1950 r. Nr 13, poz. 124 i z 1969 r. Nr 13, poz. 95), [uchylił ustawę o zarobkowym pośrednictwie
pracy z 1921 i o społecznym pośrednictwie pracy z 1924, Fragmenty dekretu:
Art. 1. W celu usprawnienia organizacji pracy i pełnego spożytkowania sił roboczych tworzy się
urzędy zatrudnienia.
Art. 2. (1) Urzędy zatrudnienia są organami Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej.
(2) Minister Pracy i Opieki Społecznej określi w drodze rozporządzenia termin rozpoczęcia
działalności i zakres działania Głównego Urzędu Zatrudnienia oraz liczbę, siedziby, terytorialny zakres
działania i organizację wewnętrzną terenowych urzędów zatrudnienia.
Art. 3. (1) Urzędom zatrudnienia służy wyłączne prawo:
1)
pośredniczenia w zawieraniu umowy o pracę oraz umowy o naukę zawodową;
2)
regulowania rynku pracy przez wyrównanie popytu z podażą pracy (clearing pracy)
(2) Ponadto urzędy zatrudnienia wydają zaświadczenia niezbędne do uzyskania przez pracowników
zatrudnionych i osoby poszukujące pracy ulg i uprawnień, przysługujących im z tytułu przepisów
prawnych.
Art. 4. (1) Kierownicy zakładów pracy obowiązani są zgłaszać do urzędu zatrudnienia:
1)
każde wolne miejsce pracy i miejsce nauki zawodu;
2)
każdego przyjętego pracownika i każdą przyjętą osobę do nauki zawodu.
(2) Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej ustali tryb i terminy dopełnienia powyższych
obowiązków.
Art. 5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej, wydane w porozumieniu z
interesowanymi ministrami, ustali zasady zapewnienia pierwszeństwa w uzyskaniu pracy uczestnikom walk
o niepodległość Państwa Polskiego]
2) ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu wobec osób uchylających się od pracy (Dz. U. Nr
35, poz. 229),
3) ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zatrudnianiu absolwentów (Dz. U. Nr 40, poz. 270),
4) ustawa z dnia 29 grudnia 1983 r. o Państwowym Funduszu Aktywizacji Zawodowej (Dz. U. Nr 75, poz.
334, z 1985 r. Nr 37, poz. 174 i z 1989 r. Nr 35, poz. 192).
Interesująca była ewolucja zasiłku dla bezrobotnych od świadczenia bez warunku
uprzedniego zatrudnienia i wypłacanego bezterminowo, do ścisłych warunków uprzedniego
zatrudnienia i ograniczeniu jeśli chodzi o czas wypłacania. W ustawie o powszechnym
ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Fundusz Zdrowia z 2002 wprowadzono zasadę, że
bezrobotny jest ubezpieczony zdrowotnie z tytułu ubezpieczenia kogoś w rodzinie (art.9
ust.2), likwiduje to bodziec do rejestrowania w urzędach pracy tylko w celu uzyskania
ubezpieczenia zdrowotnego.
UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE ROLNIKÓW
Świadczenia za ziemię
1962 ustawa z o przejmowaniu niektórych nieruchomości rolnych w zagospodarowanie
lub na własność Państwa oraz o zaopatrzeniu emerytalnym właścicieli tych
nieruchomości i ich rodzin (m.in. świadczenia: renta starcza i renta inwalidzka),
1968 ustawa o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących
nieruchomości rolne na własność Państwa,
35
1974 ustawa z o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność Państwa za rentę i
spłaty pieniężne
2001 ustawa o rentach strukturalnych w rolnictwie ostatecznie wrócono do takiej formy
świadczeń za ziemię, niemniej dotyczy to tylko przejścia na wcześniejszą emeryturę w
określonych przedziałach wiekowych
Świadczenia składkowe
1977 ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich
rodzin uchylona
1982 ustaw o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin
(Dz. U. Nr 40, poz. 268), uchylona
1990 ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników, m.in. powołanie do życia KRUS, nadal
jest to chyba największy odrębny system ubezpieczenia społecznego.
Na tym kończymy wykłady z zabezpieczenia społecznego. Nie udało mi się już nic
powiedzieć o zabezpieczeniu społecznym w polityce i prawie UE, a jest byłoby tu wiele do
powiedzenia.
36