Formy i środki dydaktyczne w edukacji zdrowotnej.

Wybrane zagadnienia metodyki
edukacji zdrowotnej
Marzena Radomska
Metodyka edukacji zdrowotnej
Metodyka edukacji zdrowotnej wywodzi się
z pedagogiki i jej subdyscypliny – dydaktyki
(nauki o nauczaniu i uczeniu się).
Posiada ona pewne specyficzne cechy,
podobnie jak metodyka innych przedmiotów.
W obecnym modelu edukacji zdrowotnej
powinno znać się podstawowe zasady jej
metodyki.
Metodyka edukacji zdrowotnej
W tradycyjnym podejściu do edukacji zdrowotnej
zakładano, że nauczyciele i inne osoby dorosłe
określają, w jaki sposób dzieci i młodzież powinny
się zachowywać, wykorzystując w tym celu różne
techniki perswazji. Podejście to zostało nazwane
moralizatorskim.
Obecnie w Unii Europejskiej zachęca się do
wdrażania podejścia demokratycznego. Zakłada
ono, że młodzi ludzie sami powinni aktywnie
poszukiwać odpowiedzi na pytanie.
Metodyka edukacji zdrowotnej
Do nowych podejść (cech) we współczesnej
edukacji zdrowotnej należą:
 koncentracja na uczeniu się,
 zmiana ról nauczyciela i ucznia,
 podejście demokratyczne.
Metodyka edukacji zdrowotnej
Koncentracja na procesie uczenia się, a nie tylko
nauczania:
− uczenie się jest procesem nabywania przez ucznia
określonych wiadomości i umiejętności wpływających na
jego zachowanie, a końcowe wyniki tego procesu zależą
w znacznym stopniu do motywacji i aktywności ucznia,
− nauczanie jest organizowaniem przez nauczyciela uczenia
się i kierowanie nim, tworzeniem warunków sprzyjających
opanowaniu przez uczniów określonego zasobu wiedzy
i sprawności z elementami kontroli, dzięki której warunki
te mogą być odpowiednio wykorzystane.
Metodyka edukacji zdrowotnej
Zmiana ról nauczyciela i ucznia
Nauczyciel w edukacji zdrowotnej
 Jest przewodnikiem (doradcą, liderem) uczniów.
 Nie wchodzi w rolę „eksperta” („mistrza”), który: „musi wszystko
wiedzieć”; ogranicza ocenianie, komentarze, narzucanie
własnego zdania; ma odwagę powiedzieć: „nie wiem, ale
sprawdzę i odpowiem” lub „nie wiem, sprawdźmy razem”, czyli
ma prawo do niewiedzy oraz uczenia się od uczniów i razem z
nimi.
 Organizuje uczenie się – stawia zadania, pytania, motywuje do
pracy, kontroluje czas jej trwania.
 Posiada i doskonali umiejętność komunikowania się z uczniami,
tworzenia atmosfery bezpieczeństwa i zaufania.
 Umie zachować równowagę między ustalonym programem, a
potrzebami uczniów.
Cz. Kulisiewicz, (2005), Podstawy dydaktyki, Warszawa, WSiP.
Metodyka edukacji zdrowotnej
Uczeń w edukacji zdrowotnej
 Nie jest postrzegany jako „biała karta” lecz uznaje się, że
posiadana przez niego wiedza i doświadczenia stanowią
podstawę do uczenia się.
 Jego potrzeby w zakresie edukacji zdrowotnej są
rozpatrywane i uwzględniane.
 Jest zachęcany do:
− samodzielności w uczeniu się, wzbogacania
doświadczeń,
− akceptowania własnej odpowiedzialności za uczenie się,
− odnoszenia zdobywanej wiedzy i umiejętności do własnej
sytuacji i potrzeb oraz dokonywania ich transferu do
codziennego życia.
Metodyka edukacji zdrowotnej
Niezwykle ważne jest także modelowanie przez
nauczycieli pożądanych postaw i zachowań
zdrowotnych.
Wynika to z teorii społecznego uczenia się
(A.Bandury), zgodnie z którą ludzie uczą się także
przez obserwowanie zachowań innych, zwłaszcza
osób znaczących.
Formy
organizacyjne
kształcenia
O efektach pracy dydaktycznej decydują nie tylko
stosowane przez nauczyciela metody i środki, ale
również różnorodne rodzaje zajęć dydaktycznych,
określane jako formy organizacji kształcenia.
Proces kształcenia to planowane i celowe działanie.
Organizacja procesu kształcenia musi być ujmowana
elastycznie, w zależności od celów i zadań
dydaktycznych, czasu jego trwania, właściwości
przedmiotów nauczania.
Istota terminu „formy organizacyjne
kształcenia”
Formy organizacyjne – przesądzają o organizacyjnej
stronie pracy dydaktycznej, wskazują jak
organizować tę pracę stosownie do tego, kto, gdzie,
kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem
kształcenia.
Kryteria doboru form organizacyjnych
kształcenia
Dobór form organizacyjnych zależy od wielu
czynników, są to:
 cele i zadania kształcenia
 właściwości przedmiotu nauczania
 wyposażenie szkoły w środki dydaktyczne
 liczba uczniów
 miejsce pracy
 czas pracy
Podział form organizacyjnych kształcenia
Kryteria podziału:
Kupisiewicz wyróżnił trzy podstawowe kryteria
podziału tych form:
 liczba uczniów uczestniczących w procesie
nauczania,
 miejsce uczenia się,
 czas trwania zajęć dydaktycznych.
Ze względu na liczbę uczniów biorących
udział w procesie dydaktycznym
wyróżnia się:
 nauczanie jednostkowe,
 nauczanie grupowe,
 nauczanie zbiorowe (frontalne).
Oddziaływanie na małą grupę
 jest to pogadanka w klasie szkolnej lub na zebraniu rodziców
 wykład odnosi się do kursu, szkolenia, a odczyt do zebrania,
zjazdu itp.
Oddziaływanie na pojedynczego człowieka
 następuje podczas rozmowy indywidualnej.
Sytuacje takie zachodzą codziennie w kontaktach pacjent –
przedstawiciel służby zdrowia ( lekarz, pielęgniarka,
higienistka, itp. ).
Często rozmowa taka ma olbrzymią wagę i jest
zapamiętywana na całe życie. Zależy to bowiem od autorytetu
osoby przekazującej informacje, od sposobu podania
informacji, a także od tego, w jakim stopniu była ona potrzebna
zainteresowanemu.
1. Praca masowa: pogadanki, odczyty, referaty,
wieczory dyskusyjne, wystawy, pokazy, spotkania,
imprezy sportowe.
2. Praca grupowa: koła zainteresowań przedmiotowe, techniczne, artystyczne, sportowe.
3. Praca indywidualna: albumy, referaty, modele,
dekoracje, pomoce naukowe.
Formy te są pożyteczna i przydatne
w szerzeniu edukacji zdrowotnej.
Oddziaływanie na małą grupę w wychowaniu zdrowotnym
jest jednak formą najkorzystniejszą, gdyż ma najwięcej
zalet:
• Przekazuje się wiadomości od razu większej liczbie
odbiorców.
• W systematycznym procesie wychowawczym obejmuje się
przeważnie jednolitą grupę pod względem wieku i
wykształcenia (np. uczniowie klas I szkoły podstawowej,
wychowawcy w domu dziecka itp.).
• Umożliwia wprowadzenie elementu współzawodnictwa.
• Umożliwia dyskusje, wymiany poglądów, pomaga w
podejmowaniu zbiorowej decyzji o zmianie postępowania.
Oddziaływanie na masowego odbiorcę jest
nieodzowne w dużych akcjach, kiedy pożądane
jest zwrócenie uwagi na określone zagadnienie.
Uzyskuje się je przy pomocy środków
masowego przekazu.
Ze względu na miejsce pracy formy
dzieli się na:
 zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji,
praca w laboratorium, warsztacie szkolnym,
świetlicy itp.),
 zajęcia pozaszkolne (praca domowa, wycieczka,
zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.).
Stosownie do czasu pracy uczniów
można mówić o zajęciach:
 lekcyjnych,
 pozalekcyjnych (koła zainteresowań, zajęcia
dydaktyczno – wyrównawcze, zajęcia
kompensacyjno – korekcyjne).
Proces kształcenia systematycznego wymaga stosowania form
różnych i urozmaiconych. Im więcej form stosuje szkolący, tym
większa dawka wiedzy może być przyswojona i utrwalona przez
szkolonego.
Najlepsze rezultaty osiąga się poprzez oddziaływanie na zmysł
wzroku, a jeszcze lepsze gdy zastosuje się żywe słowo poparte
obrazem. Zapamiętuje się wtedy więcej treści i na dłużej.
Formy ekstensywne
mają charakter informacyjny i szybki.
Stosowane są wówczas gdy informacja jest przeznaczona
dla szerokich mas odbiorców, do których powinna dotrzeć
w miarę szybko.
Informacja z konieczności jest krótka, niezgłębiająca
zagadnienia, ale za to łatwa do przyswojenia.
Dociera szybko, ale na ogół brakuje jej przekonywającej
motywacji.
Sygnalizuje jednak problem, może zaciekawić i spowodować
zainteresowanie się zagadnieniem przez poszczególne
osoby i grupy osób.
Są to najczęściej informacje i hasła, a nawet krótkie
pogadanki przekazywane przez środki masowego przekazu,
jak radio, telewizja, prasa, a także proste plakaty, ulotki
i krótkie filmy pokazywane np. w kinach przed seansem
filmowym.
Formy intensywne
są skierowane do mniejszych grup.
Materiał jest przekazywany w ciągu dłuższego czasu;
rozłożony na raty, a zatem zawiera wiedzę
pogłębioną.
Nakazy, zakazy i informacje są uzasadnione i
umotywowane.
Mają one charakter szkolenia na określony temat.
Sposób przekazywania jest kameralny.
Praca jest oczywiście intensywna i efekty lepsze, a
środowisko objęte wychowaniem zdrowotnym
bardzo ograniczone.
Aktywizujące formy nauczania
– to organizacyjna strona procesu nauczania – uczenia
się, prowadząca do zwiększenia efektywności tego
procesu.
Obejmuje uczniów, łączy ich w odpowiednie grupy,
organizując współprace grup i jednostek między sobą,
rodzaj zajęć, warunki miejsca i czas pracy.
Motywując do aktywnego uczestnictwa uczniów należy
brać pod uwagę, iż oni sami mogą od siebie się wiele
nauczyć.
Do form stosowanych w stomatologicznej
edukacji zdrowotnej należą:
Formy kształcenia systematycznego
(nauka w szkołach, kursy, szkolenia, szkoły zdrowia, szkoły
matek, kursy racjonalnego żywienia, kursy pierwszej pomocy,
uniwersytety dla rodziców) – należą ona do najcenniejszych
form działalności edukacyjno-wychowawczej.
Forma ta stwarza warunki do stosowania wielu metod i
realizowania określonego programu. W prowadzeniu
systematycznego kształcenia biorą udział na ogół
profesjonaliści, a wiec musi być ona na wysokim poziomie
zarówno pod względem tematycznym, jak i metodycznym.
Kształcenie systematyczne daje okazję nie tylko do
szerokiego naświetlania określonego tematu, ale także do
późniejszego pogłębiania wiedzy.
Formy żywego słowa i audytywne
(rozmowy indywidualne, konsultacje, rozmowy grupowe,
gawędy, opowiadania, pogadanki, dyskusje, wykłady,
odczyty, dyskusje, seminaria, odczyty, bajki, audycje
radiowe, nagrania). Żywe słowo jest szczególnie atrakcyjne
w przypadku bezpośredniego kontaktu.
Stwarza się duże możliwości oddziaływania na słuchaczy
poprzez sam temat, sposób jego podania, interpretację,
zaangażowanie, mimikę, gest i modulowanie głosu.
Żywe słowo oddziałuje też przez osobowość prowadzącego,
estetykę jego wyglądu, a przede wszystkim wpływa poprzez
przystosowanie wykładu czy pogadanki do poziomu
słuchaczy. Źle prowadzony wykład może spowodować
szybkie znużenie słuchaczy lub zniechęcenie do tematu.
Najczęściej popełniane błędy:
1) Przeładowanie treścią jednego wykładu czy pogadanki.
2) Używanie języka fachowego.
3) Niestosowne dobranie tematu.
Formy słowa drukowanego – pisanego
(książki i broszury popularnonaukowe, gazetki ścienne, czasopisma
i artykuły, afisze, wywieszki i informacje, ulotki tekstowe, utwory o
wartościach artystycznych: wiersze, bajki, piosenki itp., konsultacje
korespondencyjne, konkursy czytelnicze, wystawy książek i czasopism
o tematyce zdrowotnej, katalogi tekstowe i ilustrowane) – wszystko, co
chcielibyśmy przekazać w pracy edukacyjno-zdrowotnej i wychowawczej
można podać na piśmie, gdyż żywe słowo jest ulotne.
Po wysłuchaniu pogadanki stosunkowo niewielka część wiadomości
zostaje zapamiętana. Dlatego wskazane jest, aby po spotkaniu
z wychowankami lub pacjentami można było zapoznać ich z materiałami
drukowanymi, które umożliwią utrwalenie i uzupełnienie przekazanych
wiadomości. Do tekstu utrwalonego w postaci książki, broszury czy ulotki
można wracać wielokrotnie i czytać go wtedy, gdy jest potrzebny. Słowo
drukowane uzupełnia informacje osób, które wpływają na podopiecznych
jeszcze w gabinecie lub już poza nim.
Formy wizualne i audiowizualne
– przemawiają do odbiorcy poprzez wzrok, a także
wzrok i słuch jednocześnie. Im bardziej atrakcyjne
będzie to, co zobaczymy, tym bardziej będzie
przyciągać uwagę,
- wizualne : plakaty, wywieszki ilustrowane, tablice
instruktażowe, wystawy i wystawki, drobne
opracowania graficzne ( zakładki, pocztówki,
maskotki, torby reklamówki itp.) ,
- audiowizualne : filmy dla dzieci i młodzieży, filmy
szkoleniowe dla działaczy oświatowo-zdrowotnych,
audycje telewizyjne, programy komputerowe itp.
Formy artystyczno-naukowe,
formy inscenizacji
(teatr aktora, teatr lalek, imprezy estradowe, zgaduj
zgadula, gry ruchowe, teatr cieni, zabawy
sprawnościowo-ruchowe, rebusy, krzyżówki itp.) –
formy te należą do bardziej złożonych i
pracochłonnych w przygotowaniu.
Najlepiej jest realizować je w środowisku dziecięcym.
Już samo przygotowanie widowiska czy inscenizacji
jest pracą na rzecz edukacji zdrowotnej, w czasie
której wzrasta zainteresowanie coraz to nowych osób.
Jest to doskonały przykład nauki poprzez zabawę.
Formy żywego słowa i audytywne
( rozmowy indywidualne, konsultacje, rozmowy grupowe,
gawędy, opowiadania, pogadanki, dyskusje, wykłady, odczyty,
dyskusje, seminaria, odczyty, bajki, audycje radiowe,
nagrania). Żywe słowo jest szczególnie atrakcyjne w
przypadku bezpośredniego kontaktu. Stwarza się duże
możliwości oddziaływania na słuchaczy poprzez sam temat,
sposób jego podania, interpretację, zaangażowanie, mimikę,
gest i modulowanie głosu. Żywe słowo oddziałuje też przez
osobowość prowadzącego, estetykę jego wyglądu, a przede
wszystkim wpływa poprzez przystosowanie wykładu czy
pogadanki do poziomu słuchaczy. Źle prowadzony wykład
może spowodować szybkie znużenie słuchaczy lub
zniechęcenie do tematu.
Formy artystyczno-naukowe, formy inscenizacji
( teatr aktora, teatr lalek, imprezy estradowe, zgaduj
zgadula, gry ruchowe, teatr cieni, zabawy sprawnościoworuchowe, rebusy, krzyżówki itp.) – formy te należą do
bardziej złożonych i pracochłonnych w przygotowaniu.
Najlepiej jest realizować je w środowisku dziecięcym. Już
samo przygotowanie widowiska czy inscenizacji jest pracą
na rzecz edukacji zdrowotnej, w czasie której wzrasta
zainteresowanie coraz to nowych osób. Jest to doskonały
przykład nauki poprzez zabawę.
Formy wizualne i audiowizualne
przemawiają do odbiorcy poprzez wzrok, a także wzrok i
słuch jednocześnie. Im bardziej atrakcyjne będzie to, co
zobaczymy, tym bardziej będzie przyciągać uwagę.
- wizualne : plakaty, wywieszki ilustrowane, tablice
instruktażowe, wystawy i wystawki, drobne opracowania
graficzne ( zakładki, pocztówki, maskotki, torby
reklamówki itp.)
- audiowizualne : filmy dla dzieci i młodzieży, filmy
szkoleniowe dla działaczy oświatowo-zdrowotnych,
audycje telewizyjne, programy komputerowe itp.
Formy słowa drukowanego – pisanego
( książki i broszury popularnonaukowe, gazetki ścienne, czasopisma
i artykuły, afisze, wywieszki i informacje, ulotki tekstowe, utwory o
wartościach artystycznych: wiersze, bajki, piosenki itp., konsultacje
korespondencyjne, konkursy czytelnicze, wystawy książek i czasopism
o tematyce zdrowotnej, katalogi tekstowe i ilustrowane) – wszystko,
co chcielibyśmy przekazać w pracy edukacyjno-zdrowotnej i
wychowawczej można podać na piśmie, gdyż żywe słowo jest ulotne.
Po wysłuchaniu pogadanki stosunkowo niewielka część wiadomości
zostaje zapamiętana. Dlatego wskazane jest, aby po spotkaniu z
wychowankami lub pacjentami można było zapoznać ich z
materiałami drukowanymi, które umożliwią utrwalenie i uzupełnienie
przekazanych wiadomości. Do tekstu utrwalonego w postaci książki,
broszury czy ulotki można wracać wielokrotnie i czytać go wtedy, gdy
jest potrzebny. Słowo drukowane uzupełnia informacje osób, które
wpływają na podopiecznych jeszcze w gabinecie lub już poza nim.
Współzawodnictwo
(konkursy, olimpiady, giełdy pomysłów, kąciki higieny) współzawodnictwo jest na ogół związane z formami
dużymi wymagającymi zaangażowania większej liczby
osób. Trwa ono dłużej, zwłaszcza jeśli jest to konkurs
lub olimpiada. Pobudza do szukania materiałów, przez
co uczestnicy rozszerzają swoją wiedzę na pożądany
temat. Poprzez poszukiwania i chęć osiągnięcia jak
najlepszych wyników uczestnicy konkursów wciągają
do pomocy szeroki krąg znajomych, a także
organizacje, do których należą. Tym samym zasięg
oddziaływania edukacyjno-zdrowotnego powiększa się.
Formy bezpośredniego kontaktu
z obiektywną rzeczywistością
(wycieczki do przychodni, gabinetu itp., pokazy,
demonstracje, degustacje, próby itp., ćwiczenia
praktyczne) – stwarzają one możliwość przedstawienia
wychowankom wzorców i przykładów od strony
praktycznego ich stosowania. Stwarza się określoną
sytuację, którą uznają albo za wzór do naśladowania,
albo za błędny przykład wymagający poprawienia.
Jest to więc również sposób uczenia się na błędach,
które się dostrzega.
Dlatego formy bezpośredniego kontaktu z
rzeczywistością należy raczej stosować już po
zdobyciu przez wychowanków pewnego zasobu wiedzy
teoretycznej.
Środki
dydaktyczne
Środki – pomoce dydaktyczne
Pomocami dydaktycznymi nazywamy wszystkie materiały
i przedmioty, z których w czasie pracy dydaktycznej korzysta
działacz edukacyjno-zdrowotny w celu pogłębienia i poszerzenia
własnych wiadomości, a także te materiały, które demonstruje
swoim słuchaczom.
Wg Cz .Kupisiewicza – środki dydaktyczne
spełniają następujące funkcje:
 poznawczą – która oznacza, że służą bezpośredniemu
poznaniu przez uczniów określonych fragmentów
rzeczywistości,
 kształcącą - która oznacza, że są narzędziami
rozwijania zdolności poznawczych oraz uczuć i woli
uczniów,
 dydaktyczną, – która oznacza, że stanowią istotne
źródło zdobywania przez uczniów wiadomości i
umiejętności, ułatwiają utrwalenie przerobionego
materiału, weryfikację hipotez, sprawdzenie stopnia
opanowania wiedzy itp.
Podział środków dydaktycznych:
1) Środki naturalne takie jak okazy z otoczenia
przyrodniczego, kulturowego, społecznego, które
bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość.
2) Środki techniczne, które pokazują rzeczywistość w sposób
pośredni:
a) wzrokowe: tablica szkolna, przeźrocza, film, rysunki,
fotografie, ilustracje z czasopism, folderów itp.,
b) słuchowe: nagrania, audycje radiowe,
c) wzrokowo słuchowe: programy telewizyjne,
multimedialne, programy komputerowe,
d) automatyzujące: maszyny dydaktyczne, komputery,
fantomy i modele (np. do wykonywania iniekcji,
resuscytacji).
Funkcje środków dydaktycznych
a) funkcja motywacyjna- (I ogniwo) polega na wywołaniu
pozytywnego nastawienia do uczenia się poprzez
budzenie zaciekawienia i zainteresowania dla
przedmiotu poznania. Środki dydaktyczne, szczególnie
audiowizualne oddziaływają na strefę emocjonalna,
wyzwalają i wzmacniają motywy ucznia się.
b) funkcja poznawcza- (II ogniwo) polega na tym ,że
dzięki środkom uczący się poznaje bezpośrednio
określoną rzeczywistość.
c) funkcja kształcąca- (VI ogniwo) sprowadza się do
rozwijania zdolności poznawczych (wyobrażani,
myślenia, pamięci) oraz kształtowania odp.
umiejętności i sprawności.
a) funkcja dydaktyczna- (V ogniwo) środki
dydaktyczne są jedynym źródłem wiadomości dla
uczniów, ułatwiają ich zrozumienie, utrwalenie
i sprawdzenie stopnia opanowania, środki
dydaktyczne służą ilustracji wybranego
zagadnienia ,pomagają uczniowi w tworzeniu
uogólnień.
b) funkcja wychowawcza- polega na pobudzeniu
strefy emocjonalnej, na wywołaniu przeżyć
i kształtowaniu postaw uczniów. Uczymy się
przez przezywanie teatr, multimedia, muzyka,
wycieczka itp. Są to środki i metody.
Środki dydaktyczne stosowane
najczęściej w edukacji zdrowotnej:
wydawnictwa metodyczne i podręczniki, do których zalicza
się:
• podręczniki z pedagogiki, socjologii i psychologii,
• podręczniki ogólne z metodyki edukacji zdrowotnej,
• inne podręczniki i publikacje,
popularne książki i czasopisma o zdrowiu,
środki wizualne i audiowizualne,
aparatura i urządzenia – w pracy edukacyjno-zdrowotnej
niezbędne jest korzystanie ze środków technicznych, np.
projektor filmowy, rzutnik, magnetowid, magnetofon,
fantomy i modele,
Inne.
Pomoce wizualne
stanowią najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupę
pomocy dydaktycznych. Pokazywanie tego, o czym się mówi
zwielokrotnia spostrzeganie i przyswajanie wiadomości.
Pokazywanie możliwe jest za pomocą różnych technik,
począwszy od rysunku wykonanego na tablicy kredą czy
flamastrem, poprze ilustracje, plakaty, wywieszki, składanki
i inne materiały edukacyjno-zdrowotne, aż do filmów.
Do pomocy wizualnych zaliczamy:
•pomoce przestrzenne – do okazu w środowisku naturalnym należy gabinet
stomatologiczny z całym wyposażeniem
•fantomy
•ilustracje, prezentacje.
Do środków audiowizualnych zalicza się:
audycje telewizyjne, filmy dźwiękowe, pogadanki odtwarzane z taśm
magnetofonowych, slajdy.
DZIĘKUJE ZA UWAGĘ