Kompetencje emocjonalne nauczyciela
advertisement
Jaką rolę odgrywają emocje w pracy nauczyciela? Skąd pochodzi wiedza? Skąd pochodzi wiedza? empiryzm racjonalizm Empiryzm genetyczny Skąd pochodzi wiedza? Jak człowiek ją zdobywa? Człowiek nie rodzi się z gotową wiedzą, tylko zdobywa ją w trakcie życia poprzez doświadczanie Według niektórych antropologów ludzki mózg można porównać do komputera, który jest w stanie przyjąć i przetworzyć wrażenia zmysłowe, ale w chwili narodzin jego banki pamięci są puste (łac. tabula rasa) Racjonalizm genetyczny - Co jest wrodzone? Współczesna nauka krytycznie odnosi się do empiryzmu genetycznego, stwierdzono bowiem istnienie wrodzonych reakcji emocjonalnych, np. śmiech, płacz. Potwierdzają to badania etologów nad dziećmi głuchoniewidomymi od urodzenia Wrodzone zdolności człowieka Posługiwanie się składnią Unikanie niebezpieczeństw Zdolność uczenia Okazywanie wzajemności Zakłopotanie Zdolność opieki Odraza do kanibalizmu i kazirodztwa Dostrzeganie przyczynowości Poczucie sprawiedliwości Zdolności emocjonalne Poczucie humoru Proces uczenia się Pogląd empiryzmu genetycznego jest przyjmowany przez współczesną naukę w wąskim zakresie: 1/ w chwili narodzin nie posiadamy w/w umiejętności, ale mamy predyspozycje do nauczenia się ich 2/ uczymy się ich poprzez wychowanie, naśladowanie, obserwację 3/ w relacjach z innymi stajemy się ludźmi Proces uczenia się: składniki 1. Zdolność – wrodzona potencjalna predyspozycja do opanowania określonych umiejętności w sprzyjających warunkach 2. Uzdolnienie – wykorzystanie wrodzonego potencjału Proces uczenia się c.d. 3. Sprawność – cecha przebiegu określonej czynności, zależy od częstotliwości i rezultatu - im więcej pozytywnie zakończonych prób tym większa sprawność 4. umiejętność – sprawność posługiwania się zdobytym doświadczeniem (wiedzą) przy wykonywaniu określonej czynności Porównania kulturowe Wiele informacji na temat wrodzonych zachowań człowieka dostarcza nam badanie porównawcze różnych kultur. Porównuje się w nich różne społeczności, często odlegle od siebie, albo żyjące w różnych okresach historycznych Badanie te dowodzą, że ludzie mimo różnych odrębnych kultur, zachowują się podobnie, tzn. powtarzają te same zachowania Analogiczne zachowania 1/ przyjazne pozdrowienia na odległość – połączone z uśmiechem i skinieniem głowy 2/ grożenie – okazywanie agresji 3/ zakłopotanie, zawstydzenie – ukrywanie twarzy 4/ przekazywanie darów 5/ biesiadowanie 6/ opiekuńczość 7/ zaloty Gesty grożenia: Z lewej japoński aktor teatru kabuki, z prawej dziewczynka z kultury zachodniej Z lewej japoński aktor teatru kabuki, z prawej dziewczynka z kultury zachodniej Oznaka zakłopotania(M. Foucault; Indianin Waika) Gest zakłopotania Przy lekkim zakłopotaniu ludzie na całym świecie całkowicie lub częściowo przysłaniają twarz. Jest to niewątpliwie zrytualizowany odruch prowadzący do ukrycia się. Zwykle polega na intencji ukrywania dolnej części twarzy. Gest pozdrowienia Przy pozdrowieniu spojrzeniem brwi unoszą się drgnięciem trwającym ok. 1/6 sekundy. Szybkie podniesienie i opuszczenie brwi połączone z uśmiechem i często skinieniem głowy jest przyjaznym gestem pozdrowienia na odległość występującym w różnych kulturach. Gest zamyślenia, znudzenia Masajowie Z lewej dzieci z kultury zachodniej, z prawej chłopiec masajski Gest radości Co „mówi” ludzka twarz? Natura emocji Karol Darwin 1809-1882 W 1872 r. w pracy „O wyrażaniu uczuć u człowieka i zwierząt” utrzymywał, że emocje są wytworem ewolucji biologicznej, a pewne z nich są wspólne ludziom i zwierzętom. Paul Ekman (1934- ) Amerykański antropolog, badacz natury ludzkich emocji; Paul Ekman jest czołowym na świecie specjalistą w zakresie badań związanych z wyrażaniem emocji mimiką twarzy i mową ciała Od 30 lat prowadzi badania m.in. w Ameryce Pd., Japonii, Izraelu, Nowej Gwinei, b. Związku Radzieckim, Europie i USA Badania P.Ekmana W początkach swej kariery w latach 60tych prowadził badania międzykulturowe w Nowej Gwinei – badał odizolowane plemię bez kontaktów z innymi kulturami (używali narzędzia z kamienia) Sposoby wyrażania emocji przedstawicieli tego plemienia były doskonale rozpoznawalne Wniosek – emocje mają uniwersalny kod wspólny wszystkim ludziom Zdjęcia zrobione przez P. Ekmana System Kodowania Ruchów Twarzy W 1975 r. P. Ekman opracował System kodowania Ruchów Twarzy Każda emocja pobudza określone mięśnie twarzy Można mierzyć (odczytywać) emocje obserwując zmiany w napinaniu i rozluźnianiu mięsni twarzowych Podobnie można odczytywać gesty związane z kłamstwem i oszustwem Do uniwersalnych emocji należą: gniew, zaskoczenie, niesmak, strach, szczęście, smutek Natura ludzka a emocje • • • • W antropologii i naukach społecznych długo dominował pogląd, że emocje (tak jak język czy wartości) są różne w różnych kulturach. Badania nie potwierdzają tego. Śmiech i płacz są reakcjami specyficznie ludzkimi (wrodzonymi) Podobnie wrodzona jest zdolność do empatii i rozpoznawania mimiki twarzy (emocji innych) Istnieje też wrodzona zdolność do przezywania emocji 1. Pojęcie emocji ma zastosowanie na wszystkich poziomach ewolucji i podobnie jak do ludzi, odnosi się też do zwierząt. 2. Emocje mają ewolucyjne podłoże i u różnych gatunków rozwinęły różne formy ekspresji. 3. Emocje pełnią rolę adaptacyjną, pomagając organizmom przetrwać zagrożenia stwarzane przez środowisko. 4. Pomimo różnic w formach wyrażania emocji u różnych gatunków, można zidentyfikować pewne wspólne elementy oraz ogólne wzorce. 5. Istnieje niewielka liczba podstawowych, pierwotnych emocji stanowiących pewien prototyp 6. Wszystkie inne emocje są stanami pochodnymi, występują jako kombinacje, mieszaniny lub związki podstawowych emocji. 7. Pierwotne emocje są to hipotetyczne konstrukty, swojego rodzaju stany idealne, których właściwości i cechy są wnioskowane bezpośrednio. 8. Pierwotne emocje mogą być scharakteryzowane w postaci par biegunowych przeciwieństw. 9. Wszystkie emocje różnią się pod względem stopnia podobieństwa do siebie nawzajem. 10. Każda emocja może występować w różnym stopniu natężenia i na różnym poziomie pobudzenia. Daniel Goleman „Inteligencja emocjonalna” Na inteligencję emocjonalną składają się: -samoświadomość – wiedza o tym, co odczuwamy w danej chwili oraz wykorzystanie tych bodźców do podejmowania decyzji -samoregulacja – panowanie nad emocjami, umiejętność odsunięcia emocji, szybkie dochodzenie do siebie po przeżyciu przykrych emocji -motywacja – kierowanie się własnymi preferencjami w wyznaczaniu celów i dążeniu do nich, podejmowanie działania pomimo niepowodzeń i porażek Daniel Goleman „Inteligencja emocjonalna” Na inteligencję emocjonalną składają się c.d.: -empatia – umiejętność spojrzenia na sytuację z innych punktów widzenia, rozumienie uczuć innych ludzi -umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z innymi, którą ułatwia panowanie nad emocjami, zdolność negocjowania, łagodzenia sporów, współpracy i pracy zespołowej Człowiek – istota społeczna Wrodzone współodczuwanie Najważniejszym naszym przyjaznym sygnałem jest uśmiech. Tym wrodzonym sposobem zachowania się jesteśmy zdolni do nawiązywania więzi. Podobnie działają cechy dziecięcości – wzbudzają łagodność i chęć opieki. Zdolność do współczucia jest człowiekowi niewątpliwie wrodzona. Do wartości obecnych w większości kultur należą: odwaga, wierność, przyjaźń, miłość bliźniego, ofiarność, gotowość niesienia pomocy, szacunek, posłuszeństwo. Opieka nad potomstwem Więź matka-dziecko jest podstawą kształtowania się ludzkiej wspólnoty. Początkowo matka dla niemowlęcia jest obiektem, którego można się trzymać i ssać, dostarcza ochrony zyskując walor schronienia – domu. W dialogu z matką dziecko uczy się, że zawsze istnieje ktoś, kto się nim przyjaźnie zaopiekuje i zaspokaja jego potrzeby, zarówno materialne, jak i społeczne. Uczy się więc zasadniczej postawy pozytywnego ustosunkowania, zakładającego, że na bliźnim można polegać. Więzi społeczne Więź miłosna (seksualna) – zindywidualizowana forma kontaktu między partnerami. Zakochanie się oznacza zadzierzgnięcie się więzi z konkretnym partnerem. Tego rodzaju potrzeba jest częścią ludzkiej natury. Mamy wrodzone predyspozycje do trwałego partnerstwa o typie małżeńskim. Nie znaczy to, że jesteśmy przypisani jakiemuś określonemu typowi małżeństwa, badania wskazują raczej na poligamiczną dyspozycję człowieka. Ludzie wewnątrz i na zewnątrz grup komunikują się z sobą. Dialog jest podstawowym atrybutem człowieka Dialog Rozwój emocjonalny Samoświadomość emocji – ok. 6 m-ca życia – niemowlę ma świadomość uczuć bez świadomości „Ja” 10-12 m-cy – rozpoznawanie emocji u innych od 2 r. ż. – nazywanie 6 podstawowych emocji 5-6 r. ż. – znajomość różnorodnych (sprzecznych) emocji, dekodowanie emocji z mimiki twarzy Rozwój emocjonalny 7-8 r. ż. – podstawowa kompetencja emocjonalna 10-11 lat – znajomość kulturowych reguł i norm emocjonalnych 12-13 lat – dojrzałe zachowania empatyczne, poczucie emocjonalnej skuteczności Zakłócenia rozwoju emocjonalnego Dzieci u których do 5 r. ż. nie rozwinie się samoświadomość emocji będą miały trudność z przystosowawczym reagowaniem na środowisko (rodzinne, przedszkolne) Molestowanie psychiczne i fizyczne, agresywnie nastawione środowisko, przemoc rodzinna i rówieśnicza – zaburzają rozwój emocjonalny -zahamowania w wyrażaniu emocji, skrywane emocje lub e. autodestrukcyjne; nieumiejętność radzenia sobie z przykrymi emocjami Emocjonalna skuteczność Jednostka zna swoje uczucia niezależnie od tego jakie one są, potrafi regulować własne emocje, swoje działania rozpoznaje jako skuteczne, prowadzące do celu, wie jak radzić sobie z negatywnymi emocjami, są one dla niej źródłem informacji. Kompetencje emocjonalne u dzieci Zachowanie dzieci kompetentnych emocjonalnie jest: -elastyczne (wchodzenie w różne role) -zgodne z kontekstem sytuacyjnym; -skuteczne; -z poczuciem pewności siebie; -szanujące uczucia innych i swoje. Edukacja emocjonalna Na edukację emocjonalną wpływ mają: - środowisko zewnętrzne (przyjazne, akceptujące, dostarczające dobrych wzorców) -aktywność własna. Kompetencje emocjonalne mogą pomóc w: rozumieniu innych ludzi; poznaniu ich stanów emocjonalnych; rozumieniu osób o złożonej osobowości; rozpoznawaniu potrzeb uczniów; radzeniu sobie z sytuacjami konfliktowymi i stresem. Emocje w pracy nauczyciela Pewność siebie Empatia Władza wychowawcza Optymizm Przebaczanie Empatia -umiejętność współodczuwania i nawiązywania kontaktu z uczniami. Składają się na nią: • uważne słuchanie ucznia • rozumienie odmienności młodych ludzi (znajomość kultury uczniowskiej) • chęć niesienia pomocy uczniom mającym problemy • życzliwość Optymizm -pogoda ducha, zadowolenie, radość, poczucie humoru, wiara w skuteczność swoich działań -entuzjazm i zaangażowanie -wyraża się w mimice i gestach ciała, artykulacji głosu -wpływa na jakość kontaktów z uczniami -zmniejsza ryzyko wypalenia zawodowego Władza wychowawcza -”duchowy” autorytet nauczyciela -świadomość kierowniczej roli oraz konsekwencji jej nadużywania -zachęcanie do współpracy i wykonywania zadań, kierowanie pracą uczniów zamiast krytyki, zawstydzania, karania, poniżania -wprowadzanie atmosfery zaufania, uprzejmości, wspierania i zachęty Pewność siebie -posiadanie niezależności -umiejętne radzenie sobie z trudnościami i porażkami -wysokie poczucie własnej wartości -asertywność -uczenie się na własnych błędach -samoświadomość -refleksyjny stosunek do działań -zdolność do zmiany swoich zachowań Przebaczanie Przebaczanie i sprawiedliwość społeczna pozwalają nauczycielowi pełnić wychowawczą funkcję kierowniczą. -brak uprzedzeń -przeciwdziałanie dyskryminacji -tolerancja -uczciwość -szacunek do innych -rozumienie przyczyn negatywnych zachowań -transformacji negatywnych emocji Metody pracy z emocjami Przebieg zajęć: 1. wprowadzenie 2. projekcja filmu edukacyjnego (z cyklu „Filmowe godziny wychowawcze”) 3. pytania do uczniów: -Jakie są Wasze pierwsze skojarzenia na temat tego, co obejrzeliście? -Jak w tych scenkach zachowywali się poszczególni bohaterowie? -Co chcieli przekazać nam swoim zachowaniem? Jakie emocje powodowały nimi? -Która z postaci jest Wam bliższa i z czego to wynika? -Co ten film Wam uświadomił? W jaki sposób możemy rozwiązać ten problem, odwołując się do jakich emocji? Zadanie: -Wymieńcie i pogrupujcie emocje wyrażone w prezentowanej scence korzystając z „Koła emocji” Podsumowanie – wskazanie związków pomiędzy emocjami pozytywnymi oraz opozycyjnymi do nich. Odpowiedź na pytanie dlaczego lepiej wybierać emocje konstruktywne. Przebieg zajęć: 1. wprowadzenie 2. projekcja filmu edukacyjnego (z cyklu „Filmowe godziny wychowawcze” pt. Bezsilna nienawiść?) 3. przykładowe pytania do uczniów: -czy doświadczyliście kiedyś od kogoś przejawów nienawiści? Jak się wtedy czuliście? -czy zaznaliście kiedyś uczucia nienawiści? Jakie to uczucie? Jak można sobie z nim radzić Przebieg zajęć: 4. Praca w grupach: I. sformułujcie definicję nienawiści, wskażcie jej cechy, podajcie synonimy i wyrazy bliskoznaczne, określcie antonimy II. Wskażcie, wymieńcie przyczyny i źródła nienawiści III. Wskażcie, wymieńcie przejawy i formy nienawiści IV. Wskażcie metody obrony przed nienawiścią w sobie i u innych 5. Wnioski – po prezentacjach uczniów i dyskusji nauczyciel podsumowuje rozważania. Bibliografia J. Madalińska-Michalak, R. Góralska, Kompetencje emocjonalne nauczyciela, ABC Wolters Kluwer, Warszawa 2012. K. Szewczyk, Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej, WN PWN, Warszawa – Łódź 1999. D. Goleman, Inteligencja społeczna, Poznań 2007. M. Łobocki, W trosce o wychowanie w szkole, Impuls, Kraków 2009.
