Oświecenie w Polsce wykład
advertisement
Oświecenie w Polsce wykład Druga ½ XVIII w stanowi w dziejach Polski okres obfitujący w wydarzenia niezwykle dramatyczne. Był to okres wielkich przeobrażeń gospodarczych społecznych politycznych, które nie uchroniły kraju od klęski i upadku państwa. W perspektywie historycznej okres ten rysuje się jako okres wielkiego przewrotu umysłowego, ale w świadomości narodu pozostaje też jako jeden z najsmutniejszych – bo zakończonym rozbiorami- okresem dziejów ojczystych. Genezę Oświecenia europejskiego wiąże się z kryzysem społecznym, politycznym i intelektualnym feudalizmu. Większość państw europejskich była monarchiami absolutnymi i na walce z tym anachronicznym ustrojem skupiała się uwaga ludzi tej epoki. W Polsce nie było monarchii absolutnej – kryzys dotyczył Sarmatyzmu oraz jego kulturalnych i politycznych skutków. Należy do nich zarówno szlachecki republikanizm i parlamentaryzm z narosłymi na nie deformacjami: poczucie potęgi, zakorzenione w tej klasie społecznej, bezkrytyczna literatura pełna ozdobnego pustosłowia, bezprzykładna anarchia, całkowicie pozorny charakter szlacheckiej demokracji i równości, upadek gospodarki, utrata możliwości stanowienia o losach własnego państwa - to zdecydowało o odmienności polskiego Oświecenia. Na zachodzie walczono o wolność, w Polsce – o ograniczenie nadużyć wolności, o jej nowe zrozumienie; tam problemem była równość, u nas – likwidacja jej pozorów i rozszerzenie na inne, poza szlacheckim stany. Na zachodzie istotną kwestią była zasada trójpodziału władzy (na ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą), szlachecki parlamentaryzm dawno już wprowadził taki podział, który teraz wymagał jednak usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji. Na zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, w Polsce zaś – konieczność jej wzmocnienia, jako sposób zapobieżenia szlacheckiej anarchii. Tam główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo, u nas – mimo jego ważkiego udziału siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy Oświecenia przeważali duchowni. Ponadto Ówczesna Rzeczpospolita była zagrożona utratą niepodległości i z tej przyczyny kwestie polityczne wyznaczały zasadniczy horyzont myśli. W dziejach polski możemy wyróżnić trzy fazy : a) wstępna: 1740-1764, w której zjawiska Oświecenia występuje jako prekursorskie i odosobnione na tle kultury sarmackiej i barokowej. Czasy Augusta III Sasa. b) dojrzała: 1764-1795, która obejmuje czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym czasie powstawały instytucje, których działalność określiła kierunek późniejszego rozwoju kultury i literatury. c) schyłkowa: 1795-1822, która trwa aż po upadek państwa polskiego tj. do 3 rozbioru Polski. W tym czasie zaczyna się rozwijać literatura romantyczna. Początki oświecenia w czasach saskich. Pierwsze przejawy myśli reformatorskiej zmierzające do wydźwignięcia kraju ze stanu anarchii i zacofania kulturowego zaczynają występować w latach 40-tych XVIII w. W prozie politycznej i w działalności oświatowej można dostrzec znamiona rozpoczynającego się przełomu kulturalnego. Publicyści i działacze domagają się reform ustrojowych: ograniczenia liberum veto, wzmocnienia wojska, ulżenia doli chłopa, usprawnienia administracji państwa. 1733 „Głos wolny wolność ubezpieczający”: autor - Stanisław Leszczyński. Artykuł nie proponował radykalnych zmian w ustroju Rzeczypospolitej. Dwukrotny kandydat na tron polski postulował wzmocnienie władzy królewskiej, polepszenie doli mieszczan, utworzenie silnej armii, reformy sejmu, który należy zabezpieczyć przed skutkami liberum veto. Opowiadał się za zniesieniem poddaństwa na rzecz czynszu, tłumaczył, że „stan chłopski powinien u nas być w większej konsyderacji, jako ten, który jest wszystkich panów podporą”. 1744 „List ziemianina do pewnego przyjaciela z innego województwa. Autor – ojciec króla Stanisława Augusta; Stanisław Poniatowski głosił potrzebę wzmocnienia państwa przez reformę podatków i konieczność podniesienia ceny trunków, zorganizowanie nowocześnie uzbrojonego wojska, przestrzegał też przed nadużywaniem” złotej wolności”. 1750 „Anatomia Rzeczypospolitej” – jej autor Stefan Garczyński ubolewał na d upadkiem miast, rozrzutnością szlachecką, ubóstwem chłopów, postulował wzmocnienie władzy królewskiej i ograniczenie stosowania liberum veto. 1740 Collegium Nobilium – „zgromadzenie szlacheckie”. Stanisław Konarski najwybitniejszy przedstawiciel tendencji reformatorskich; nauczyciel retoryki i poetyki w kolegium pijarskim w Warszawie. Założona przez niego szkoła rozpoczyna wielkie dzieło reformy szkolnictwa pijarskiego, później także jezuickiego. Wszechstronnie wykształcony pedagog i prawodawca przeciwstawiał się jezuickim metodom nauczania. Postulował, iż polepszenie oświaty i wychowanie dla kraju światłych „obywatelów”, jest koniecznym warunkiem reform. „Tragedia Epaminondy” – 1756 : „Prawo choćby najświętsze prawem być przestaje, jeśli dobru ojczyzny przeciwnym się staje” Założenia reformy szkolnictwa według St. Konarskiego: - rozwijanie wiedzy z uwzględnieniem nauk ścisłych i doświadczalnych - kształcenie postawy obywatelskiej - potępienie kary chłosty jako poniżającej godność człowieka i hańbiącej wychowawców - duży nacisk na poszerzenie wiedzy z dziedziny geografii, historii, matematyki, fizyki i ekonomii - postulat nauczania języka polskiego, z jednoczesnym ograniczaniem wpływów łaciny - postulat prostoty i zwięzłości w języku przeciw napuszonemu, panegirycznemu stylowi Baroku - unikanie bezmyślnego wkuwania - stawianie wysokich wymagań merytorycznych i etycznych wychowawcom - wprowadzanie poglądowości w nauczaniu, czyli łączenie teorii z praktyką Najważniejsze artykuły i dzieła St. Konarskiego: „Ustawy szkolne dla polskiej prowincji i pijarów” „O poprawie wad wymowy” „O skutecznym rad sposobie” 1760 – 1763 Postulaty polityczne: - odrzucił stanowczo zasadę liberum veto - potępił mechanizmy korupcji - wzmocnienie władzy królewskiej - rozpoczęcie dzieła reformy państwa Stanisław Konarski otrzymał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego medal z napisem „Sapere auso”: „temu, który odważył się być mądrym” – w dowód uznania dla jego reformatorskiej działalności. Józef Jędrzej i Andrzej Stanisław Załuscy - wybitni działacze tego okresu, których zasługą było założenie w 1747 pierwszej biblioteki publicznej. Zajmowali się działalnością bibliograficzną także wydawniczą, otaczali opieką artystów, pisarzy, twórców kultury. Rozwój czasopism: za czasów Augusta III Sasa „Warschauer Bibliotheke” „Acta literaria Regni Poloniae” „Nowe wiadomości ekonomiczne i uczone” Rozwój teatru za czasów saskich : Teatr to jeden z głównych czynników kultury artystycznej za Sasów. August II i August II byli wielkimi miłośnikami teatru, baletu i opery. W Warszawie w teatrze gościły zespoły z Włoch, Francji i Niemiec, które wystawiały oprócz oper sztuki dramatyczne Corneill`a, Racine`a, Woltera, Moliera. W pewnym sensie ten dworski teatr spełniał już rolę teatru publicznego, otwierając swoje podwoje dla mieszczan Warszawy. Przełom kultury za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego: Kultura i literatura w Polsce rozwijała się w zupełnie innych warunkach niż na zachodzie Europy. Słabość miast, ucisk feudalny na wsi i w mieście zagrożenie z zewnątrz odbija się w swoisty sposób na kulturze i literaturze tej doby. Rozpadowi Polski towarzyszyły wysiłki narodu zmierzające do ratowania i naprawy państwa. W życiu gospodarczym następuje zmiana w kierunku elementów układu kapitalistycznego w warunkach feudalnych. - objawia się to wzrostem liczby manufaktur - procesem czynszowania chłopów - rozwojem komunikacji - ożywieniem handlu - powstawaniem domów bankierskich Kraj powoli wyzwala się z zacofania, nabiera cech nowoczesnego państwa, odrabia zapóźnienia cywilizacyjne. Przeobrażenie – choć wolne – następują także w życiu społecznym: - mieszczanie z trudem zdobywają na Sejmie Wielkim prawa polityczne - chłopi zaś nieznaczną poprawę swego położenia - pojęcie narodu przestaje obejmować tylko jeden stan Na charakter kultury polskiej Oświecenia wpływ wielki miała Warszawa. Stała się głównym ośrodkiem kultury umysłowej i artystycznej, kuźnią myśli politycznych, skąd rozchodziła się na całą Polskę: - tu rezydował dwór królewski, wokół którego skupiali się pisarze, artyści - tu mieściły się redakcje czasopism, wydawnictwa, księgarnie - tu rozwija działalność teatr publiczny - tu rozgrywały się też najważniejsze wydarzenia polityczne Wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego rozpoczyna w historii Polski okres, w którym życie kulturalne i literackie zaczęło się intensywnie rozwijać. Powstały w tym czasie instytucje, które określają kierunek rozwoju kultury i nadają jej nowoczesny charakter. Wśród czynników, które w szczególny sposób rozbudziły życie umysłowe, były czasopisma. - 1765 - „Monitor” pod redakcją Fr. Bohomolca czasopismo poświęcone było sprawom społecznym, politycznym i kulturalnym było szkołą ideologii Oświecenia zwalczało sarmatyzm i zacofanie czasów Saskich tępiło przesądy i ciemnotę krzewiło reformę państwa, tolerancję religijną dążyło do poprawy obyczajów ze ,,szkoły” „ Monitora” - felietonów, obrazków satyrycznych - rozwinęła się proza polska tu rodziły się pomysły wielu satyr i komedii na jego łamach toczyła się dyskusja o roli teatru narodowego, sztuki dramatycznej tu ukazywały się artykuły w obronie języka polskiego upominał się ,,Monitor” o prawa obywatelskie dla chłopstwa i mieszczaństwa była to główna trybuna propagandowa reform - ,,Pamiętnik polityczny, Historyczny” nosi wyraźne cechy oświecenia. zajmował się problematyką polityczną, społeczną i ekonomiczną - ,,Magazyn Warszawski” pismo popularne dla szerokiej rzeszy odbiorców. oba czasopisma przenosiły do Polski europejską myśli a także informacje o Wolterze, J.J .Rousseau i innych twórcach europejskiego klasycyzmu. - Szkoła Rycerska założona w 1765 przez Króla i prowadzona przez księcia A. K. Czartoryskiego była to szkoła o charakterze wojskowym, która jako świecki zakład naukowy przywiązywała duże znaczenie do wykształcenia, do ogólnego wychowania i postawy obywatelskiej - Komisja Edukacji Narodowej w 1773 roku, po kasacji zakonu Jezuitów ich majątek przejęty został na cele oświatowe K. E. N. Pełniła funkcję ministerstwa oświaty. wprowadziła nowy program nauczania z językiem polskim jako językiem wykładowym znacznie ograniczono naukę łaciny podniesiono poziom nauk ścisłych i eksperymentalnych uwydatniono rolę wychowania obywatelskiego wprowadzono naukę o prawie narodów i ustawodawstwie przeprowadzono reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej za cel stawiano sobie przygotowanie młodzieży do życia publicznego - Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych założone w 1775 roku podjęło zadanie opracowania podręczników dla szkół niektóre tłumaczono z języków obcych ale tworzono też własne układano podręczniki wymowy, stylu i gramatyki w walce o czystość języka polskiego sięgano do pisarzy XVI w. - - ,,Zabawy przyjemne i pożyteczne” były czasopismem literackim, które skupiało wokół siebie najwybitniejszych pisarzy i poetów: Naruszewicza, Krasickiego, Zabłockiego, Kniaźnina związane z dworem Stanisława Augusta Poniatowskiego wyrażały jego upodobania estetyczne kształtowały smak artystyczny w duchu klasycyzmu poprzez publikację artykułów teoretyczno – literackich, wierszy i przekładów zaznajamiały ze współczesną literaturą polską i obcą
