Rozwój zachowań społecznych i emocji
advertisement
Rozwój zachowań społecznych i emocji Eliza Kądziołka – Pudełko www.psychologicznygabinet.pl Czym są emocje? 2 Czym są emocje? • „Emocje to subiektywne reakcje na istotne wydarzenia, charakteryzowane poprzez zmiany fizjologiczne oraz zmiany na poziomie doświadczenia i zachowania widocznego dla innych” (Sroufe 1996) • Pojęcie wywodzi się z łacińskiego słowa emovere – poruszyć się, zmieszać, wstrząsnąć. • Prowadzą, że ruszamy poza siebie, pobudzają, nakłaniają. • Są niezastąpione, gdy chcemy zrozumieć innych ludzi i wchodzić z nimi w prawidłowe reakcje. 3 Z czego składają się emocje? • Składają się z: • zdarzenia wywołującego, • składnika fizjologicznego, • składnika osobistego doświadczenia, • widocznej zmiany zachowania. 4 Jakie znamy emocje? 5 6 podstawowych emocji i sposoby ich wyrażania 1. Gniew 2. Lęk 3. Obrzydzenie 4. Smutek 5. Radość 6. Zaskoczenie 6 Kompetencje emocjonalne • Świadomość własnego stanu emocjonalnego • Zdolność dostrzegania cudzych emocji • Zdolność używania słownictwa związanego z emocjami (używanego w danej kulturze) • Zdolność do współczującego zaangażowania się w cudze doświadczenia emocjonalne • Zdolność adaptacyjnego radzenia sobie z przykrymi emocjami • Świadomość, że rodzaj relacji określa się an poziomie komunikowania emocji i wzajemności emocji w związku • Zdolność do samoskuteczności emocjonalnej 7 Rozwój zachowań społecznych i emocji w pierwszym roku życia 8 Płacz jako pierwsza forma komunikacji Głos płaczącego dziecka przywołuje opiekuna, który zaspokaja sygnalizowane potrzeby. Płacz i mimika wyrażają emocje, które dziecko doświadcza. W pierwszym tygodniu życia zakres doświadczanych emocji jest wąski: Spokój Dyskomfort Płacz różni się w zależności od przyczyny dyskomfortu odczuwanego przez dziecko. Właściwe reakcje dorosłych na przywoływanie dziecka budują jego poczucie bezpieczeństwa. Płaczące dziecko, na głos którego nie reaguje opiekun przestaje w końcu płakać, ale jednocześnie nie wykształca podstawowych i fundamentalnych zachowań społecznych.9 Płacz 10 Interakcja twarzą w twarz Pierwszy kontakt matki i dziecka po urodzeniu jest przykładem takiej reakcji. Od tej pory przez wiele miesięcy ten typ dominuje w relacjach matki i dziecka. Ten typ reakcji zachęca matkę i dziecko do nawiązywania kontaktu. Pozwala na wnikliwe obserwowanie reakcji matki i dziecka. Pozwala na uczenie się na charakterystyczne dla każdego dziecka złożonej aktywności i uwagi, przechodzących w unikanie i wyciszenie. Poznanie tych cykli pozwala matkom utworzyć właściwe sposoby komunikacji oraz zsynchronizować okresy aktywności i wyciszenia. Dziecko nabywa zdolność zmiany pozycji ciała. Kiedy dziecko nauczy się zmieniać pozycję ciała, ilość interakcji twarzą w twarz maleje. Kilka miesięcy patrzenia twarzą w twarz niemowlęcia pozwala matkom stać się ekspertkami w dziedzinie niewerbalnej komunikacji z dzieckiem. Ma to ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. Jeśli jest dobrze rozumiane, wyrasta w poczuciu bezpieczeństwa i prawidłowo kształtuje swoje emocje. Patrzenie w twarz małego dziecka jest szczególnie ważne dla dziecka niesłyszącego. 11 Interakcja twarzą w twarz William-Adolphe Bouguereau (1825-1905) Matczyna troska (1869) 12 Rozumienie emocji Pierwsze trzy miesiące – stany emocjonalne mało zróżnicowane Dziecko odczuwa albo spokój albo niepokój Nie rozumie swoich emocji Dziecko wyczuwa stany emocjonalne matki i synchronizuje z nimi swój stan. Stwarza to niebezpieczeństwo reakcji kołowej: Niepokój dziecka wzmaga napięcie matki, a to z kolei wzmaga napięcie dziecka. W drugim miesiącu pojawia się taka reakcja emocjonalna taka jak uspokojenie się podczas spokojnego mówienia. Trzeci miesiąc to czas odpowiedzi uśmiechem na uśmiech. Czwarty miesiąc rodzi niepokój, jeśli matka przez dłuższy czas nie zajmuje się dzieckiem. Piąty miesiąc strach jeśli zobaczy osoby obce. Siódmy do ósmego to płacz i gaworzenie aby przyciągnąć do siebie uwagę opiekuna. Dziesiąty miesiąc to naśladowanie ruchów dorosłego i włączanie się do zabawy. 13 Odbiór emocji rodziców Odbieranie emocji odczuwanych przez opiekunów ma wpływ na zachowanie dziecka do działania, jego aktywność w poznawaniu otoczenia oraz obraz własnej osoby. Rodzice kochający i spokojni – dziecko odważne, chętne do eksplorowania oraz odkrywania, nie zniechęcające się niepowodzeniami, z poczuciem sprawstwa. Rodzice z negatywnymi emocjami – dziecko niepewne, odczuwające zagrożenie, zdominowane, bez inicjatywy, unika interakcji, negatywny obraz swojej osoby. Od pierwszych chwil życia dziecko uczy się komunikować to, co czuje. Pierwszy miesiąc – radość i zadowolenie Trzeci i czwarty – złość, smutek Siódmy miesiąc – strach Jedenasty, dwunasty – nieśmiałość i wstyd 14 Odbiór emocji 15 Dostosowywanie emocji Dzieci od około szóstego miesiąca życia uczą się odczytywać emocje widoczne na twarzach opiekunów Pod koniec pierwszego roku życia dziecko dostosowuje zachowanie do tego co widzi na twarzach opiekunów. Uśmiech lub groźne spojrzenie mogą zachęcić lub zniechęcić do działania. Rozwój emocji uzależniony jest od dwóch procesów społecznych: modelowania i wzmacniania. Modelowanie polega na pokazywanie dzieciom emocji do których dzieci dopasowują swoje reakcje. Wzmacnianie częste i wyraźne pozytywne reagowanie przez opiekunów na okazywanie przez dzieci radość, zadowolenie i przyjemność. Pozytywne reakcje otoczenia wzmacniają i utrwalają nawyki dziecka. 16 Nauka emocji cz.1 Trzeci miesiąc – niemowlę uczy się pozytywnie odpowiadać na okazywaną mu miłość i stopniowo eliminować emocje negatywne. Koniec pierwszego roku życia – dzieci stopniowo wchodzą w długotrwały proces uczenia się zasad okazywania emocji obowiązujących w danej społeczności, wyrażenia tego co się czuje. Właściwe rozumienie oraz okazywanie emocji stanowi warunek prawidłowego kształtowania związku emocjonalnego międzymatką i potomstwem a następnie między dzieckiem a innymi członkami grupy. 17 Nauka emocji 18 Jakość dorosłego życia • Jakość ta silnie zależy od umiejętności zasad właściwego odbierania i okazywania emocji innym ludziom. • Inteligencja emocjonalna to poprawnie wykształcona technika, reagowanie i dojrzałość społeczna. 19 Ćwiczenia • Opiekun mówi do dziecka spokojnym, ciepłym głosem. • Dba żeby wyraz twarzy odpowiadał emocjom przekazywanym przez słowa. • Czytanie książeczek z mimiką i intonacją podkreślającą wyrażane słowami emocje. • Ćwiczenia z dzieckiem polegające na mimicznym pokazywaniu emocji i skłanianie dziecka do odpowiedzi mimicznych. • Opiekunowie powinni dbać o adekwatność reakcji mimicznych w sytuacji ganienia lub chwalenia dziecka. 20 Czytanie dzieciom 21 Nauka emocji cz.2 • Około 12 miesiąca życia dziecko zaczyna rozumieć proste polecenia i zakazy. Jeżeli zamierza zrobić coś nieakceptowanego należy z odpowiednim gestem i mimiką mówić NIE! 22 Kształtowanie się przywiązania • Miłość zwana w psychologii rozwojowej zwana przywiązaniem kształtuje się stopniowo i zależy od kilku czynników. Należą do nich częste i prawidłowe interakcje z dzieckiem. W czasie kontaktu z dzieckiem matka poznaje reakcje dziecka, uczy się odczytywać jego potrzeby i czuje radość zaspokajając te potrzeby. • W wyniku tych kontaktów dziecko uczy się przekazywać niewerbalnie swoje emocje, odpowiadając uśmiechem na uśmiech i wyrażając mimiką swoje zadowolenie. 23 Pierwsze dowody przywiązania • Przed szóstym miesiącem życia dowody przywiązania są niewerbalne. Uspokajanie się w ramionach matki, radosny uśmiech na widok matki. • Pojawiają się wyraźnie w okresie od szóstego do ósmego miesiąca życia. Wtedy dziecko zaczyna negatywnie reagować na nieobecność matki i pojawianie się obcych osób. 24 Trzy główne schematy reagowania dzieci na rozstanie z matką • Dzieci lękowo – unikające • Silnie reagują na rozstanie, ale po jej powrocie ignorują ja lub jej unikają • Dzieci ufnie przywiązane • Rozstanie z matką przeżywają negatywnie i protestują przeciwko niemu. Po powrocie witają matkę entuzjastycznie. • Dzieci lękowo – ambiwalentne • Silnie protestują przeciwko rozstaniu. Z chwilą powrotu okazują matce złość, czasem agresję. 25 Postawa matki • Diada matki i dziecka stanowi podstawę relacji z innymi ludźmi. Postawa matki ma wielkie znaczenie w kształtowaniu się właściwego modelu przywiązania. • Jeśli potrafi ona zrozumieć komunikaty wysyłane przez niemowlę, potrafi okazać mu czułość oraz zaakceptować chorobę lub upośledzenie określonych funkcji, wtedy powstaje szczególny typ relacji zwany miłością. 26 Postawa matki Stanisław Wyspiański Macierzyństwo, 1902 27 Przekaz językowy • Bardzo ważne jest werbalizowane pozytywnych uczuć kierowanych do dziecka. • Nazywanie uczuć pozwala dzieciom na szybsze identyfikowanie swojego stanu oraz wcześniejsze kontrolowanie swojej ekspresji. 28 Ćwiczenia • Matki, które nie karmią piersią swoich dzieci powinny zadbać o odpowiednia dawkę kontaktu cielesnego ze swoim dzieckiem. • Ważne jest kształtowanie odpowiednich wzorców rozstania i powrotów matki. • Wyjście poprzedzone pożegnaniem, • po powrocie czułe przywitanie się z dzieckiem. • Nie należy ignorować sygnalizowania potrzeb przez dziecko. • Płacz za każdym razem powinien spowodować reakcję matki. • Nie zawsze musi to być wzięcie na ręce, ale zawsze powinno dziecko zobaczyć twarz i usłyszeć głos opiekuna.29 Rozwój niewerbalnego dialogu • Dzieci od pierwszych dni życia prowadzą z rodzicami niewerbalny dialog. Nauka języka i sposobu komunikowania swoich potrzeb przez dziecko jest trudnym zadaniem dla matki. • Nawiązanie kontaktu, budowanie więzi, tworzenie przywiązania warunkuje prawidłowy rozwój dziecka oraz kształtowanie się relacji z rodzicami oraz innym ludźmi przez całe życie. • Rozumienie płaczu przez opiekunów pozwala dziecku budować poczucie bezpieczeństwa i zaspokojenia. Dzięki temu eliminuje stopniowo ze swojego zachowania reakcje negatywne zastępując je spokojem i zadowoleniem – pojawia się uśmiech. 30 Rozwój niewerbalnego dialogu 31 Uśmiech • Pierwszy rodzaj uśmiechu to uśmiech endogenny, pojawiający się bez żadnej społecznej prowokacji. Można go dostrzec w czasie snu. • Później pojawia się uśmiech będący prawdziwym komunikatem „jest mi dobrze”. • Koło trzeciego miesiąca pojawia się uśmiech będący odpowiedzią na uśmiech. Jest to dowód i wyraz porozumienia między opiekunami i dzieckiem. 32 Uśmiech 33 Przekaz werbalny • Chociaż zachowania komunikacyjne dziecka mają charakter niewerbalny, ważne jest, żeby rodzice używali słów komikując się z nim. • Dzięki temu dostarczają mu materiału językowego, na bazie którego stworzą swój własny język. • Przekazują również w ten sposób emocje, na odbiór których dziecko jest przede wszystkim nastawione na odbiór w pierwszych miesiącach życia. • Komunikacja z opiekunami stanowi również podstawę poznawczego i społecznego rozwoju dziecka. 34 Pojawienie się wokalizacji • Pierwsze sylaby są dla matek jak pierwsze słowa, ponieważ potrafią w nich odczytać wiele treści. • Bardzo ważnym zachowaniem matki jest powtarzanie po niemowlętach artykułowanych przez nie dźwięków. • Wzajemne gaworzenie wpływa na dziecko stymulująco 35 Gesty • Oprócz słów ważną rolę w przekazywaniu informacji powinien odgrywać gest. • Ważny gest - wyciąganie rączek do rodziców, gdy dziecko chce być wzięte na ręce lub przytulane. • Odpowiadanie na niego buduje w dziecku poczucie bezpieczeństwa. • Drugi waży gest – wskazywanie przedmiot w celu skupienia uwagi. • Zachowanie typowe jedynie dla ludzi. Pojawienie się tego gestu jest uwarunkowane pojmowaniem drugiego człowieka jako takiego samego jak ja, mającego te same intencje komunikacyjne. 36 Gesty 37 Ćwiczenia • Do każdego dziecka (nawet niesłyszącego) należy mówić od pierwszych dni życia. • Ucząc pierwszych słów lub fraz należy zadbać, o równoległy, adekwatny przekaz niewerbalny. • W chwili gdy u niemowlęcia pojawi się zachowanie polegające na wskazywaniu przedmiotu, zadaniem opiekunów jest wyraźne reagowanie polegające na tym, że dziecko zostało zrozumiane. 38 Temperament a socjalizacja • Dziecko już w chwili urodzenia posiada określone cechy, które ułatwiają lub utrudniają wzajemne kontakty. • Dzieci różnią się od siebie w swoim ogólnym stylu reagowania na świat (czyli temperamentem). • Trudno odróżnić w wypadku niemowlęcia co jest wrodzone (charakterystyczne dla temperamentu) a co jest chwilowe (np. spowodowane dolegliwościami układu pokarmowego). • Głównymi elementami analizowanymi przy badaniach nad temperamentem są aktywność dziecka, sposób reagowania na stymulację pozytywną i negatywną, reakcje na kontakty z innymi ludźmi. 39 Cechy wrodzone • Cechy wrodzone tylko do pewnego stopnia determinują zachowanie dziecka. Wpływ środowiska może okazać się kluczowy. • Cechy osobowościowe mają wpływ na jakość reakcji rodzic – dziecko. Łatwiej opiekować się dzieckiem spokojnym, pogodnym i reagującym łagodnie. • Drażliwość niemowlęcia udziela się matce, głównie z powodu narastającego poczucia winy, że nie potrafi zaspokoić jego potrzeb. Może to prowadzić do reakcji kołowych - dziecko wrażliwe na bodźce szybko reaguje na emocje matki. • Matka powinna szukać sposobów tych negatywnych emocji, by poprawnie kształtować właściwe emocje oraz niedopuszczać do ugruntowywania się błędnych reakcji na bodźce. 40 Rozładowywanie napięć 41 Ćwiczenia • Należy obserwować dziecko w różnych, zmieniających się warunkach oraz ograniczać bodźce wywołujące negatywne emocje. • Jeśli dziecko negatywnie reaguje na kontakty z obcymi, należy stopniowo przyzwyczajać je do ich obecności. • Dziecko nadwrażliwe na różne bodźce należy je stopniowo do nich przyzwyczajać, etapami zwiększając intensywność stymulacji. 42 Wspólna uwaga • Istotnym momentem rozwoju społecznego dziecka jest zjawisko wspólnej uwagi. • Pojawia się około dziewiątego miesiąca życia. Pojawia się wtedy gest pokazywania palcem. • W dziewiątym do dwunastym miesiącu życia – sprawdzanie czyjejś uwagi • W jedenastym do czternastym miesiącu życia – podążanie za wzrokiem lub wskazaniem • W trzynastym do piętnastym miesiącu życia – kierowanie czyjejś uwagi 43 Wspólna uwaga 44 ROZWÓJ SPOŁECZNY I EMOCJONALNY W WIEKU PONIEMOWLĘCYM 45 Drugi rok życia • Drugi rok życia przynosi dziecku doskonalenie umiejętności chodzenia, co pozwala budować dziecku poczucie odrębności. • Dwulatki upajają się swoją samodzielnością i zaczynają reagować negatywnie na pomoc rodziców (JA SAM!). • Dziecko zaczyna zauważać innych ludzi oprócz rodziców. W drugim roku życia dziecko zauważa rówieśników jako uczestników wspólnych zdarzeń społecznych. • Nie zawsze potrafi z nimi wchodzić w poprawne reakcje. Chętnie przebywa w ich towarzystwie, ale nie bawi się wspólnie. • Zaczyna naśladować reakcje i zachowania innych dzieci. 46 Samodzielność dwulatka 47 Drugi rok życia cz. 2 • Dziecko nie potrafi ukrywać swoich emocji. • Reakcje następują natychmiast po pojawieniu się bodźca i bywają do niego niewspółmierne. • Przy ogromnej potrzebie samodzielności dziecko czuje się najlepiej w pobliżu opiekunów. • Rozwijający się język ułatwia funkcjonowanie w społeczeństwie. Dziecko zaczyna wyrażać swoje pragnienia, choć najczęściej wyraża to w formie negacji. Słowa NIE i SAM mają wysoką frekwencję w słowniku. 48 Ćwiczenia • Poznawanie zasad współżycia z rówieśnikami powinno odbywać się poprzez aranżowanie zabaw – na początku w układzie dwoje dzieci i dorosły. • Należy umożliwić dziecku naśladowanie rówieśników. Naśladowanie jest ważnym wyznacznikiem rozwoju społecznego. 49 Trzeci rok życia • Dziecko uświadamia się jeszcze lepiej swoją odrębność oraz zdolność psychicznego i fizycznego rozdzielania się z matką. • Pozwala to na wchodzenie w bliższe interakcje z rówieśnikami. Grupa ma coraz większe znaczenie. Dziecko dostrzega rządzące nią zasady i się nim przyporządkowuje. • Zaczyna w grupie współdziałać, wykonywać tę samą czynność, uczestniczyć w zabawie tematycznej. Jest gotowe do pójścia do przedszkola. 50 Zabawa z innymi dziećmi 51 Jakie czynniki decydują o tym, czy dziecko potrafi się odnaleźć w grupie? • Poczucie bezpieczeństwa jakie dają prawidłowo ukształtowane relacje z matką jak i innym członkami rodziny. • Negatywny wpływ może mieć zarówno brak kontaktów z matką jak i nadopiekuńczość. • Prawidłowy rozwój komunikacji. • Dziecko powinno w tym czasie rozumieć większość kierowanych do niego komunikatów oraz zasygnalizować swoje potrzeby w sposób zrozumiały. • Język pozwala poznawać reguły i obowiązujące zasady społeczne. • Pozwala też na uczestniczenie w zabawach tematycznych, podczas których wykonuje się określone sekwencje czynności. 52 Nowe uczucia • W trzecim roku życia pojawiają się nowe uczucia jak: wstyd, poczucie winy, zakłopotanie, zazdrość. • Jest to też czas, kiedy kształtuje się obraz własnej osoby – jeśli jego relacje z matka i innymi członkami rodziny są prawidłowe, a potrzeby emocjonalne spełniane – kształtuje się u niego pozytywny wizerunek własnej osoby. Pozwala mu się to pewnie czuć wśród własnych rówieśników. 53 Relacje z rówieśnikami 54 Kontrola emocji • Bodźce emocjonalne w tym wieku w dalszym ciągu są trudne do kontrolowania. Większość jego ekspresji emocjonalnych ma podłoże impulsywne. Tylko w wyjątkowych sytuacjach umie zareagować z odroczeniem. • Kiedy pojawia się zachowanie negatywne, nie należy zadawać pytania: „Dlaczego to zrobiłeś?”. Trzeba za to samemu nazwać sytuację i emocje osób biorących w niej udział. 55 Dobro i zło • Pojawiają się początki kształtowania się początków pojmowania dobra i zła. Stanowi to podstawę dalszego rozwoju moralnego. • W tym czasie jednak dziecko cechuje egocentryzm. • Nie potrafi jeszcze zrozumieć cudzego punktu widzenia. • W pojęciu dziecka dobro jest to, co dobre jest dla niego. • W tym wieku można tworzyć silne podstawy rozwoju moralnego poprzez konsekwentne egzekwowanie ustalonych zasad. • Muszą być jasno sformułowane i odpowiednie ze względu na możliwości dziecka. • Konsekwencja rodziców podczas stosowania reguł stanowi niezbędną podstawę rozumienia zasad molarnych jako niezmiennych i obowiązujących. 56 Dobro i zło 57 ROZWÓJ SPOŁECZNY I EMOCJONALNY W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 58 Czwarty rok życia • Pojawia się umiejętność reakcji odroczonych oraz kontrolowanie swoich zachowań w odpowiedzi na działające bodźce. • Dziecko zaczyna rozumieć czego oczekują od niego członkowie grupy społecznej do której należy. Zaczyna kontrolować wybuchy złości i żalu. Zaczyna rozumieć, że innego zachowania rodzice oczekują od niego np. w kościele a innego na placu zabaw. • Dziecko przez naśladownictwo zaczyna powtarzać zachowania i słowa swoich opiekunów. 59 Zmiana zachowania w sytuacji zadaniowej • Dziecko przestaje działać impulsywnie. • Wzrost kompetencji językowej pozwala na dokładniejsze rozumienie instrukcji werbalnych. Wzrasta również zdolność do samokontroli. 60 Nowe uczucia • Poczucie winy i rozwój sumienia oraz norm moralnych. • Zakłopotanie, duma, zazdrość. • Dziecko staje się coraz bardziej wrażliwe na sygnały akceptowania go prze członków grupy oraz dokonywanej przez nich oceny. Wywołuje to czasem zachowania agresywne. 61 Zabawy • Zwiększenie liczby zabaw tematycznych. • Zabawy tematyczne stają się grupowe. • Rozwój języka pozwala dzieciom organizować dzieciom zabawy i uczestniczyć w grach z regułami. Nie wszystkie dzieci jeszcze to potrafią. • Duże zainteresowanie czynnościami wykonywanymi przez dorosłych. To dobry moment na uczenie czynności i powierzanie dzieciom obowiązków. Wyrabia to w dziecku poczucie obowiązku. 62 Zabawy tematyczne 63 Obowiązki domowe 64 Piąty lub szósty rok życia • Ostateczne utrwalenie się nabywanych kompetencji społecznych, które umożliwiają rozpoczęcie nauki w szkole. Dziecko zaczyna kontrolować swoje odpowiedzi, zastanawiać się nad nimi. Staje się częściowo zdolne do samokontroli. • Coraz większego znaczenie nabiera dla niego grupa, opinia rówieśników. Stopniowo zanika wyłączny autorytet rodziców, a znaczenia nabierają autorytety zewnętrzne. • Jeżeli wcześniej relacje rodzic – dziecko nie zostały ukształtowane prawidłowo, czy więzi z rodzicami są słabe, tym silniej dziecko będzie poszukiwało autorytetów zewnętrznych. • Istnienie autorytetów z rodzicami na pierwszym planie jest bardzo ważne dla poczucia bezpieczeństwa dziecka. Zamiast odpowiadać NIE WIEM, lepiej poszukać odpowiedzi razem. 65 Zabawy • Wzrasta różnorodność i tematyczność zabaw tematycznych. • Dzieci samodzielnie ustalają i werbalizują reguły. Silnie identyfikują się z rolami wyznaczanymi np. przez płeć. 66 Wspólne zajęcia 67 Rozwój moralny • Reguły społeczne są dla dzieci wówczas niezmienne. Wyznacznikami dobra i zła są fizyczne i namacane konsekwencje. • Dziecko potrafi panować nad swoimi reakcjami, ekspresją. Potrafi niekiedy ukrywać swoje uczucia. Zna konwencjonalne sposoby witania się i żegnania. Zna zasady dobrego wychowania. 68 Rozwój moralny 69 Jak pomóc dziecku, by radziło sobie z własnymi uczuciami? 1. Słuchaj dziecka bardzo uważnie. 2. Okaż zrozumienie dla uczuć dziecka 3. Nazwij te uczucia 4. Zmień pragnienie dziecka w fantazję. 70 Dziękuję za uwagę! 71
