Etyka zawodów prawniczych, wykład III SSP

Przemysław Kaczmarek
Plan wykładu:
1. Specyfika dyskursu etycznego.
2. Etyka kodeksowa a etyka sytuacyjna.
3. Moralność obowiązku a moralność aspiracji.
1. Zarzuty wobec etyki:
- zarzut moralizowania: znaczenie tego zarzutu zależy
od przypisywanej etyce roli:
1) jako twardego punktu oparcia, który ma z istoty
charakter stały i uporządkowany,
2) zachowanie uwagi: sceptycyzm, etyka nie pretenduje
do formułowania twierdzeń, ogólnie wiążących,
3) eksponowania ważnych aksjologicznie momentów w
praktyce społecznej – status pytania i odpowiedzi
(konkluzywność rozstrzygnięć),
4) etyka stosowana (aplikacja etyki normatywnej do
rozwiązywania konkretnych dylematów moralnych),
uzasadnienie twierdzeń etycznych, a ich wartość
logiczna (odwołanie się do faktów empirycznych).
- Zarzut relatywizmu:
a) w ujęciu umiarkowanym sądy moralne mają
charakter relatywny w tym znaczeniu, że nie
można odnosić do nich kategorii
prawdziwości i fałszywości ani też
konkluzywnie udowodnić,
b) w ujęciu radykalnym sądy moralne w ogóle
nie mogą podlegać racjonalnej dyskusji,
albowiem nie istnieje metoda racjonalnego
ich formułowania i uzasadnienia.
Skoro kłócimy się o oceny, to najwidoczniej
można w tej dziedzinie coś ustalić – kwestia
warunków wypowiadania ocen.
-
Etyka kodeksowa
Monizm moralny zakłada: „że jest tylko jedna
wartość samocelowa (albo wartość sama w
sobie), której wszystkie inne
podporządkowane są jako narzędzia, a każda
szczegółowa kwestia moralna może być
jednoznacznie rozwiązana przez odwołanie
się do owej wartości wszechobejmującej (…)”
Leszek Kołakowski.
Różne postacie postawy kodeksowej:
a) nihilizm (pozorna niezgoda na świat),
b) konformizm (identyfikacja siebie z zastanym
światem; samoobrona przed podejmowaniem
decyzji),
c) destrukcjonizm.
„Kodeksową” postawę charakteryzuje dążenie do
osiągnięcia bezpieczeństwa pozwalającego
„schronić się” przed niepokojem związanym z
byciem odpowiedzialnym za wybór i treść decyzji
w sytuacji dylematu moralnego, konfliktu między
wartościami. Kształtowana na tej postawie postać
etyki nie tworzy miejsca dla sytuacji wyboru i
związanej z nią moralną odpowiedzialnością.
Etyka sytuacyjna
- etyka kodeksowa jako zbiór wskazówek,
- tworzy miejsce dla interpretatora reguł
kodeksowych,
- sytuacja konfliktu między tym co
intersubiektywne a jednostkowe,
- moralna odpowiedzialność, oznacza to
roszczenie etyczne do samodzielnego
definiowania powinności moralnych.
1. Rozróżnienie dwóch koncepcji moralności:
- uporządkowany system normatywny (MO);
indywidualny wymiar moralności (MD),
- zbliżona do prawa (MO); zbliżona do estetyki,
związana jest z kategorią smaku (MD),
- adresowana do ogółu ma wymiar
intersubiektywny (MO); wymiar jednostkowy,
subiektywny dotyczy kwestii doskonałości
(MD).
- sformalizowana forma karania, trybunał
zewnętrzny, sądy dyscyplinarne (MO);
trybunał wewnętrzny, sumienie (MD),
- postrzeganie wartości (MO); sąd
wartościujący (MD),
- nie pozostawia miejsca dla sytuacji wyboru
(MO); pozostawia miejsce dla sytuacji wyboru
(MD),
- odpowiedzialność służebna (MO);
odpowiedzialność moralna (MD).
Plan wykładu:
1. Skąd się bierze zainteresowanie etyką
zawodową?
2. Zarzuty wobec roli zawodowej prawnika.
3. Dwie koncepcje roli zawodowej prawnika.
„Etykę natomiast wyobrażamy sobie na kształt i
podobieństwo prawa. Etyka stara się orzec,
podobnie jak czyni to prawo, jakie postępowanie
w rozważanych sytuacjach jest „właściwe”, a jakie
„niewłaściwe”. Stawia sobie jako ideał (…) ścisłość
i precyzję przepisów prawnych. Chciałaby
dostarczyć dokładnych przepisów co do tego, jak
odróżnić właściwe od niewłaściwego, nie
pozostawiając skrawka terenu bezpańskiego, na
którym mogłaby zagnieździć się wielorakość
opinii i ambiwalencja sądów. Wychodzi, inaczej
mówiąc, z założenia, że w każdej sytuacji
życiowej istnieje jedna opcja, która może być
uznana za dobrą, w przeciwieństwie do wielu
innych – złych” Zygmunt Bauman.
- dyferencjacja społeczeństwa,
- jurydyzacja życia społecznego (dylematy
moralne),
- rządy systemów eksperckich,
- społeczeństwo ryzyka – poszukiwanie
bezpieczeństwa moralnego.
- odchodzenie od pozytywistycznego modelu
stosowania prawa w stronę
hermeneutycznego,
- funkcja odciążająca, w czasach systemów
eksperckich – odciążenie od rozstrzygania
dylematów moralnych – poszukiwanie
bezpieczeństwa moralnego,
- funkcja kontrolna, kontrolowanie działania:
otwarcie zawodów prawniczych,
- funkcja integracyjna -budowanie etosu
zawodowego.
1. Amoralna rola – relacja adwokat/radca
prawny – klient; problem odrębności etyki
zawodowej od etyki ogólnej;
2. Paternalizm w relacji prawnik-klient. Tutaj
zarzut brzmi: moralnie nagana jest sama
relacja, w której jedna ze stron ma przewagę
nad drugą, co prowadzi w sposób
nieuchronny do traktowania klienta w sposób
bezosobowy i paternalistyczny (paternalizm
słaby i mocny).
3. Hermetyzacji, braku dostępności człowieka do
prawa,
4. Dyskrecjonalnej władzy,
 - nad tekstem prawnym,
 - nad człowiekiem, potencjalne dylematy
moralne: 1) czy adwokat postępuje właściwie,
gdy bierze świadka w krzyżowy ogień pytań,
mając na celu zdyskredytować osobę, 2) czy
adwokat postępuje właściwie, gdy każe zeznawać
świadkowi, chociaż zdaje sobie sprawę, że
będzie on kłamał, 3) czy adwokat postępuje
właściwie, gdy udziela porady prawnej klientowi
chociaż ma powody sądzić, że ten wykorzysta
otrzymaną informację do złożenia fałszywych
zeznań.
Robert W. Gordon podkreśla: „w zawód
prawnika – jego rolę wpisane jest zawieszenie
między wymiarem indywidualnym,
koncentrującym się na relacji z konkretnym
klientem a wymiarem społecznym, który
odsłania postać klienta prawnika w osobie
społeczeństwa. Wskazane zawieszenie
stanowi immanentną cechę zawodu
prawnika”.
A. Założenia
- Podejmowane czyny należy rozpatrywać jako działanie
instytucjonalne, za które się nie odpowiada.
- Takie ujęcie jest pożądane społecznie.
B. Zasady:
- Stronniczości,
- Niezależności (moralność instytucjonalna a moralność
indywidualna).
C. Atuty:
- Odciążenie prawnika.
- Zachowanie dystansu do rozpatrywanej sprawy.
- Odparcie zarzutu subiektywizacji prawa, procesu jego
stosowania.
- Legitymizacja działalności prawniczej.
Koncepcji roli społecznej Floriana Znanieckiego
przedstawia się następująco:
 1) jaźń społeczna osoby wykonującej rolę;
 2) krąg społeczny, grupy odniesienia;
 3) prawa osoby wykonującej rolę, tj. status
społeczny wynikający z całokształtu
„uprawnień”, jakie zdaniem kręgu
społecznego i samej jednostki przysługują jej
jako wykonawcy danej roli;



4) funkcje (osobiste) osoby wykonującej rolę,
tj. całokształt obowiązków, których
wypełnienia spodziewa się od niej krąg
społeczny, jednostka zaś zobowiązana jest
do jej spełnienia;
5) Kategoria „znaczenie życiowe”
przedstawiana przez F. Znanieckiego jako
czynnik za pomocą którego możemy
rozpatrywać wpływ, jaki ma wykonywana rola
na życie jednostki;
6) Całość struktury uzupełnia „definicja
sytuacji”, w której działa wykonawca roli.


Rola zawodowa jako scena teatralna w analizie
ramowej i dramaturgicznej: odejście od obrazu
roli jako wewnętrznie uporządkowanej
struktury, w zamian eksponowanie pojęcia
interakcji.
Tożsamość prawnika: pojęcie dystansu do roli
„tym, co odrzuca jednostka, tak naprawdę nie
jest sama rola, lecz wykreowana osobowość,
którą rola ta nakłada na wszystkich gotowych
ją zaakceptować wykonawców”.
Problem moralnej odpowiedzialności
Plan wykładu:
1.Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności.
2.Integralność moralna w roli prawnika a
neutralizacja moralnej odpowiedzialności.
3.Moralna odpowiedzialność w etyce dialogu.
1.1. Posłuszeństwo wobec autorytetu – eksperyment Stanleya
Milgrama
Opis eksperymentu:
Osoby uczestniczące w eksperymencie dowiadywały się, że jego
celem jest zbadanie wpływu kary na pamięć i zdolność uczenia
się. Zadaniem ucznia było zapamiętywanie słów, a nauczyciela –
karanie w sytuacji, gdy uczeń się pomyli. Wymierzanie kary
polegało na poddawaniu ucznia narastającym o 15 V wstrząsom
elektrycznym za każdym razem, gdy ten się pomyli.
Osoba odpowiadająca na ogłoszenie z gazety, stawała się
nauczycielem, a drugi fikcyjny ochotnik uczniem. Uczeń zostawał
przywiązany do krzesła z elektrodami i jeszcze przed
rozpoczęciem eksperymentu sygnalizował, że ma problemy
z sercem.
Badanie to zostało przeprowadzone w wielu krajach i skala osób,
które w roli nauczyciela wytrwały do końca, waha się między 63 a
65 % badanych.

1.2. Dlaczego tak wiele osób wykazało się
posłuszeństwem?
Odpowiedzi:
- Bycie narzędziem w rękach eksperta;
- Osobowość autorytarna;
- Poważanie dla autorytetu;
- Sytuacja działania,
- Poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.

Pierwsze objaśnienie: źródeł uległości można
upatrywać w przyjęciu przez nauczyciela
postawy, którą wyznacza bycie narzędziem w
rękach eksperta.
„Istotą posłuszeństwa jest fakt, że osoba zaczyna
spostrzegać siebie jako narzędzie wykonujące
czyjeś polecenia, a w konsekwencji przestaje
czuć się odpowiedzialna za swoje działania.
Kiedy u danej osoby nastąpi ta krytyczna zmiana
punktu widzenia, pociąga ona za sobą
wystąpienie wszystkich zasadniczych właściwości
posłuszeństwa”. Stanley Milgram

Drugie objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w
osobowości autorytarnej. Wątpliwe wydaje się jednak, żeby
2/3 populacji ludzkiej miało osobowość autorytarną.
„Miałem okazję obserwować jednego z badanych –
dojrzałego i zrównoważonego biznesmena, wchodzącego
z uśmiechem i pewnością siebie do laboratorium. Po
dwudziestu minutach ten sam człowiek był trzęsącym się i
wiercącym, jąkającym się wrakiem na granicy załamania
nerwowego. (…) W pewnym momencie przyłożył obie
pięści do czoła i wymamrotał: „Boże, niech to się wreszcie
skończy”. A jednak reagował dalej na każde słowo
eksperymentatora i posłusznie ulegał jego poleceniom aż
do samego końca”. Stanley Milgram


c. trzecie objaśnienie: poważanie dla
autorytetu.
Rolę autorytetu przypisujemy komuś, kto jest
w danej dziedzinie fachowcem;
d. czwarte wyjaśnienie: sytuacjonizm,
sytuacja działania determinuje sposób
działania.

e. piąte wyjaśnienie: poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
W ten sposób odpowiedzialność moralna zostaje sprowadzona
do posłuszeństwa.
„To, co mnie przeraziło, to to, że mogłem podporządkować tę
zdolność do posłuszeństwa i uległości idei nadrzędnej, tj.
wartości eksperymentu dotyczącego pamięci, nawet po tym, jak
stało się jasne, że dalsze działanie zgodnie z tą wartością
odbywa się kosztem naruszenia innej wartości, tj. zasady
niekrzywdzenia innej osoby, która jest bezbronna i nie krzywdzi
ciebie. Jak powiedziała moja żona: „Możesz mówić na siebie
Eichmann”. Stanley Milgram
Mechanizm ten może przybrać dwie postacie: bezrefleksyjne
działanie oraz działanie cyniczne. W tym kontekście Philip
Zimbardo przestrzega: „niektóre role są zdradliwe, nie są po
prostu skryptami, które odgrywamy od czasu do czasu; mogą
stać się tym, kim jesteśmy niemal przez cały czas”.
2.1. Co to jest integralność moralna?
integralność moralną można rozumieć jako
postulat zachowania spójności głoszonych
sądów etycznych.
2.2. Integralność moralna w dyskursie prawniczym
Bradley Wendel przedstawia integralność moralną jako
pytanie o tożsamość prawnika. Wyrazem tego podejścia
jest dążenie do integralności moralnej kształtowanej na
strategii „włączającej”. Polega ona na włączaniu moralności
indywidualnej w moralność instytucjonalną.
Integralność moralną:
- przedstawia się jako wzorzec wykonywania roli;
- integralność jako strukturę, która zakłada spójność,
trwałość i zintegrowany sposób działania oraz
wartościowania; niepodzielność danej osoby, sugeruje
wewnętrzną spójność;
- konieczność postępowania według kryteriów etyki
zawodowej nie tylko w działalności zawodowej, ale
wszystkich obszarach naszej aktywności.
2.3. Integralność moralna w dyskursie prawnym
 art. 6 ust. 2 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego:
„Radca prawny obowiązany jest dbać o godność
zawodu przy wykonywaniu czynności
zawodowych, a także w działalności publicznej i
w życiu prywatnym”.
 §4 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności
Zawodu: „Adwokat odpowiada dyscyplinarnie za
uchybienie etyce adwokackiej lub naruszenie
godności zawodu podczas działalności
zawodowej,
„prawo do kontrolowania i oceny zachowań
adwokata rozciąga się także na jego życie
prywatne”. Jerzy Naumann
2.3. Integralność moralna w dyskursie prawnym
 Ocena kwalifikacji i pracy sędziego art. 57i.§1
ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych:
„Przy ocenie kwalifikacji kandydata na wolne
stanowisko sędziowskie uwzględnia się
predyspozycje osobowościowe kandydata do
zawodu sędziego oraz przestrzeganie zasad
etyki wykonywanego zawodu”.
 art. 106a. § 2 pkt 2 w.w. ustawy: „Oceny pracy
sędziego dokonuje się z punktu widzenia: kultury
urzędowania, obejmującej kulturę osobistą i
kulturę organizacji pracy”.
2.3.Integralność moralna w roli prawnika w ogniu
krytyki (potencjalne i rzeczywiste zarzuty)
 a) błąd spójności i zintegrowania sfery prywatnej
z publiczną;
Przedmiotem krytyki jest takie ujęcie charakteru moralnego,
w którym zakłada się spójność, trwałość i zintegrowany
sposób działania i wartościowania. Wykonujemy różne role
między którymi może być (przynajmniej potencjalnie) głęboki
nierozerwalny konflikt.

b) fundamentalny błąd atrybucji – polegający na
przypisywaniu działaniom jednostki określonych
cech, dyspozycji charakteru;

c) błąd oceny sytuacji - wyjaśnienie ludzkiego
działania wymaga uwzględnienia zmiennych
sytuacyjnych;
d) błąd uniwersalizmu
- obejmowanie wszystkie obszarów życia przez
wykonywaną rolę;
- danie pierwszeństwa temu co niezmienne,
obiektywne, przed tym, co przemijające,
subiektywne. Ceną roszczenia do obiektywności
jest eliminowanie wymiaru subiektywnego, w
postaci towarzyszących jednostce emocji, intencji
czy też pragnień;
- wyklucza analizę elementów, które odnoszą się
do systemu jako czegoś pozostającego na
zewnątrz.
3.1. Etyka komunikacyjna
a) ugruntowanie etyki komunikacyjnej:
- kolonizacja świata życia przez świat systemu
(zdominowanie jednostki przez świat systemu);
- wywłaszczenie społeczeństwa oraz jednostki z
dialogicznej postaci dyskursu;
- konsekwencje: budowanie przekonania, że
jednostka powinna zrezygnować z prób
problematyzowania obowiązujących wzorców,
ponieważ jest tylko ich odbiorcą;
- konsekwencje: zdanie się jednostki
(społeczeństwa) na systemy ekspercie.
b) moralna odpowiedzialność a kryzys legitymizacji
praktyk instytucjonalnych
- pojęcie (idealnej) wspólnoty komunikacyjnej,
- działanie w strukturze społecznej oparte na
regułach dyskursu,
- odpowiedzialność moralna ma wymiar
intersubiektywny;
c) moralna odpowiedzialność a kryzys motywacji
jednostki
- ekspozycja kondycji jednostki w świetle
jurydyzacji życia społecznego,
- odpowiedzialność indywidualna.
3.2. Etyka odpowiedzialności
a) ugruntowanie etyki odpowiedzialności
- neutralizacja moralnej odpowiedzialności w
ujęciu indywidualnym;
b) moralna odpowiedzialność jako odpowiedź
na ucieczkę od odpowiedzialności
- ontologizacja odpowiedzialności,
- odpowiedzialność w ujęciu retrospektywnym
oraz prospektywnym.