Polityka pieniężna Rządu, Narodowego Banku
advertisement
I 1). a). b). 2). 3). Istota i cele polityki pieniężnej. Cele polityki pieniężnej. Cele operacyjne polityki pieniężnej. Cele pośrednie polityki pieniężnej. Polityka pieniężna i systemy płatności w Polsce. Rynek pieniężny w Polsce. II Rad Polityki Pieniężnej. 1).Cele Rady Polityki Pieniężnej. 2).Powiązania Rady Polityki Pieniężnej z Narodowym Bankiem Polskim. III Rola NBP w okresie przygotowania polskiej gospodarki do przystąpienia do Unii Europejskiej. 1). Luka regulacyjna. 2). Zasady i mechanizm kontroli podaży pieniądza. 3). Kierunki wzmocnienia polskiego systemu bankowego. 4). Interesy w procesie dostosowania krajowego systemu bankowego do wymagań Unii Europejskiej. I. Istota i cele polityki pieniężnej. Polityka pieniężna to całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza1. Polityka pieniężna to zestaw decyzji dotyczących rozmiarów podaży pieniądza2. Odpowiedzialny za politykę pieniężną jest przede wszystkim bank emisyjny, który wykorzystuje banki do transmisji wysyłanych przez siebie impulsów. Odpowiedzialne za politykę pieniężną jest także państwo (rząd), które, ustalając politykę finansową, ustala nie tylko cele fiskalne, ale także cele polityki pieniężnej. 1 2 W. L. Jaworski, Banki-rynek, operacje ,polityka, poltext, Warszawa-98,s.63. David Begg, Makroekonomia, PWE, s.179. Cele polityki pieniężnej należy rozpatrywać w ramach celów stawianych przed polityką gospodarczą danego kraju. Polityka pieniężna jest bowiem,częścią tej polityki. Na osiągnięcie celów w sferze pieniężnej ma wpływ nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna i polityka dochodów. Podstawowym celem polityki pieniężnej jest osiągnięcie stabilizacji poziomu cen. Równocześnie trzeba pamiętać, że polityka pieniężna powinna mieć na uwadze także inne cele polityki gospodarczej: wysoki stan zatrudnienia, równowagę gospodarki zewnętrznej, wzrost gospodarczy. W związku z tym polityka pieniężna powinna sprzyjać wymienionym celom, jeśli tylko nie stoją one w sprzeczności z podstawowym celem stabilizacji cen. Podstawowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilności cen. Realizacja tego celu jest jednak utrudniona z następujących przyczyn. Oddziaływanie banku emisyjnego ma charakter pośredni. Poprzez impulsy pieniężne mają być wzbudzone reakcji w zachowaniach ogólnogospodarczych. Występują tu mechanizmy transmisji, której prawidłowości nie są do końca poznane. Na cele ogólnogospodarcze oddziałuje nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna, socjalna, płacowa i inne. Stopień współdziałania z polityką pieniężną tych innych dziedzin polityki gospodarczej nie jest do końca zbadany. Sformułowania celów ogólnogospodarczyc nie jest zbyt precyzyjne. Dotyczy to także podstawowego celu działania polityki pieniężnej: stabilności cen. Zarówno indeks cen, jak i pojęcie stabilności mogą być prezentowane w wielu wariantach. Realizacja celów polityki pieniężnej wymaga określenia celów pośrednich. Cele te powinny: Znajdować się w zakresie problematyki pieniężnej, na którą mógłby wpływać bank centralny; Być sformułowane w sposób pozwalający na ocenę efektywności polityki pieniężnej; Być tak określone, żeby mogły stanowić sygnał o trudnościach w realizacji polityki pieniężnej; Być mierzalne oraz sprzyjać ocenie stopnia wykonania zadań polityki pieniężnej; Agregatami monetarnymi, które mogą służyć jako cele pośrednie są; stopa procentowa, wielkość kredytów udzielonych przez bank oraz wskaźniki masy pieniężnej (M1, M2, M3). Przeciwko wykorzystaniu dwóch pierwszych możliwości świadczą następujące argumenty. Wielkość stopy procentowej, która powstaje na rynku pieniężnym, może się kształtować niezależnie od intencji banku centralnego. Wynika to m.in. z wpływu, jaki mają na jej wysokość przewidywania w kwestii kształtowania się procesów inflacyjnych i koniunktury. Podobnie bank centralny ma ograniczony wpływ na kształtowanie się wielkości kredytów, jeżeli banki będą mogły korzystać z kredytów zagranicznych. Także wielkość środków na rachunkach przedsiębiorstw i ludności może ulegać dużym wahaniom, a to wpływa na wielkość kredytów. Dlatego też najbardziej prawidłowym agregatem monetarnym służącym jako cel polityk pieniężno-kredytowej banku centralnego jest wielkość masy pieniężnej. Przy określaniu wielkości masy pieniężnej mogą być brane pod uwagę następujące wskaźniki: M1: gotówka i wkłady a vista; M2: M1 plus wkłady terminowe; M3; M2 plus wkłady oszczędnościowe, a także Pieniądz banku centralnego: gotówka plus wkłady na rachunkach w banku centralnym ewentualnie wielkość obowiązkowej rezerw. Wykorzystanie jako głównego wskaźnika M1 lub M2 napotyka trudności, gdyż w zależności od kształtowania się stopy procentowej następuje przepływ środków z wkładów a vista na rachunki wkładów terminowych, a z wkładów terminowyc na wkłady oszczędnościowe lub odwrotnie. Takich niebezpieczeństw pozbawione są wskaźniki M3 i pieniądz banku centralnego. Wskaźnik wielkości pieniądza banku centralnego obejmuje zarówno emisję banku centralnego, jak i, pośrednio, emisję banków komercyjnych. Kształtowanie się wielkości pieniądza banku centralnego określa możliwości emisji kredytowej banków komercyjnych. Za wskaźnik ten, a także za wskaźniki pochodne, w dużym stopniu może odpowiadać bank centralny. Wskaźniki te, zwane indykatorami, mogą być: W pełni sterowane przez bank centralny; Ustalane ilościowo, a w związku z tym w pełni mierzalne i kontrolowane; Ściśle powiązane z pozostałymi celami pośrednimi polityki pieniężnej. Do wskaźników tych należą przede wszystkim pieniądz banku centralnego (gotówka i środki na rachunkach w banku centralnym), środki banku centralnego będące w dyspozycji banków oraz wolne (potencjalnie) rezerwy banków komercyjnych w pieniądzu banku centralnego. Efektywność działania polityki pieniężnej zależy od tego, w jakim stopniu będzie miała ona wpływ na osiągnięcie celów ogólnogospodarczych. Mechanizm transmisji między działaniem pieniężnym a osiągnięciem celu nadrzędnego jest przedmiotem teoretycznej dyskusji i badań. Nie ma ścisłych mierników określających związek między wielkością i kierunkiem impulsu pieniężnego a wielkością zmian w sferze gospodarczej. Wynika to z faktu, że transmisja impulsów monetarnych banku centralnego na gospodarcze cele nadrzędne następuje w procesie, który charakteryzuje się trudnym do prognozowania sposobem zachowania się banków, przedsiębiorstw i prywatnych gospodarstw domowych, a także państwa. Dlatego można mówić raczej tylko o pewnych kierunkach działania banku centralnego. W celu wyjaśnienia mechanizmu transmisji powstało wiele teorii, takich jak np. portfelowe mechanizmy transmisji, majątkowe mechanizmy transmisji czy mechanizm transmisji Keynesa. Celem polityki pieniężnej banku centralnego jest umocnienie pieniądza, co można rozumieć jako stabilizację cen, a więc kontrolę tempa inflacji. Celem pośrednim jako kontrola podaży pieniądza i kształtowania kursu walutowego. Natomiast bezpośrednie cele operacyjne polegają na kształtowaniu wielkości pieniądza rezerwoweg banku centralnego (wielkości płynnych rezerw banków komercyjnych) oraz poziomu stopy procentowej. Następuje to przez takie instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego, jak system rezerw obowiązkowych, kredyty refinansowe i operacje otwartego rynku 3 Polski system pieniężny i jego podmiotowy gestor-system bankowy – przechodzą przemiany zbliżające się do form występujących w krajach o gospodarce rynkowej od 1982 roku, początek procesu transformacji od tego roku z uwagi na to, że w tym roku weszły w życie nowe ustawy z dnia 26 lutego 1982 roku: ustawa Praw bankowe i ustawa o statucie Narodowego Banku Polskiego4. Ustawy te przewidywały możliwość tworzenia nowych banków, w tym także z udziałem kapitału niepaństwowego, co przetrwało – przynajmniej na gruncie regulacji prawnych panującą dotąd tendencję do tworzenia jednego wielkiego mono-banku łącząceg funkcje banku centralnego i banków kredytowych co uważano za model bankowości właściwy dla gospodarki centralnie planowanej 5. Odwrót od dążeń do całkowitej centralizacji bankowości (których wyrazem było m.in. wchłonięcie przez NBP Banku Inwestycyjnego i Powszechnej Kasy Oszczędności w W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki – rynek, operacje, polityka, poltext, Warszawa 98, s.63-66. 4 Dz. U. nr 7 poz. 56 i 57 3 Władysław L. Jaworski, Polskie banki w drodze do Unii Europejskiej, s. 25 wydanie II zaktualizowane Poltext Warszawa 1999r. 5 latach siedemdziesiątych) w kierunku jej decentralizacji był może niewielkim al ważnym symptomem podejmowania zmian w strukturze bankowości, mających istotne znaczenie dla działania systemu pieniężnego. Ważnym postanowieniem powołanyc wyżej ustaw było formalne wydzielenie Narodowego Banku Polskiego jako banku centralnego ze struktur organizacyjnych Ministerstwa Finansów (dotąd prezes NBP był jednocześnie wiceministrem finansów, co prowadziło do bezpośredniego funkcyjnego podporządkowania banku centralnego ministrowi finansów), co można uznać za pierwszy krok w kierunku nadania bankowi centralnemu samodzielności, uważanej za jedną z podstaw sprawnego działania systemów pieniężnych w krajach o gospodarce rynkowej. Innym następstwem powołanych ustaw było utworzenie nowych banków w formie spółek akcyjnych: Banku Rozwoju Eksportu i Łódzkiego Banku Rozwoju. W roku 1988 wydzielono też ponownie ze struktury NBP Powszechną Kasę Oszczędności, która do tradycyjnej nazwy PKO dodała określenie „Bank Państwowy” i uzyskała charakter uniwersalnego banku, uprawnionego do podejmowania wszystkich rodzajów operacji bankowych. Zasadnicze zmiany w strukturze polskiego systemu bankowego nastąpiły dopiero w 1989 r., wraz z wejściem w życie nowych ustaw regulujących działalność banków: ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe (Dz. U. nr 4, poz. 21, z późniejszymi zmianami). Te nowe regulacje prawne nadały polskiej bankowości dwuszczeblową strukturę, właściwą bankowości w krajach o gospodarce rynkowej. W tej strukturze n szczeblu wyższym znajduje się bank centralny, na szczeblu niższym wszystkie inne banki, które niezależnie od ich nazw i zakresów działalności – obejmuje się określeniem banków komercyjnych6. Por. P. Wyczański,, Polski system bankowy 1990-1992 , Fundacja im. F. Eberta w Polsce, Warszawa 1993, s. 38. 6 1. Cele polityki pieniężnej. Współczesne teorie ekonomiczne zgodne są co,do tego, iż ilość pieniądza krążącego w gospodarce ma wpływ na poziom cen. Niektóre z nich stanowią dodatkową tezę, że podaż pieniądza wywiera jeszcze wpływ na produkcję i zatrudnienie. Dlatego też polityka pieniężna oprócz celu stabilizowania ma jeszcze za zadania regulowania aktywności gospodarczej. Przyjmując za pewnik, iż bank centralny ma wpływ na podaż pieniądza, powszechnie wyróżnia się trzy grupy celów polityki pieniężnej: Strategiczne; Pośrednie; Operacyjne. Cele strategiczne mają charakter celów finalnych, kształtujących ogólnoekonomiczną sytuacją kraju. W swej działalności bank centralny musi albo położyć nacisk na potrzebę utrzymania wysokiej koniunktury i zatrudnienia, albo dążyć do utrzymania niskiego poziomu cen. Wybór celu wiąże się właśnie ze sposobem rozumienie zadań banku centralnego i pieniądza w ogóle. W szczególnych okolicznościach bank może realizować oba cele naraz, ale w zasadzie są to cele konkurencyjne. Bardzo trudno jest bowiem, władzy monetarnej równocześnie stabilizować ceny i utrzymywać wysokie zatrudnienie. Realizacja któregokolwiek z nich dokonywana jest kosztem celu pośredniego. Wybór celu wynika nie tylko z przyczyn ekonomicznych. Zależy również od stopnia niezależności banku centralnego od rządu, a więc niezależności polityki pieniężnej od bieżących interesów politycznych. Cele strategiczne realizowane są poprzez codzienne operacje finansowe banku centralnego. Jednak bardzo trudno jest znaleźć bezpośrednie związki przyczynowo – skutkowe między instrumentami operacyjnymi z celami strategicznymi. Ciąg zjawisk ekonomicznych występujących jako rezultat wprowadzenia impulsów pieniężnych jest bardzo długi7 . Powstaje zatem potrzeba wytyczenia celu pośredniego reagującego dokładniej na impulsy wprowadzane poprzez instrumenty operacyjne, łatwiejszego do kontroli dla banku centralnego. Kontrola realizowania i ewentualnego korygowania celu pośredniego jest łatwiejsza niż celu strategicznego. Ponadto wytyczenie w miarę pojemnego celu pośredniego umożliwia pewien kompromis między różnymi poglądami na rolę pieniądza w gospodarce. Argumentem na rzecz zastosowania celów pośrednich jest ponadto niedoskonałość i opóźnienia czasowe w napływie informacji. Wiarygodne dane statystyczne dotyczące rozmiarów produkcji realnej i zmian cen można uzyskać w odstępach miesięcznych. Niemożliwe jest dysponowanie danymi „na dzisiaj”. Trzeba więc wybrać cele pośrednie, o których informacje można uzyskać szybciej. Ich kontrola i ewentualna korekta umożliwiają osiągnięcie celów strategicznych i zapewniają skuteczność polityki pieniężnej8. Działanie instrumentów polityki pieniężnej wywołuje impulsy, które z kolei kształtują warunki funkcjonowania rynku pieniężnego. Kształtując więc podaż i popyt na pieniądz oraz jego cenę. To z kolei decyduje o cenie kapitału pożyczkowego w całym systemie bankowym, o rozmiarach działalności kredytowej i o rozmiarach globalnego popytu na towary i usługi. Bank centralny nie ma wpływu na podażowe warunki kształtujące sytuację ekonomiczną, być może z wyjątkiem ewentualnego oddziaływania na oczekiwania przedsiębiorstw i pracowników co do przyszłego rozwoju zjawisk w gospodarce. Bank centralny może jedynie oddziaływać na popyt. Musi więc wybrać taki cel prowadzonej polityki pieniężnej, który będzie najprecyzyjniej kształtować popyt. Cel ten powinien też mieć tę zaletę, iż powinien uwzględniać ewentualne niezależne czynniki podażowe. W praktyce działania banków komercyjnych krajów o gospodarce wolnorynkowej stosowano jako dotychczas trzy cele pośrednie polityki pieniężnej: poziom nominalnych stóp procentowych, podaż pieniądza oraz limity kredytowe. Ten ostatni parametr, precyzyjnie rzecz ujmując, nie jest czysto rynkowym narzędziem kształtowania popytu, jednak był dość szeroko stosowany w krajach najbardziej rozwiniętych. W istocie można go zaliczyć do tzw. agregatów kredytowych. Ponadto jako 7 8 Praca zbiorowa pod redakcją L. Jaworskiego, Współczesny bank, str. 109. Andrzej Kaźmierczak, Podstawy polityki pieniężnej, wydawnictwo naukowe PWN W-wa s. 169-170. propozycje teoretyczne dotyczące celów pośrednich wymienia się jeszcze nominalny dochód narodowy oraz pożądaną strukturę stóp procentowych. Praktycznej wiedzy o ich funkcjonowaniu jeszcze jednak nie ma, gdyż nie były jak dotąd stosowane9. a). Cele operacyjne polityki pieniężnej. Spełnianie celów pośrednich wymaga od banku centralnego realizowania bardziej szczegółowych celów operacyjnych, które może on wypełniać w trakcie codziennego wykorzystywania dostępnych mu narzędzi polityki pieniężnej. Celami operacyjnymi w praktyce mogą być, bądź pożądaną wysokość bazy monetarnej, bądź pożądany poziom stopy procentowej rynku pieniężnego. Na te dwa parametry bank centralny ma codzienny wpływ. Ich kontrolowanie pozwala skutecznie kontrolować całość podaży pieniądza w kraju i wszystkie stopy procentowe. Problem wyboru między kontrolą bazy monetarnej a kontrolą stopy procentowej rynku pieniężnego jest w istocie kontynuacją dyskusji o podaży pieniądza i stopie procentowej w gospodarce jako cechami pośrednimi banku centralnego. Najogólniej rzecz ujmując, sterowanie podażą pieniądza wiąże się z potrzebą dążenia do wniosku na kontrolę bazy monetowej. Z kolei wybór stopy procentowej wiąże się z potrzebą stosowania konkretnej stopy procentowej na rynku pieniężnym. Istnieje też postulat, aby wybór celu operacyjnego łączyć z charakterem prawdopodobnych zaburzeń gospodarczych. Istnieją cztery zasadnicze rodzaje zaburzeń. 1). Zaburzenie popytowe wywołane zmianami skłonności do konsumpcji, skłonności do inwestycji oraz zmianami dochodów i wydatków budżetowych. Zaburzenia te mają, więc charakter autonomiczny. Zmieniają one popyt finalny z pominięciem wpływu popytu na pieniądz. Najlepszym celem operacyjnym jest w takiej sytuacji baza monetarna, czy też według polskiej nomenklatury pieniądz rezerwowy. 2). Zaburzenia struktury aktywów finansowych, czyli nie analizowane zmiany popytu na różne typy aktywów, np. przesunięcie popytu między pożądanymi rezerwami pieniężnymi a obligacjami. W tym przypadku racjonalny jest wybór stypy procentowej rynku pieniężnego jako celu operacyjnego. Zmiana stopy Andrzej Kaźmierczak, Podstawy polityki pieniężnej, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 98. 9 procentowej wywołuje bowiem przywrócenie pożądanej struktury portfela aktywów. 3). Wahania popytu na pieniądz, których konsekwencją są zmiany wolnych sald pieniężnych. W takiej sytuacji możliwy jest wybór dowolnego z wyżej analizowanych celów operacyjnych. Zarówno bowiem zmiany bazy monetarnej, jak i zmiany stopy rynku pieniężnego oddziałują na popyt na pieniądz. 4). Zaburzenia czynników podażowych sfery realnej, czyli nieoczekiwane zmiany w podaży czynników produkcji bądź podaży dóbr konsumpcyjnych. W takiej sytuacji niezbędne jest skorygowanie popytu finalnego poprzez realne zmiany podaży pieniądza. Ostatecznie niezbędna jest korekta wielkości bazy monetarnej. Generalnie jednak problem racjonalnego wyboru celu operacyjnego w polityce pieniężnej jest w literaturze mało eksponowany. Niezbędne są dalsze poszukiwania oraz uogólnienia doświadczeń różnych krajów w tym obszarze polityki pieniężnej. b) Cele pośrednie polityki pieniężnej. Wybór celu, jakim jest pożądany poziom nominalnych stóp procentowych, wiąże się w gospodarce z kształtowaniem rynkowej stopy oprocentowania pożyczek międzybankowych. Jest to stopa transakcji układowo-pożyczkowych zawieranych przez banki w celu regulowania ich płynności. Bank centralny jest uczestnikiem rynku pieniężnego sprzedając i kupując rządowe papiery wartościowe, redyskontując weksle oraz udzielając bezpośrednio kredytów pod zastaw płynnych papierów wartościowych. Transakcje te, regulując płynność banków komercyjnych, kształtują stopę procentową rynku pieniężnego. Ta z kolei, jako wielkość operacyjna, jest wyznacznikiem stóp oprocentowania pozostałych transakcji pożyczkowych w gospodarce, zarówno krótko-, jak i długoterminowych. Celem pośrednim jest ogół stóp procentowych w kraju. Istnieje kilka argumentów na rzecz wyboru stopy procentowej w gospodarce jako celu pośredniego polityki pieniężnej. Przede wszystkim jest on łatwy do obserwacji z dnia na dzień. Łatwo jest go więc kontrolować. Bank centralny ma też duży wpływ na poziom oprocentowania na rynku pieniężnym, a przez to na ogół stóp procentowych. Instrumenty polityki monetarnej banku centralnego można podzielić na trzy grupy: Instrumenty kontroli ogólnej, Instrumenty kontroli selektywnej, Oddziaływanie przez perswazję. Instrumenty kontroli ogólnej oddziałują na wszystkie instytucje pośrednictwa finansowego równocześnie, z jednakowym natężeniem. Do tego rodzaju instrumentów zaliczamy politykę rezerw obowiązkowych, politykę zmian stopy redyskontowej i operacje otwartego rynku10. 1). polityka rezerw obowiązkowych. Rezerwę obowiązkowa stanowią środki pieniężne, które banki są zobowiązane utrzymywać na rachunkach w banku centralnym (lub też w postaci innych, ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków) w wysokości nie niższej niż określony odsetek (stopa rezerw) bilansowych zwrotnych zobowiązań (bieżących i terminowych)banków wobec sektora niefinansowego. Mimo administracyjnego charakteru, rezerwa obowiązkowa uznawana jest za rodzaj instrumentu rynkowego, gdyż stopy rezerwy są najczęściej jednolite dla wszystkich banków, a nakładane zobowiązanie nie dotyczy bezpośrednio sfery stosunków między bankami i ich klientami. Wysokość rezerwy obowiązkowej wyliczana jest na podstawie zastosowania obowiązujących stóp rezerwy do stanu zobowiązań we wszystkich lub tylko wybranych dniach okresu naliczania. Naliczony w ten sposób minimalny stan środków powinien zostać utrzymany w określonym okresie (okres utrzymywania) permanentnie lub średnio11. Rezerwa obowiązkowa pełniła w przeszłości co najmniej kilka funkcji. Była instrumentem ostrożnościowym, zabezpieczającym wypłacalność banków wobec ich klientów, jak i rodzajem podatku, pozwalającym na generowania zysku przez bank centralny. Funkcje te nie mają obecnie większego znaczenia, jako że konkurencja między bankami funkcjonującymi w różnych krajach wymusiła znaczące redukcje stóp rezerwy oraz systemowe rekompensaty kosztów ponoszonych przez banki z tytułu jej utrzymywania. Banki obciążone wyższą stopą rezerwy mogą przeznaczyć mniejszą część przyjmowanych depozytów na udzielane kredyty. Aby zrekompensować ten ubytek zmuszone są do utrzymania większej różnicy między oprocentowaniem kredytów i depozytów, a więc oferują niższe oprocentowanie depozytów lub wyższe kredytów niż konkurenci obciążeni niższą rezerwą obowiązkową. Z tego powodu część banków centralnych nie tylko znacząco obniżyła w ostatnich latach stopy rezerwy, ale wręcz zrezygnowała z tego instrumentu. Jednym ze sposobów eliminacji obciążeń systemu bankowego z tytułu wykorzystywania rezerwy obowiązkowej jest jej oprocentowaniem na poziomie rynkowym12. W. L. Jaworski, współczesny bank, poltext, s.110. www.nbp.pl 12 www.nbp.pl 10 11 Rezerwa obowiązkowa –ze względu na to, że na ogół nie jest oprocentowana – jest faktycznie formą podatku, który muszą płacić banki komercyjne na rzecz banku centralnego, a ponieważ jest nim na ogół bank państwowy, to pośrednio jest to dochód budżetu. Podstawą, od której oblicza się rezerwę obowiązkową, są wkłady niebanków w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa jaka część tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku. W ten sposób banki dysponują dodatkowym instrumentem sprzyjającym utrzymaniu ich płynności w krótkim czasie. Przy ustalaniu wielkości stopy obowiązkowej rezerwy mogą być stosowane różne stopy procentowe, w zależności od rodzaju wkładu. I tak, zróżnicowanie może zależeć od: - terminów zobowiązań, a więc od tego, czy są to wkłady a vista, czy terminowe; - osoby właściciela, a więc od tego, czy są to wkłady osób fizycznych o charakterze oszczędności czy wkłady osób prawnych; - wielkość wkładu, zwłaszcza wkładów a vista; - miejsca zamieszkania tych, którzy mają wkłady w banku. Wyższa stopa obowiązkowej rezerwy jest na ogół ustalana od wkładów a vista (wyższe ryzyko dla banku komercyjnego). Polityka obowiązkowych rezerw może także służyć określonej redystrybucji środków między bankami. Wysokość stopy obowiązkowej rezerwy, pozwalająca nagromadzić bankowi centralnemu poważne środki pieniężne, a pobawić ich bogate banki, stwarza możliwość uruchomienia większego kontyngentu kredytu redyskontowego czy lombardowego, ale na ogół w większym stopniu nie dla tych banków, które muszą utrzymać największe obowiązkowe rezerwy. Może to także nastąpić przez większy skup papierów wartościowych. Celowe jest ustalenie przez Parlament lub Radę Banków maksymalnej wysokości obowiązkowej rezerwy. Natomiast wysokość tej rezerwy dla poszczególnych rodzajów wkładów i ewentualnie banków ustala już prezes banku centralnego 13. Utrzymanie rezerw w gotówce i rezerw w banku centralnym ma na celu zapewnienie nie tylko wypłacalności banków rozliczeniowych (handlowych). Element ten zresztą nie jest najistotniejszy. Obecnie banki rozliczeniowe są tak potężnymi instytucjami, że ich niewypłacalność jest mało prawdopodobna. Mogą one ponadto uciec się do pomocy banku centralnego w razie spadku zaufania klientów. Relacja między rezerwami banków rozliczeniowych a wkładami ich klientów ma istotne znaczenie w kształtowaniu ilości pieniądza w obiegu. Zobowiązując banki rozliczeniowe do 13 W. L. Jaworski, Banki- rynek, operacje, polityka, poltext, Warszawa 98, s. 68. podwyższenie lub obniżenia tej relacji, która nazywa się relacją rezerw obowiązkowych, bank centralny może skłaniać banki rozliczeniowe do zawężania lub rozszerzania akcji kredytowej. Podwyższenia wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza banki rozliczeniowe do utrzymania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci nieoprocentowanych wkładów w banku centralnym. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową i proces kreacji ulega zahamowaniu. Aktywność gospodarcza kurczy się i dochody społeczeństwa wzrastają. Zjawisko odwrotne występuje, gdy bank centralny nakazuje zmniejszenie wskaźnika rezerw obowiązkowych. Dodatkowe wolne fundusze banki przeznaczają na dodatkowe kredyty. Powstają nowe wkłady, tzw. wkłady pochodne, i ilość pieniądza w obiegu wzrasta. Działalność gospodarcza ożywia się, dochody społeczeństwa wzrastają 14. 2). Polityka zmian stopy redyskontowej . Każdy bank ma prawo zaciągnąć pożyczkę w banku centralnym. Zaciągnięcie pożyczki polega na sprzedaży bankowi centralnemu weksli handlowych wykupionych od klientów. Sprzedaż bankowi centralnemu następuje według określonej ceny, którą jest stopa redyskontowa. Nie chodzi jednak o odsprzedanie wyłącznie weksli handlowych. W grę wchodzi cały wachlarz krótkoterminowych papierów wartościowych. Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wielkość pożyczek zaciąganych przez banki rozliczeniowe w banku centralnym. Wzrost stopy redyskontowej zmniejsza wartość redyskontowanych weksli, a tym samym spadają rezerwy banków rozliczeniowych i ich działalność kredytowa. Dzieje się odwrotnie, gdy stopa redyskontowa jest obniżana, ponieważ niski koszt kredytu sprawia, że bankom rozliczeniowym opłaca się sprzedawać więcej weksli bankowi centralnemu. Dzięki temu wzrastają ich wkłady w banku centralnym, co umożliwia rozszerzenie akcji kredytowej. O restrykcyjnej polityce monetarnej mówimy, gdy centralna instytucja monetarna podwyższa stopę redyskontową; gdy ją obniża, to mówimy, że polityka monetarna ma charakter ekspansywny. Należy odróżnić stopę redyskontową od stopy rynku monetarnego, czyli stopy panującej na międzybankowym rynku handlu nadwyżkami rezerw gotówkowych, nadobowiązkowych. Należy jeszcze pamiętać o stopie oprocentowania kredytów krótkoterminowych udzielanych przedsiębiorstwom i ludności. Banki rozliczeniowe mogą więc refinansować alternatywnie: w banku centralnym lub na rynku monetarnym. Wybór zależy od relacji stóp procentowych na obu rynkach – banki wybierają to źródło funduszy, które jest tańsze. 14 A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pieniężnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 91. Banki wolą pożyczać brakujące rezerwy od innych instytucji pośrednictwa finansowego mających akurat ich nadmiar, jeżeli stopa rynku monetarnego jest niższa lub równa stopie redyskontowej. Z kolei uciekają się do pomocy banku centralnego, jeżeli reakcja kształtuje się odwrotnie. Zazwyczaj stopa rynku monetarnego jest niższa od stopy redyskontowej, ale nie zawsze. 3). Operacje otwartego rynku. Operacje otwartego rynku są najważniejszym instrumentem umożliwiającym bankowi centralnemu eliminowanie wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym i utrzymywanie ich na poziomie pożądanym z punktu widzenia prowadzonej polityki pieniężnej. Operacje otwartego rynku pozwalają na elastyczne, szybkie i precyzyjne reagowanie na zmiany płynności w systemie bankowym, dopasowując podaż środków na rachunkach banków w banku centralnym do zgłaszanego popytu, a przez to wpływając na poziom stóp procentowych. Operacja otwartego rynku to interwencje na rynku pieniężnym, dokonywane przez bank centralny z własnej inicjatywy i na zasadach rynkowych. W tak szerokim zakresie pojęcia „operacje otwartego rynku” mieści się zarówno warunkowa, jak i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych, a także emisje papierów wartościowych, dokonywane przez bank centralny na własny rachunek. W wyniku warunkowego bądź też bezwarunkowego zakupu papierów wartościowych przez bank centralny system bankowy zostaje- odpowiednio- na pewien okres lub też trwale zasilony w środki z systemu bankowego. Dla zachowania rynkowego charakteru tego instrumentu, wszystkie operacje na otwartym rynku są co do zasady przeprowadzane w drodze przetargu, co wyklucza uznaniową selekcję partnerów i ich ofert. Przedmiotem przetargu jest albo wyłącznie wielkość oferowanej kwoty, lub wielkość oferowanej kwoty oraz cena, wyznaczająca oprocentowanie transakcji15. Polityka otwartego rynku polega na tym, że bank centralny jest upoważniony do zakupu i sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych, przeważnie państwowych. Są to przede wszystkim weksle skarbowe. Bank centralny zakupuje te papiery wartościowe według stopy zakupu (odebranie), a sprzedaje według stopy sprzedaży (doręczenie). Zakup papierów wartościowych z jednej strony powiększa aktywa banku centralnego, z drugiej zaś – zwiększa obieg pieniądza. Natomiast sprzedaż papierów wartościowych z własnego portfela przez bank centralny zmniejsza aktywa banku i działa restrykcyjnie- zmniejsza obieg pieniężny. 15 www.nbp.pl W wielu krajach przy operacjach otwartego rynku banki mają tzw. depozyty dyspozycyjne papierów wartościowych w banku centralnym, tak że nie jest potrzebne czasochłonne przenoszenie papierów wartościowych na bank centralny. Operacja otwartego rynku mogą być dokonywane przez przetarg ilościowy bądź procentowy. W pierwszym przypadku bank centralny ustala wysokość stawki zakupu (tzw. stałą stawkę), a banki komercyjne podają kwoty, jakie chciałby sprzedać bankowi centralnemu po tej stawce. W odpowiedzi na złożenie oferty bank centralny rozdziela ustaloną przez siebie kwotę zakupu proporcjonalnie do wielkości złożonych ofert. W przetargu procentowym banki komercyjne podają stawkę procentową, po której chciałby zawrzeć transakcję. Bank centralny, w ramach ustalonych przez siebie kwoty, przyznaje możliwość sprzedaży zaczynając od banków, które zaproponowały najwyższą stawkę. Wysokość ostatecznej stopy procentowej jest ustalana na podstawie najniższej (marginalnej) stawki podziału. Przy przetargu procentowym tendencje rynkowe mają większy wpływ na kształtowanie się wysokość procentu. Bank centralny może połączyć operacje zakupu papierów wartościowych z uzgodnieniem warunków ich odkupienia w określonym terminie. Są to przede wszystkim operacje repurchase agreement (repo) i reverse repurchase agreement (reverse repo), będące umowami odkupu. Operacja repo polega na kupnie papierów wartościowych po określonej cenie z jednoczesnym odkupieniem tych papierów po cenie wyższej w określonym dniu w przyszłości (różnica między tymi cenami stanowi efektywną stopę procentową). Operacja rereverse repo polega na sprzedaży papierów wartościowych, z jednoczesną ich odsprzedażą w przyszłości. Operacje te są krótkoterminowe (jeden dzień – 6 miesięcy), a ich przedmiotem są na ogół papiery wartościowe skarbu państwa, dzięki czemu ryzyko kredytowe faktycznie nie istnieje. Bank centralny ma możliwość oddziaływania poprzez operacje otwartego rynku na krótkoterminowe stopy procentowe dzięki temu, że różnica między ceną rynkową, po jakiej bank centralny kupuje lub sprzedaje papiery wartościowe oraz ceną, po jakiej je następnie odsprzedaje lub odkupuje jest faktycznie wielkością oprocentowania kredytów, których bank centralny udziela lub które zaciąga w rezultacie przeprowadzenia operacji otwartego rynku. Bank centralny może bowiem wpływać na wysokość ceny, po jakiej przeprowadza operacje repo i reverse repo. Stopa repo stanowi dla banków cenę pozyskiwania środków (przy transakcji repo) oraz dochód przy ich lokowaniu (przy transakcji reverse repo). W ramach polityki otwartego rynku banki prowadzą operacje dewizowe typu swap, polegające na kupnie dewiz lub waluty z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej umowie sprzedaży tej samej kwoty w konkretnym terminie, po uzgodnionym kursie do tego samego partnera. W ten sposób bank centralny stawia do dyspozycji bankom swój pieniądz na czas operacji swap (przy kupnie), a w przypadku sprzedaży – zabiera pieniądz bankom operacyjnym. Polityka otwartego rynku wykorzystuje zarówno cenę sprzedaży oraz kupna papierów wartościowych, jak i wielkość sprzedanych (kupionych) papierów wartościowych czy dewiz 16. Operacje otwartego rynku mogą być efektywne tylko wówczas, gdy rozbudowany rynek pieniężny, który będzie mógł zakupić papiery wartościowe zaoferowane przez bank centralny lub odstąpić je temu bankowi. Tak więc warunkami efektywności operacji otwartego rynku są: - odpowiednia chłonność rynku pieniężnego i kapitałowego; - budzące zaufanie papiery wartościowe (np. weksle skarbowe). Refinansowanie banków polega na udzielaniu kredytów przez bank centralny (emisyjny) pozostałym bankom, które w ten sposób mogą upłynnić swoje aktywa. Podstawowe formy refinansowania banków to: - redyskonto weksli zdyskontowanych poprzednio przez banki operacyjne; - kredyt pod zastaw papierów wartościowych. Za pomocą kredytów refinansowych bank centralny ma wpływ na działalność banków operacyjnych przez określenie warunków kredytowych. 2. Polityka pieniężna w Polsce. Polska jest jednym z krajów kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej. Dlatego też NBP przy modernizowaniu i rozwoju systemów płatności bierze pod uwagę rekomendacje, zarówno Europejskiego Banku Centralnego, jak i innych instytucji Wspólnoty Europejskiej. NBP planuje dalsze udoskonalenie systemu płatniczego, między innymi pod kątem możliwości realizacji w systemie SORBNET (System Obsługi Rachunków w Centrali NBP) wysokokwotowych zleceń klientowskich oraz stworzenia 16 W. L. Jaworski , Banki – rynek, operacje, polityka, Warszawa-98, poltext, s.69-70. systemów płatności, funkcjonujących w sposób spójny z systemami w krajach Unii Europejskiej. Ponadto, NBP zamierza usprawnić system rozliczeń transakcji giełdowych poprzez przejęcie roli banku rozliczeniowego dla transakcji papierami wartościowymi, rejestrowanymi w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych S.A. Kieruje on do Izby i otrzymuje z niej płatności, dotyczące należności i zobowiązań jednostek budżetowych, których rachunki prowadzi. Kwoty netto należności i zobowiązań banków, wynikające z wymiany za pośrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A., są przedmiotem rozrachunku w systemie SORBNET na sesjach rozliczeniowych o uzgodnionych z NBP godzinach. Obsługując rachunki swoich klientów, NBP realizuje zlecenie płatnicze pod warunkiem posiadania przez zleceniodawcę środków pieniężnych, wystarczających na jego pokrycie (brak możliwości debetu na rachunku bieżącym) 17. a). Instrumenty pieniężne Narodowego Banku Polskiego. Działanie instrumentów pieniężnych NBP miało zapewnić spełnienie wymagań restrykcyjnych założeń polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski wykorzystywał przede wszystkim następujące instrumenty: stopę obowiązkowej rezerwy, kwotę i oprocentowanie kredytu refinansowego, plafony wzrostu akcji kredytowych dla banków komercyjnych, określenie minimalnych i maksymalnych stóp procentowych, operacja papierami wartościowymi. POLITYKA PIENIĘŻNA I SYSTEM PŁATNICZY W POLSCE. Podstawowym celem działalności Narodowego Banku Polskiego jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Kontrola przyrostu podaży pieniądza jest realizowana przez kształtowanie na odpowiednim poziomie stóp procentowych narodowego Banku Polskiego, oraz oddziaływanie za pomocą innych instrumentów polityki pieniężnej, takich jak operacje otwartego rynku i rezerwy obowiązkowe. Stopy procentowe banku centralnego są podstawowym instrumentem wykorzystywanym do oddziaływania na popyt wewnętrzny. Podstawowe znaczenie ma oprocentowanie kredytu lombardowego, określające maksymalny koszt pozyskania pieniądza na rynku międzybankowym. Kontrola stóp procentowych polega na ograniczaniu ich ruchu od dołu za pomocą krótkoterminowych operacji otwartego rynku, 17 www.nbp.pl. rolę ogólnego poziomu odgrywa stopa kredytu lombardowego, operacje otwartego rynku są realizowane poprzez emisję bonów pieniężnych Narodowego Banku Polskiego. Ważnym źródłem śróddziennej płynności jest możliwość wykorzystania do celów rozrachunku środków rezerwy obowiązkowej. Ponadto banki mają możliwość zaciągania kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych ( bonów skarbowych, obligacji skarbowych). Aktywa te są ewidencjonowane i rozliczane w dwóch oddzielnych depozytach: bony skarbowe Narodowego Banku Polskiego a obligacje skarbowe w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych S.A. (KDPW), (SKARBNET).system obsługujący bony skarbowe w postaci zdematerializowanej, obsługujący Centralny Rejestr Bonów Skarbowych (CRBS)., jest systemem rozrachunku papierów wartościowych na bazie brutto w czasie rzeczywistym i ponieważ umożliwia szybkie dokonanie zastawu pod kredyt banku centralnego, jest on do tych celów wykorzystywany w znacznie większym zakresie niż system obsługiwany przez KDPN. Do 1994 roku banki utrzymywały swoje rezerwy obowiązkowe na dwóch oddzielnych rachunkach, z których tylko jeden był oprocentowany. Rezerwy te nie mogły być wykorzystywane do rozrachunku od sierpnia 1994 roku bankom utrzymującym rachunki bieżące w NBP umożliwiło wykorzystanie nie oprocentowanej części ich rezerw obowiązkowych do rozrachunku w listopadzie 1994 roku, rozrachunki nie oprocentowane zostały zlikwidowane, a środki na ich zgromadzenie przeniesiono na rachunek bieżący NBP. W styczniu 1998 roku zlikwidowano oprocentowanie rezerw obowiązkowych. Banki odprowadzają więc całość rezerwy na rachunek bieżący NBP lub w przypadku banków korzystających z pośrednictwa innego banku, na nie oprocentowany rachunek rezerwy obowiązkowej (który także może być wykorzystywany do rozrachunku). Obecnie więc większość rezerw obowiązkowych jest utrzymywana na rachunku bieżącym banku NBP 18. Przystosowanie polskiego systemu pieniężnego do integracji Polski z Unią Europejską jest zagadnieniem złożonym, które może być rozwiązywane tylko stopniowo, w podziale na pewne etapy działań. Wynika to przede wszystkim stąd, że systemy pieniężne krajów członkowskich Unii Europejskiej nie mają utrwalonych form do którychjako ustalonych wzorów-polski system pieniężny mógłby systematycznie się zbliżać. Systemy pieniężne krajów Unii przechodzą i będą przechodziły dwojakiego rodzaju zmiany: 1).ewolucyjne doskonalenie nowych systemów pieniężnych poszczególnych krajów, które opierają się na dyrektywach i rekomendacjach Rady Unii Europejskiej dotyczących bardzo 18 www.nbp.pl wielu dziedzin i zagadnień funkcjonowania pieniądza, banków i niebankowych instytucji finansowych; 2).rewolucyjne przekształcenie narodowych systemów pieniężnych w jednolity europejski system pieniężny, który powstaje wyniku doprowadzenia do unii monetarnej, przewidzianej w Maastricht. Przewiduje się, że nowa jednostka monetarna (euro) stanie się pieniądzem europejskim od 1 stycznia 1999r.,ale okres przejściowy od początku wprowadzenia tej nowej jednostki pieniężnej do zakończenia całego procesu ma potrwać do 2002 roku. Te ustalenia oznaczają jednak, że już sprecyzowano do końca zasady funkcjonowania wspólnego pieniądza. Znane są one obecnie tylko w ogólnym zarysie. W raporcie Komisji Jasquesa Delorsa dochodzenie do Unii podzielono na trzy etapy. W pierwszym z nich tworzony jest wspólny obszar finansowy następstwie liberalizacji obrotu kapitałowego, usługami bankowymi i ubezpieczeniowymi, papierami wartościowymi oraz zacieśnienie współpracy w okresie stabilizacji kursów walutowych. W drugim etapie ma nastąpić analiza konwersacji (zbieżności) polityki gospodarczej, pieniężnej i walutowej zwłaszcza zaś stabilizacji cen i zadłużenia publicznego w poszczególnych krajach dla stwierdzenia, czy powstały warunki do dokonania unii monetarnej i wprowadzenia wspólnego pieniądza wewnątrz Unii. Gdy te warunki powstaną, ma nastąpić przejście do trzeciego etapu przez wprowadzenie wspólnego pieniądza, przeniesienie kompetencji do kształtowania polityki pieniężnej przez narodowe banki centralne na Europejski System Banków Centralnych, integracja rezerw walutowych w tym systemie i powierzenie mu polityki kształtowania kursu wspólnego pieniądza w stosunku do walut krajów trzecich19. 2. FORMY BANKOWYCH ROZLICZEŃ PIENIĘŻNYCH ORAZ INSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘŻNEJ. 19 W. L. Jaworski, Polskie banki w drodze do Unii Europejskiej, poltext Warszawa 1999r., s. 17. Przez bankowe rozliczenia pieniężne rozumieć należy operacje polegające na dokonywaniu zmian w stanie środków pieniężnych na rachunku bankowym na zlecenie klienta lub w wyniku czynności, które z mocy prawa powodują wskazane zmiany w stanie praw majątkowych klienta. Rozliczenia pieniężne przeprowadzane są przy użyciu papierowych lub elektronicznych nośników informacji, w tym za pomocą również kart płatniczych20. Jeżeli polecenie przeprowadzenia rozliczenia pieniężnego złożone przez posiadacza rachunku bankowego jest wykonywane przez kilka banków, każdy z tych banków ponosi wraz z pozostałymi solidarną odpowiedzialność wobec posiadacza rachunku za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem polecenia. Wolny od odpowiedzialności jest bank, który udowodni, że szkoda nie powstała z jego winy. Bank dokonujący wypłat z rachunku bankowego jest obowiązany sprawdzić autentyczność i prawidłowość formalną dokumentu stanowiącego podstawę do wypłaty oraz tożsamość osoby dającej zlecenie. W przypadku wypłat dokonywanych za pomocą elektronicznego nośnika informacji czynności, dokonywane są poprzez automatyczne sprawdzenie autentyczności personalnego numeru identyfikacyjnego bądź hasła albo obu tych danych. W przypadku wypłat dokonywanych przy użyciu karty płatniczej tłoczonej, nie wykorzystującej elektronicznego nośnika informacji, sprawdzenie autentyczności następuje poprzez porównanie podpisu na karcie z podpisem złożonym na dokumencie potwierdzającym dokonanie transakcji 21. Prezes Narodowego Banku Polskiego określa w drodze zarządzenia: 1). Formy i tryb przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków, 2). Szczegółowe zasady tworzenia, utrwalania, przekazywania i przechowywania dokumentów, 3). Sposób przeprowadzania rozrachunków międzybankowych, 4). Sposoby i tryb przeliczania, sortowania, pakowania i oznaczania opakowań banknotów i monet oraz wykonywania czynności związanych z zaopatrywaniem banków w te znaki22. Zgodnie z art. 68 ustawy Prawo Bankowe, Prezes NBP określa formy i tryb przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków. Wydane na tej podstawie Zarządzenie z dnia 29 maja 1998r., dotyczące płatności detalicznych, określa, iż rozliczeń pieniężnych można dokonywać albo w gotówce, albo za pomocą określonych 20 Dz. U.nr.140, Ustawa Prawo Bankowe, art.63. Dz. U. nr. 140, Ustawa Prawo Bankowe, art. 65. 22 Dz. U. nr. 140, Ustawa Prawo Bankowe, art. 68. 21 instrumentów bezgotówkowych, przy czym wybór formy należy do stron rozliczenia. Zarządzenie to wprowadza także rozróżnienie między czekiem gotówkowym i rozrachunkowym; pierwszy jest instrument płatności gotówkowych, a drugi płatności bezgotówkowych. 2.1. Płatności gotówkowe. W dniu 1stycznia 1995 R. przeprowadzono w Polsce denominację złotego: stara waluta została zamieniona na nową w stosunku 10.000 : 1. stare złote przestały być prawnym środkiem płatniczym od 1 stycznia 1997 r. podlegają one jednak bez żadnych ograniczeń wymianie do końca 2010 r. w oddziałach NBP, a także w innych bankach, zobowiązanych do tego Prezesa NBP. W nowych polskich złotych ( PLN) gotówka obejmuje: - banknoty o nominałach 10,-; 20,-; 50,-; 100,-; 200,-; - monety o nominałach 0,01; 0,02; 0,05; 0,10; 0,20, 0,50; 1; 2; 5. Obecnie banknoty wartościowo obejmują około 97% gotówki w obiegu. Brak jest danych o liczbie i wartości transakcji gotówkowych. Jednakże można stwierdzić, iż procentowy udział gotówki w rozliczeniach pieniężnych, mimo szybkiego wzrostu obrotu bezgotówkowego, jest nadal większy niż w krajach Europy Zachodniej. Wpłaty na rachunki bankowe i czeki gotówkowe są najbardziej popularnymi formami płatności gotówkowych, przeprowadzonymi przez banki. Banki za przyjmowanie wpłat gotówkowych na rachunki bankowe pobierają opłaty określone według ich własnych taryf, co jest uzasadnione dużą pracochłonnością, związaną z obrotem gotówkowym (przeliczanie, sortowanie, pakowanie i transport). Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi lub osobie wskazanej na czeku. W tej kategorii czeków największe znaczenie mają czeki z rozrachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych. Większość takich czeków służy nie jako formy rozliczeń, lecz jako instrument wykorzystywany do podejmowania gotówki z rachunku. Biorąc pod uwagę zwiększającą się liczbę bankomatów, rola czeków gotówkowych będzie malała. 2.2 Płatności bezgotówkowe. Płatności bezgotówkowe obejmują polecenia przelewu, czeki rozrachunkowe i polecenia zapłaty. Strony mogą również stosować karty płatnicze na warunkach określonych w umowach, zawartych z ich bankami. - polecenie przelewu jest dominującą formą rozliczeń pieniężnych w Polsce. Stroną inicjującą transakcję jest dłużnik, który składa w swoim banku dyspozycję obciążenia swojego rachunku i uznania rachunku wierzyciela. - czek czek gotówkowy jest określony jako instrument płatności gotówkowych, a czek rozrachunkowy jako instrument płatności bezgotówkowych. Czek rozrachunkowy umożliwia wyłącznie przekazanie kwoty z czeku z rachunku dłużnika na rachunek okaziciela lub osoby wskazanej na czeku, bez możliwości wpłaty w gotówce. Czek rozrachunkowy jest używany jako forma rozliczeń w obrocie gospodarczym, jednakże jego rola w porównaniu z poleceniami przelewami jest niewielka. - polecenie zapłaty zostało wprowadzone przez NBP w październiku 1997 r. poprzez zmianę Zarządzenia Prezesa NBP w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków. Polecenie zapłaty stanowi udzieloną bankowi dyspozycję wierzyciela obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. - karty płatnicze są najdynamiczniej rozwijającą się formą rozliczeń bezgotówkowych w Polsce. Ostatnie lata przyniosły znaczny wzrost zarówno liczby kart w obiegu, jak również liczby operacji dokonanych przy ich użyciu. W grudniu 1994 r. liczba kart płatniczych wynosiła 21,9 tys., a w czerwcu 1998 r. 1.546 tys. (ponad 70-krotny wzrost). Pomimo dynamicznego wzrostu liczby wyemitowanych kart płatniczych, ich udział w płatnościach bezgotówkowych pozostał na bardzo niskim poziomie. W kwietniu 1994 r. powołano Radę Wydawców Kart Bankowych (RWKB) przy Związku Banków Polskich. Większość polskich banków emitujących karty płatnicze należy do RWKB, która została utworzona w celu udzielania pomocy bankom w kontaktach z innymi organizacjami łączącymi banki wydające karty (np. VISA i Europay), współpracy z organami administracji państwowej w opracowaniu regulacji prawnych w zakresie operacji kartami w Polsce. Współpracy w rozwoju i promocji kart, a także w tworzeniu spójnej infrastruktury technicznej dla funkcjonowania kart. Równocześnie powstały dwie inne organizacje, skupiające banki należące do międzynarodowych organizacji: VISA Forum Polska i Europay Forum Polska. Do ich zadań należy m.in. wymiana doświadczeń i zapobieganie nieuczciwej lub szkodliwej konkurencji. Karty emitowane przez polskie banki są zazwyczaj opatrzone logo jednego z międzynarodowych systemów organizacji, tj. VISA International lub Eurocard/MasterCard International, co umożliwia łatwiejszy dostęp do punktów akceptujących karty płatnicze. Karty krajowe mogą być opatrzone logo PolCard lub jedynie logo emitującego banku. PolCard jest spółką akcyjną, należącą do Związku Banków Polskich i grupy banków, spełniająca funkcje centrum autoryzacyjno- rozliczeniowego o zasięgu ogólnokrajowym. PolCard współpracuje z bankami wydającymi karty. Oferuje on zarządzanie sieciami bankomatów w trybie on-line, wdrożył mechanizm umożliwiający udostępnienie bankomatów każdego banku klientom innych banków, obsługuje specjalny system rozliczeniowy23. 23 www.nbp.pl.
