Czy należy się bać naturalnej promieniotwórczości w środowisku

advertisement
Czy należy się bać
naturalnej
promieniotwórczości w
środowisku naturalnym
człowieka?
Prof. Janina Gabrielska
Dr Teresa Kral,
Dudra
Dr Hanna Pruchnik,
Mgr Paulina Strugała,
Dr Anna
Pierwiastki promieniotwórcze, co to takiego?
Pierwiastki, których jądra atomowe samorzutnie rozpadają się emitując przy tym cząstki (, ) lub
promienie (), nazywamy pierwiastkami promieniotwórczymi.
Promieniowanie jonizujące to...
wszystkie rodzaje promieniowania
(w tym ,  oraz ) które wywołują
jonizację ośrodka materialnego, tj.
oderwanie przynajmniej jednego
elektronu od atomu lub cząsteczki
albo wybicie go ze struktury
krystalicznej.
Za promieniowanie
elektromagnetyczne jonizujące
uznaje się promieniowanie,
którego fotony mają energię
większą od energii fotonów
światła widzialnego.
Promieniowanie jonizujące...
Pyt.: Czy się go bać?
Odp.: TAK!
Promieniwanie jonizujące jest przyczyną
różnych, nietypowych zjawisk fizykochemicznych na poziomie komórkowym,
tkankowym oraz w skali całego
organizmu prowadzących do zaburzeń,
dezintegracji oraz wyniszczenia.
Jak mierzymy szkodliwość promieniowania
jonizującego...
Stężenie radioizotopu to aktywność radioizotopu w jednostce masy lub objętości.
Jednostkami stężenia są Bq/kg lub Bq/m3
Jednostki charakteryzujące stopień napromieniowania
• 1 Gy (grej) – jednostka dawki pochłoniętej. Dawka pochłonięta
wynosi 1 Gy gdy 1kg materii pochłania energię 1 J
• 1 Sv (siwert) – miara (uśredniona) uwzględniająca rodzaj
promieniowania oraz rodzaj tkanki – dawka skuteczna
Oddziaływanie promieniowania na organizm
człowieka
Wrażliwość poszczególnych organów człowieka
Skutki działania promieniowania jonizującego równoważniki dawek progowych dla niektórych objawów
klinicznych związanych z ostrym zespołem popromiennym
Równoważnik
dawki (Sv)
< 0,25
na promieniowanie
Skutek kliniczny
Brak
0,25 ‐ 0,50
Możliwe zmiany hematologiczne
0,50 ‐ 1,00
zmiany hematologiczne, lekkie
uszkodzenia
1,00 ‐ 2,00
Silne uszkodzenia, możliwa
niewydolność,
nudności/wymioty w ciągu 24 h
2,00 ‐ 4,00
Silne uszkodzenia, pewna
niewydolność, możliwa śmierć
> 4,00
50% prawdopodobieństwa
śmierci
Najbardziej wrażliwe na promieniowanie jonizujące
są komórki szybko namnażające się, np. komórki
gonad, dla których czynnik wagowy wynosi 0,20.
Średnie śmiertelne dawki dla różnych grup
taksonomicznych
Przyjmuje się, że szkodliwy wpływ
napromieniowania na zdrowie człowieka w
postaci skutków deterministycznych można
zaobserwować po przekroczeniu dawki
progowej 200 mSv, pochłoniętej
jednorazowo (w krótkim okresie czasu).
Następuje wtedy zniszczenie na tyle dużej
liczby komórek, że funkcjonowanie
niektórych organów człowieka może ulec
wyraźnemu zaburzeniu.
Jednorazowa dawka śmiertelna LD3050,
powodująca chorobę popromienną i po 30
dniach zgon 50% napromieniowanej
populacji, oceniana jest na 4-6 Sv.
Średnia dawka śmiertelna dla człowieka to ~3 Sv w czasie 1-2
godzin
Biologiczne skutki
promieniowania
genetyczne
somatyczne
WCZESNE
 Choroba popromienna
- ostra
- przewlekła
 Miejscowe uszkodzenia skóry
ODLEGŁE
MUTACJE GENOWE
 Zmętnienie soczewek
 Aberracje chromosomowe
w komórkach somatycznych
 Niepłodność
 Dominujące
 Recesywne
 Aberracje chromosomowe w
komórkach
Hormeza radiacyjna
Co jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną.
Paracelsus
Żywe komórki mają naturalną zdolność regeneracji niewielkich uszkodzeń radiacyjnych, którą
nabyły, zapewne, obcując z promieniowaniem naturalnym przez tysiące lat. Uważa się nawet, że
małe dawki mogą być pożyteczne dla organizmu człowieka.
Wody lecznicze w uzdrowiskach Lądka Zdroju zawierają Rn-222 o aktywności sięgającej 2500 Bq/l.
PROMIENIOWANIE
JONIZUJĄCE
WOKÓŁ NAS
Co to takiego promieniotwórczość naturalna?
Promieniotwórczość naturalna powstaje na drodze rozpadów jąder atomowych naturalnych
pierwiastków radioaktywnych obecnych w glebie, skałach, powietrzu i wodzie.
Naturalne pierwiastki radioaktywne :
1) Obecne są w minerałach, przyswajanych przez
rośliny i zwierzęta, a także używanych jako
materiały konstrukcyjne,
2) Syntetyzowane są w atmosferze i przenikają
do hydrosfery wskutek reakcji składników
atmosfery z promieniowaniem kosmicznym,
3) To także skutek promieniowania
przenikającego do środowiska wskutek
działalności przemysłowej człowieka
(wydobycie rud uranu, spalanie węgla
zawierającego pierwiastki promieniotwórcze).
Źródeł tego promieniowania nie da się uniknąć. W niewielkich dawkach
nie są groźne dla organizmu, ponieważ organizm się uodparnia na te
pierwiastki.
Przeciętne typowe aktywności radioizotopów w
glebach Polski uranu, toru i fosforu:
U-238 - zawierają się w przedziale 4,8 - 118 Bq/kg
(średnio 26 Bq/kg),
Th-228 - w przedziale 3,6 - 77 Bq/kg
(średnio 21 Bq/kg),
K-40 - w przedziale 111 - 967 Bq/kg
(średnio 413 Bq/kg).
Średnia aktywność radonu w powietrzu przy ziemi:
Rn-222 - wynosi ok. 4,4 Bq/m3,
w parterowych zabudowaniach
może przekraczać:
Rn-222 - 200 Bq/m3.
Redystrybucja radioizotopów...
Działalność człowieka związana z
wydobyciem i przeróbką kopalin, spalaniem
węgla, energetyką jądrową, wybuchami
jądrowymi itp. powoduje redystrybucję
naturalnych radionuklidów i podwyższenie
poziomu tła naturalnego, zwłaszcza w
wymiarze lokalnym.
W następstwie spalania w Polsce ok. 150
mln ton węgla kamiennego rocznie do
środowiska trafia ok. 150 ton
promieniotwórczego uranu i 300 ton
promieniotwórczego toru.
Gromadzą się one głównie w popiołach,
skąd przedostają się do wód gruntowych i
do gleby. Są również uwalniane
bezpośrednio do atmosfery wraz z dymem i
kurzem.
Aktywność takich popiołów może
przekraczać nawet 2000 Bq/kg.
Radon –
skąd się bierze?
Ołów
206Pb
138,4 dni
5 dni
22 lata
Polon
Bizmut
Ołów
210Po
210Bi
210Pb
19,8 min.
26,8 min.
162 μs
Polon
Bizmut
Ołów
214Po
214Bi
214Pb
3,05 min.
Polon
218Po
3,82 dni
Radon
222Rn
1,6 tys. lat
Rad
226Ra
80 tys. lat
Tor
24,5 dni
68 s
230Th
247 tys. lat
4,47 mld lat
Tor
Protaktyn
Uran
234Th
234Pa
234U
Uran
238U
Szereg promieniotwórczy
uranowo-radowy
Śladowe ilości radioizotopów występujące w
człowieku:
Przeciętna całkowita aktywność ciała człowieka przeliczona na jednostkę masy wynosi ok. 100 Bq/kg.
C-14 i K-40, we wszystkich tkankach,
Pu-239 i Sr-90 - w kościach,
U-238(235) - w nerkach,
J-131 - w tarczycy.
Trafiają tam z otaczającego środowiska głównie drogą oddechową i pokarmową.
Źródło: Paweł Moskal, Dawki promieniowania jądrowego, Foton112, wiosna 2011
PROMIENIOWANIE
W MEDYCYNIE
Promieniowanie w terapii medycznej
•
Radioterapia (terapia
nowotworów):
 Teleradioterapia, np.
terapia hadronowa
 Brachyterapia-terapia
kontaktowa, np. 131Cs, 60Co, 192Ir, 125I,
•
226Ra
Radiologia zabiegowa-mało
inwazyjna metoda przeprowadzania
zabiegów chirurgicznych
wspomaganych techniką
rentgenowską, np. angioplastyka –
poszerzenie naczyń krwionośnych ,
embolizacja –zamierzone zamknięcie
światła naczynia krwionośnego.
Promieniowanie w diagnostyce medycznej
Badania radiologiczne
rentgenodiagnostyka
„prześwietlenie”
mammografia
Badania radioizotopowe
znakowanie izotopowe (scyntygrafia)
Przykładowe radioizotopy:
99mTc, 131I, 201Ta
arteriografia
Tomografia
komputerowa (TC)
Tomografia komputerowa
Emisyjna tomografia
pozytonowa (PET)
11C, 13N, 15O, 18F
Przeciętne narażenie pacjenta w rutynowych badaniach
medycznych
Datowanie izotopowe – wstęp teoretyczny
Względna ilość izotopu 14C [%]
Prawo rozpadu naturalnego:
dm=l·m·dt
zanik izotopu 14C
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0
T½
10,000
20,000
30,000
czas [lata]
40,000
50,000
Datowanie izotopowe – obieg C-14 w przyrodzie
n +147 N →
14 C
6
17100 lat
12,5% 14C
+ 11 H
14 C
Powstaje w górnych warstwach troposfery i
w stratosferze w wyniku pochłonięcia neutonu przez
jądro atomu azotu.
+ O2 →
11400 lat
25% 14C
14 N
7
5700 lat
50% 14C
100 lat
100% 14C
14 CO
2
Powstały węgiel
pierwiastkowy jest utleniany
do dwutlenku węgla, który
wchodzi poprzez
fotosyntezę do organicznego
obiegu węgla w przyrodzie.
Jego adioaktywność sprawia,
że jego udział w tkankach w
momencie ich powstawania
jest największy, a z czasem
maleje.
śmierć
KOLEJNE
OKRESY
POŁOWICZ
NEGO
ROZPADU
14 C
6
→ 147 N + e− + νe
drzewa
Węgiel-14 ulega rozpadowi beta minus tworząc
niepromieniotwórczy azot 14N, antyneutrino oraz
elektron.
Niektóre izotopy promieniotwórcze o szerokim
zastosowaniu w geologii
Izotopy macierzyste
Izotopy potomne
Okres połowicznego rozpadu
Zakres użyteczności
Rubit-87
Stront-87
49 mld lat
powyżej 100 mln lat
Tor-232
Ołów-208
14 mld lat
powyżej 200 mln lat
Uran-238
Ołów-206
4,5 mld lat
powyżej 100 mln lat
Potas-40
Argon-40
1,3 mld lat
powyżej 0,1 mln lat
Uran-235
Ołów-207
0,7 mld lat
powyżej 100 mln lat
Węgiel-14
Azot-14
5370 lat
poniżej 40 000 lat
Spektrometr mas służący do określania
stosunku 14C/12C w badanej,
kilku miligramowej próbce
Datowanie oparte jest także na innych izotopach
promieniotwórczych
Dzięki prehistorycznym
skamieniałościom krów
morskich okazało się,
że klimat na Ziemi
50 mln lat temu
był ciepły i wilgotny.
Naukowcy badali zęby
krów morskich
pod kątem zawartości
izotopów tlenu.
Dlaczego tlen?
 W trakcie swojego życia zwierzęta morskie wchłaniają izotopy
tlenu 16 i 18, obecne w wodzie morskiej.
 W badanych zębach było dwa razy więcej izotopu 16, niż się
spodziewano. Jest on lżejszy od tlenu 18, dlatego łatwiej
paruje. Z tego wniosek, że może pochodzić
z wody deszczowej.
 Z kolei duża ilość opadów, i to w chłodniejszych szerokościach
geograficznych, oznacza, że na Ziemi panował cieplejszy
klimat.
Promieniowanie jonizujące
w badaniach dzieł sztuki
Znając skład chemiczny farb w różnych epokach, możemy określić, kiedy
dzieło powstało i czy jest oryginalne.
Możemy również określić, w jaki sposób należy konserwować dane
dzieło sztuki.
We wszystkich tych wypadkach metody jądrowe okazują się bardzo
użyteczne. Metody te dzielimy na trzy rodzaje:
 radiografię
 techniki analityczne
 analizę izotopową zawartości nuklidów stabilnych
Radiografia gamma rzeźby Afrodyty w Luwrze w celu uzyskania informacji o
strukturze marmuru
Pałac Dożów w Wenecji, olej na płótnie, oraz rentgenogram obrazu;
jego słaba czytelność jest wynikiem silnej absorpcji promieni
rentgenowskich przez warstwę białej zaprawy,
w której skład wchodzi biel ołowiowa
Katedra Fizyki i Biofizyki
Autorzy prezentacji:
Prof. Janina Gabrielska
Dr Teresa Kral
Dr Hanna Pruchnik
Mgr Paulina Strugała
Dr Anna Dudra
Dziękuję za uwagę
Dawka pochłonięta
E
D
m
E – energia przekazana przez promieniowanie
m – masa objętości ośrodka, w którym
promieniowanie
 1J

1kg 1Gy 


rozchodzi
się
Dawka pochłonięta wyrażona jest w grejach i dotyczy energii
pochłoniętej przez różne ośrodki, pochodzącej od różnego rodzaju
promieniowania.
Równoważnik dawki:
H  D  Q Sv
Siwert
Sv= J/kg
Jest wielkością określającą działanie biologiczne promieniowania
• D – dawka pochłonięta [Gy]
• Q – współczynnik jakości promieniowania (Quality Factor),
bezwymiarowy, zależny od liniowej zdolności hamowania cząstek jonizujących w
substancji;
•
•
•
•
0,6- 1 dla promieniowania X i gamma
1 dla promieni β
2-10 dla neutronów i protonów (w zależności od ich energii)
10-20 dla cząstek α o różnej energii
OTRZYMYWANE DAWKI PODCZAS PRZEŚWIETLEŃ RTG i BADAŃ
IZOTOPOWYCH ( za A.A. Czerwiński: „Energia jądrowa i promieniotwórczość” str.79)
Narząd poddany
badaniu
Klatka piersiowa
Kręgosłup
Jelita grubego
Urografia
CT głowy
CT brzucha
Scyntygrafia kośćca
Scyntygrafia tarczycy
Dawka
Równoważnik
efektywna
zdjęć RTG
mSv
klp.
0,02
1-2,4
9
4,6
2
8
5
1
1
50-120
450
230
100
400
250
50
Równoważnik okresu
promieniowania tła
naturalnego
3 dni
6-14 miesięcy
4,5 roku
2,5 roku
1 rok
4 lata
2,5 roku
6 miesięcy
Dawki pochłaniane w badaniach
medycznych
Rodzaj badania
Prześwietlenia:
klatka piersiowa
czaszka
przewód pokarmowy
Badanie izotopowe:
tarczyca
serce
nerki
Dawka
(mSv)
0,06
0,20
2,45
5,9
7,1
3,1
Wrażliwość na promieniowanie... podsumowanie
Ustalenie szkodliwości małych dawek (podprogowych), porównywalnych z dawką od
tła naturalnego, na tle wielu innych przyczyn wywołujących podobne skutki jest
praktycznie niemożliwe.
Można jednak przypuszczać, że jest ona znikoma, gdyż żywe komórki mają naturalną
zdolność regeneracji niewielkich uszkodzeń radiacyjnych, którą nabyły, zapewne,
obcując z promieniowaniem naturalnym przez tysiące lat. Uważa się nawet, że małe
dawki mogą być pożyteczne dla organizmu człowieka (hormeza radiacyjna). Np. wody
lecznicze w uzdrowiskach Lądka Zdroju zawierają Rn-222 o aktywności sięgającej
2500 Bq/l.
Wg obowiązujących w Polsce przepisów (1) dopuszczalna dawka skuteczna, na całe
ciało od promieniowania z innych źródeł niż naturalne, wynosi 1mSv/rok dla ogółu
ludności i 20mSv/rok dla osób narażonych na promieniowanie jonizujące zawodowo.
Systematyczne badanie radioaktywności w środowisku i monitorowanie skażeń
promieniotwórczych należy do zadań specjalnych służb ochrony radiologicznej, których
stacje pomiarowe rozmieszczone są w wielu miejscach naszego kraju.
(1) Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego (Dz. U, Nr 20, poz. 168 z 2005 r.)
Download