Filozofia antyczna 1-10
advertisement
1 MAŁGORZATA BOGACZYK-VORMAYR HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ SZ 2016/17 WYKŁAD DLA SPECJALNOŚCI ETYKA (30 H) 2 WYKŁADY 1. – 2. BIOS THEORETIKOS, BIOS PRAKTIKOS. ZACHĘTA DO FILOZOFII KLASYCZNEJ 17 X, 24 X 3 „Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania...” Arystoteles, Metafizyka I, 1 980a Wprowadzenie: „thaumadzein“, „philosophija”, „theoria“ / „praxis“, „eros”, „eudajmonia” 4 Filozofia – geniusz grecki? - Wschodnia Kosmogonia w miejsce Zachodniej Filozofii - Nieprzekazywalność myśli Wschodu w starożytnej Grecji - Nadmierny synkretyzm komentatorów - Ostatecznie: Prymat spójności tradycji, jako właściwy wyłącznie Grecji Siedmiu Mędrców 5 Nie śmiej się z mowy kogoś, kto wyszydza innych. Znienawidzą cię bowiem ci, którzy są wyszydzani. Kleobulos z Lindos O rzeczach niejasnych wnioskuj na podstawie jasnych. Solon Ateńczyk Nie wymachuj ręką, jest to bowiem rzecz nierozumna. Chilon Lacedemończyk Lenistwo jest rzeczą uciążliwą. Tales z Miletu Znaj odpowiednią chwilę. Pittakos z Lesbos Człowiek przeglądający się w lustrze, jeśli wyda się piękny, powinien czynić to, co jest piękne, a jeśli wyda się brzydki, powinien naprawić braki natury dążeniem do ideału piękności. Bias z Prieny Nie mów źle o umarłych. Chilon ze Sparty Wszystko co posiadam, noszę ze sobą. Bias z Prieny Prawa przyjmuj stare, ale pokarmy świeże. Periander z Koryntu Cyt. za: G. Reale, Historia...., t.1., s. 226-229. Starożytna Grecja 6 Mit i epos– pierwsze formy antycznej refleksji moralnej 7 Homer – „nauczyciel i wychowawca Greków” Hierarchiczna struktura świata – bogowie i herosi Themis i Dike Diakosmos Arete i Aidos Hezjod – jego koncepcja prawa natury Chaos i ład Dike i zasada równości Człowiek w przyrodzie i w społeczeństwie Praca Thaumadzein 8 „Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować, dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje własną niewiedzę. (Dlatego nawet miłośnik mitów jest w pewnym sensie miłośnikiem mądrości, bo mit jest pełen dziwów.) Jeżeli więc filozofowali w tym celu, ażeby uniknąć niewiedzy, to jasne, że poszukiwali wiedzy dla poznania, a nie dla jakichś korzyści .” Arystoteles, Metafizyka I 2.982 b 13, tłum. K. Leśniak Thaumadzein 9 „Od nastawienia uniwersalnego, ale mityczno-praktycznego ostro odcina się niepraktyczne w każdym dotychczasowym sensie nastawienie thaumadzein, w którym tytani pierwszego okresu kulminacji filozofii greckiej, Arystoteles i Platon, upatrywali źródło filozofii. Człowieka ogarnia teraz pasja poznawania i rozważania świata, która odwraca go od wszelkich interesów praktycznych (...) Innymi słowy: człowiek staje się niezaangażowanym obserwatorem, przygląda się światu, staje się filozofem.“ Edmund Husserl, Kryzys europejskiego człowieczeństwa, tłum. J. Sidorek Praxis i theoria 10 „Starożytni filozofowie greccy, tacy jak Zenon, Epikur, Sokrates itd., pozostali bardziej wierni prawdziwej idei filozofa, niż to ma miejsce w dzisiejszych czasach. - Kiedyż wreszcie zaczniesz żyć cnotliwie? – pytał Platon starca, który mu mówił, że słucha wykładów o cnocie. Nie chodzi o to, by wciąż spekulować, lecz by raz na dobre pomyśleć o wcieleniu czegoś w życie. Ale dziś uważa się za marzyciela tego, kto żyje zgodnie z treścią swej nauki.“ I. Kant, Vorlesungen über die philosophische Enzyklopädie, cyt. za: P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, tłum. P. Domański, s. 21. „Ja wcale nie żadnym rozumieniem, lecz czynem jasno dowodzę, co to jest sprawiedliwość” (Sokrates wg Ksenofonta, Wspomnienia o Sokratesie IV 4,10) Ethos Nomos Agathon Andreia Arete 13.12.2016 Paradeigma „(...) najpowszechniejszy ‚wzór‘, jakim jest filozoficzna koncepcja dobra, a ściślej mówiąc idea tego, co Grecy nazywali agathon, stanowi bezpośrednią kontynuację myśli, która ma swój punkt wyjścia w koncepcji wzoru wykształconej przez dawną szlachecką etykę, opartą na pojęciu arete. Linia przebiegająca od Homeryckich ideałów kultury szlacheckiej poprzez Pindara do filozofii Platona ma charakter w pełni organiczny, trwały i konieczny. (...) jest to stopniowe rozwijanie się istotnych elementów pierwotnej greckiej umysłowości, która w swych podstawowych rysach pozostaje niezmienna poprzez wszystkie kolejne etapy swych dziejów.“ W. Jaeger, Paideia, tłum. M. Plezia, wyd. 2001, s. 89. 13.12.2016 Paideia „Przełomowa rola Greków w powszechnej historii wychowania wynika z faktu, że w sposób całkowicie nowy pojęli oni stosunek jednostki do społeczeństwa (...) początek historii greckiej wydaje się jakby świtem nowej godności ludzkiej, którą my aż nadto łatwo identyfikujemy z rozpowszechnionym przez chrześcijaństwo przekonaniem o nieskończonej wartości każdej indywidualnej duszy ludzkiej i z duchową autonomią jednostki, która stała się postulatem kultury od czasów renesansu. (...) Grecy w szczytowym momencie rozwoju swej filozofii rozważali już problem indywiduum ludzkiego i historia osobowości w Europie niewątpliwie od nich musi się zaczynać.“ W. Jeager, Paideia, s. 34 13.12.2016 14 Postulat samopoznania – gnothi seauton Trudno jest poznać samego siebie. Tales z Miletu (przypisywane także innym spośród Siedmiu Mędrców) Wypytywałem samego siebie. Heraklit (DK 22 B 101) By zdobyć wiedzę, trzeba się nauczyć od innego tego, czego nie wiesz, albo też znaleźć samemu. To, czego się nauczyłeś, zawdzięczasz zatem komuś innemu i cudzej pomocy, to ,co znalazłeś sam - sobie samemu i własnym [dociekaniom]. Rzadko tylko można znaleźć nie szukając, łatwo natomiast i sprawnie, gdy się szuka. Nie znajdzie jednak [nigdy] ten, kto szukać nie umie. Archytas (DK 47 B 83, tłum. J. Gajda-Krynicka) Bezmyślnym życiem żyć człowiekowi nie warto. Obrona Sokratesa 38a Postulat sophrosyne 15 „Ja po prostu uważam, że to właśnie jest rozwaga: znać siebie samego. Ja się zgadzam z tym, który taki napis położył u stóp Boga. Mam wrażenie, że ten napis pobożny to jest jakby słowo powitania ze strony Boga, skierowane do tych, którzy wchodzą zamiast zwyczajnego ’ciesz się‘. (...) I oto mówi Bóg do każdego, który wchodzi, nie co innego, tylko: ‘Rozważny bądź!’ powiada.” Platon, Charmides 165a Autoobserwacja 16 „W jaki sposób jesteśmy w stanie poznać nasze dusze w sposób najlepszy? Bo jeśli swe dusze poznamy, zdaje się, poznamy nas samych właśnie. Na bogów zatem, czy słusznie rozumiemy to, o czym powiada owa myśl delficka, tak pięknie wyrażona? (...) Chciałbym ci powiedzieć, co według mnie znaczy i co nam zaleca owa delficka maksyma. A najlepiej posłuży temu przykład ludzkiej twarzy [odbitej w lustrze – M.B.]. (...) ona to podpowiada oku, jakby to był sam człowiek, doradza mu: ‘Obserwuj samego siebie’ (...) Jeśli zatem dusza ma samą siebie poznawać, czyż nie musi ona tak samo w siebie się wpatrzeć, a dokładniej – w tę najważniejszą część duszy, w której mieszkają mądrość i rozsądek?” Platon, Alkibiades 132d-133b Tłum. własne. Wydanie greckie: Plato. Vol. 12: Charmides, Alcibiades I, ..., William Heinemann Ltd, Massachusetts & Harvard University Press, Cambridge, MCMLXIV. Archetyp filozofa, nauczyciela, mędrca Filozof współczesny, który nigdy nie miał poczucia, że jest szarlatanem, to umysł tak płytki, że dzieła jego nie są pewnie warte czytania. Od wieków filozofia utwierdzała swą prawomocność, stawiając i odpowiadając na pytania odziedziczone z sokratejskiej i przed-sokratejskiej spuścizny: jak odróżnić rzeczywiste od nierzeczywistego, prawdę od fałszu, dobro od zła. Jest jeden człowiek, z którym identyfikują się wszyscy europejscy filozofowie, choćby nawet w całości odrzucali jego idee. Jest to Sokrates – filozof niezdolny utożsamić się z tą archetypiczną postacią nie należy do tej cywilizacji. L. Kołakowski, Horror metaphysicus 13.12.2016 Philo-sophia 18 Mądrość uobecniona – Obecność wiedzy „To, co jest zupełnie pozbawione dobra, nie będzie z pewnością nigdy szukać dobra.” Plotyn, Enneady, III; 5 (50), 9, 44 Filozof – pośrodku, w drodze 19 (...) Z bogów żaden nie filozofuje ani nie pragnie mądrości – on ją ma; ani żadna inna istota mądra nie filozofuje. Głupi też nie filozofują i żaden z nich nie chce być mądry. Bo to właśnie jest całe nieszczęście w głupocie, że człowiek nie będąc ani pięknym i dobrym, ani mądrym, przecie uważa, że mu to wystarczy. Bo jeśli człowiek uważa, że mu czegoś nie brak, czyż będzie pragnął tego, na czym mu jego zdaniem nie zbywa? Platon, Uczta 204 a, tłum. W. Witwicki Filozofia i Eros 20 W Uczcie etymologia słowa philosophia: „miłość”, „pragnienie miłości”, staje się pragnieniem filozofii. Można powiedzieć, że od Sokratesa z Uczty filozofia na stałe przyjmuje w swych dziejach zabarwienie ironiczne i tragiczne jednocześnie. Ironiczne, bo prawdziwy filozof zawsze będzie tym, który wie, że nie wie, wie, że nie jest mędrcem, a przez to nie jest ani mądry, ani głupi, nie pasuje ani do świata głupców ani do świata mędrców, nie jest całkowicie u siebie ani w świecie ludzi, ani w świecie bogów, nie do zaszeregowania, wszędzie obcy, jak Eros i Sokrates. P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, tłum. P. Domański, s. 77. Kategoria szczęścia Prawda, że my wszyscy ludzie pragniemy dla siebie tego, co dobre, żebyśmy byli szczęśliwymi? (...) A może to pytanie należy do śmiesznych? Eutydem 278 e Eudajmonizm 22 „Jeśli więc istnieje jeden cel wspólny dla wszystkich możliwych czynności, to on chyba jest owym najwyższym dobrem, osiągalnym przez działanie (...). Bezwzględnie więc ostateczne jest to, do czego się dąży zawsze dla niego samego, a nigdy dla czegoś innego. Temu określeniu odpowiada – wedle powszechnego mniemania – najbardziej szczęście (...)” Arystoteles, Etyka Nikomachejska, 1097a-b 23 Marginalia: nous Martin Heidegger: rechnendes Denken vs. besinnliches Denken Besinnung – namysł Gelassenheit Marginalia A. Zagajewski: „Filozofowie” 24 Przestańcie nas oszukiwać filozofowie praca nie jest radością człowiek nie jest najwyższym celem praca jest potem śmiertelnym Boże kiedy wracam do domu chciałbym spać lecz sen jest tylko pasem transmisyjnym który podaje mnie następnemu dniu a słońce to fałszywa moneta rano rozdziera moje powieki zrośnięte przed narodzinami moje ręce to dwoje gastarbeiterów i nawet łzy nie należą do mnie biorą udział w życiu publicznym jak mówcy ze spierzchniętymi wargami i sercem które zrosło się z mózgiem Praca nie jest radością lecz bólem nieuleczalnym jak choroba otwartego sumienia jak nowe osiedla przez które w wysokich skórzanych butach przechodzi obywatel wiatr. 25 WYKŁAD TRZECI FILOZOFIA PRESOKRATEJSKA: MILEZYJCZYCY I HERAKLIT 7 XI Filozofia jońska 26 Filozofia „physis” 27 Greckie pojęcie physis dotyczy tak samo pytań o naturę samego wszechświata – o źródło, prapoczątek – , jak i o to, co jest ich przejawem. Jońscy filozofowie przyrody w tym, co zjawiskowe, co możliwe do zaobserwowania, szukają właśnie odpowiedzi na pytanie o początek – takie są pierwsze próby myślowego przekraczania mitu, racjonalizowania. Odkrycie, że w pewnym momencie rzeczywistość stawia nam opór jest źródłem pytania o to, co poza tą rzeczywistością, co niej samej stawia opór, co stanowi pierwszą granicę (peras). W tym znaczeniu Tales wskazuje na pramaterię. Pierwsza zasada (arche) – woda Talesa – jest porządkiem rzeczy, zarazem granicą, dzięki której ten porządek jest utrzymywany. Tales i odkrycie arche 28 Także Tales, jak nam przekazuje tradycja ma sądzić, że siłą poruszającą jest dusza. Mówi bowiem, że wszystko jest pełne bogów. Arystoteles, O duszy A 2, 405a 19nn, tłum. P. Siwek (...) twierdził, że woda jest zasadą (dlatego też dowodził, że Ziemia unosi się na wodzie.) Zapewne doszedł do tego wniosku na drodze obserwacji, że pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a to, z czego coś powstaje, jest zasadą wszystkich rzeczy). Na podstawie tego oraz faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym początkiem wszystkich rzeczy wilgotnych. Arystoteles, Met. A 3, 983 b 20-27, tłum. K. Leśniak Krytyka Sokratesa 29 „Tak, jak to o Talesie powiadają, Teodorze, że gdy gwiazdy badał i w niebo patrzył, a w studnię wpadł, wtedy pewna fertyczna pokojówka pokojówka z Tracji miała go wyśmiewać, że mu się zachciewa wiedzieć, co się dzieje na niebie, a nie widzi tego, co ma przed nosem i pod nogami. Ta sama satyra dobra jest na wszystkich, którzy się filozofii oddają. Taki się naprawdę ludźmi nie interesuje (...)”. Teajtet, 174 a-b, tłum. Wł.Witwicki Anaksymander i odkrycie bezkresu 30 Z czego jest powstawanie bytów, również ich ginięcie nastaje, tak nakazuje konieczność. Anaksymander DK 12 B 1, tłum. własne To bowiem, co powstaje musi mieć swój cel, a to co ginie- swój kres, wobec tego nieskończoność nie ma swej zasady, lecz ona sama uchodzi za zasadę wszystkich rzeczy, bo obejmuje wszystko i wszystkim rządzi. DK 12 A 15, tłum. własne Wszystko bowiem jest zasadą lub z zasady, nie istnieje zaś zasada nieskończoności. Bowiem gdyby taka istniała byłaby jej granicą. Będąc zaś zasadą jest i niestworzona i niezniszczalna. DK 12 B15, tłum. własne; por.: Arystoteles, Fizyka G 4 203 b 6. 31 Racjonalność człowieka, boskość bytu „Fakt, że Anaksymander widział początek wszechrzeczy nie w wodzie, jak to przed nim czynił Tales, lecz w pierwiastku nieograniczonym (apeiron) jest przejawem tej samej świadomości w wychodzeniu poza krąg zjawisk dostępnych zmysłom. Wszystkich filozofów przyrody fascynuje gigantyczne widowisko stawania się i przemijania, którego barwny obraz chwyta ludzkie oko. (...) Filozoficzna koncepcja kosmosu oznacza niewątpliwie zerwanie z potocznymi wyobrażeniami religijnymi, ale to zerwanie prowadziło tylko do nowego, głębszego poglądu na boskość bytu wśród grozy przemijania.” W. Jaeger, Paideia, tłum. H. Bednarek, M. Plezia, s. 237, 239. Apeiron - Peras 32 Apeiron określa to, co nieskończone, bezgranicznie. Intuicyjnie przywołujemy pojęcie bezkresu; bez-kres wskazuje właśnie na to, co jest a-peiron, bez granicy (peras), bez wyjścia, ale też: bez końca. Peras oznacza wszak granicę, koniec, kres, ale i rozwiązanie, decyzję, czyli wyjaśnienienie, w znaczeniu celu, ściślej: celu, który osiągnięto, spełnienia. Grecka apeiria to z kolei nie-skończoność, nieograniczoność, gdy peras wyznacza ograniczenie. Takie myślenie o świecie – przeciwstawiające sobie dwie siły/sfery/elementy, spotykające się i często ścierające – charakteryzuje całą kulturę grecką, poczynając od mitu (Chaos-Gaja), poprzez dzieła literackie, będące najpełniejszym, najlepiej znanym nam wyrazem wyobrażeń religii, wierzeń i życia ówczesnego człowieka, dalej poprzez dwubiegunowość przejawiającą się w naturze, jako źródle/miejscu odkrycia początku (arche), zasady, a zarazem tego, co jej przeciwstawne. Owa „bipolarność” zaowocuje w filozofii sokratejsko-platońskiej, i być może ona wpłynęła także na taką interpretację tej filozofii, która koncentruje się na istnieniu dwóch przeciwstawnych światów (błędna interpretacja platońskiej teorii idei). Planetarium Anaksymandra 33 W obrazie ziemi Anaksymandra, otaczających ją ciał niebieskich, obserwujemy jak z zasady - apeironu i z czterech elementów - wody, powietrza, ziemi i ognia - rozwija się świat o kształcie pełnej kuli, z centralnym umieszczeniem Ziemi i kołowymi drogami Słońca i Księżyca, co sam Anaksymander miał zilustrować w miniaturowym modelu świata, który nazwać wypada pierwszym planetarium. Ziemia zaś jest w powietrzu nie podtrzymywana przez żadną podporę, stojąc w miejscu nieruchomym przez równą odległość od innych rzeczy. DK 12 A11 Tłum. własne; por. także: Arystoteles: O niebie, B 13, 195 b 10nn (= DK 12 A 26) i Simplikios: In. Arist. Phys., 24, 13. 34 Anaksymenes – opis procesów zagęszczania i rozrzedzania Różnice zaś zachodzą wskutek zagęszczania się i rozrzedzania w poszczególnych rzeczach. Z rozrzedzania powstaje ogień, ze zagęszczania zaś wiatr, potem chmury, a z jeszcze większego zagęszczania woda, potem ziemia, potem kamienie, a z nich wszystko inne. DK 13 A 5, tłum. I Dąmbska Kiedy jest całkiem równomiernie rozłożone, wtedy nie jest widzialne dla oka, lecz ujawnia się pod postacią zimna, ciepła, wilgoci i ruchu. DK 13 A7, tłum. B. Krupis 35 Heraklit: Wszystko się tylko staje Walka i synteza przeciwieństw: „Wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową” DK 22, B 53 „Rzeczy przeciwstawne łączą się, a z rozróżniających się od siebie powstaje najcudowniejsza harmonia. Tak wszystko powstaje przez walkę.” DK 22 B 53 „Choroba czyni zdrowie przyjemnym i dobrym, głód – sytość, znużenie – odpoczynek.” DK 22 B 111 „Ludzie nie znaliby miana sprawiedliwości, gdyby nie istniały rzeczy niesprawiedliwe.” DK 22 B 23 Pozór i zmiana 36 Na tych, którzy wstępują do tej samej rzeki, napływają coraz to nowe wody. DK 22 B 12 Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy, jesteśmy i nie jesteśmy. DK 22 B49 37 Arche: Ogień „Tego świata, jednego i tego samego świata wszechrzeczy nie stworzył ani żaden z bogów, ani żaden z ludzi, lecz był on, jest i będzie wiecznie żyjącym ogniem, zapalającym się według miary i gasnącym.” DK 22 B 30, tłum. B. Kupis 38 Droga w dół i droga w górę Anaksymenes: maksymalna rzadkość i minimalna gęstość, minimalna rzadkość i maksymalna gęstość (ziemia ma maks. gęstości i minimum rzadkości, zaś ogień ma maks. rzadkości i minimum gęstości) Heraklit: ogień jako kres drogi w górę (od ziemi do nawierzchni świata) i ziemia jako kres drogi w dół (od nawierzchni świata do ziemi) Logos Heraklita 39 Ludzie nie rozumieją wiecznego Logosu, nie rozumieją go zanim jeszcze się o nim dowiedzieli, ani też wtedy, gdy dowiedzieli się o nim po raz pierwszy; ludzie wydają się go nie pojmować, chociaż wszystko dzieje się zgodnie z Logosem (...) i jakkolwiek Logos jest wspólny i powszechny, wielu żyje tak, jakby mieli własny rozum. DK 22 B 1, tłum. J. Gajda Dusza 40 Choćbyś wszystkie drogi przeszedł, nie dotrzesz do granic duszy; tak głęboki jest jej logos. DK 22 B 45 Kresów duszy idąc ( = żyjąc) nie wynajdziesz, chociaż (z nią razem) odbywasz całą drogę (mian. życia): tak głęboki ma sens logos. Tłum. A. Krokiewicz, w: Tegoż, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000, s. 141 41 Heraklit „ciemny” - skoteinos „Łuku imieniem życie, czynem zaś śmierć” (bios a tokson) Potrzeba zasady tworzącej/wyjaśniającej świat fenomenalny 42 Milezyjczycy: skąd i jakie jest? Arche – wszystko powstaje z zasady (pryncypium) i wszystko będące jest zasadą Heraklit: jak się zmienia? „Żaden z tych wszystkich ludzi, których słowa słyszałem, nie zdaje sobie sprawy, że Mądre (sophon, mian. pryncypium) jest oddzielone od wszystkich rzeczy.” B 108, w: A. Krokiewicz, s. 137 43 Uchwycić logos sophos Philosophos dialektikos słowo, język, wiedza, mowa, sens – „mowa świata” Zagadnienia egzaminacyjne (wykłady 1-3) 44 Filozoficzny ideał zgodności theoria i praxis Kategorie moralno-filozoficzne znane z eposów Homera i Hezjoda. Charakterystyka greckiego ideału paideii Charakterystyka filozofii milezyjskiej (physis, arche) Charakterystyka filozofii Heraklita z Efezu 45 WYKŁADY CZWARTY I PIĄTY FILOZOFIA PRESOKRATEJSKA: ELEACI I PITAGOREJCZYCY 14 XI i 21 XI Logos a dialektikos 46 Heraklit rozwiązał korzystnie ten konflikt między światem boskim a ludzkim: jego lapidarne słowa ukazywały pod postacią zagadki ukrytą, niewyrażalna naturę boską i przypominały człowiekowi, że wywodzi się ze źródeł wprawiających w uniesienie. Parmenides obrał drogę odmienną, gdyż został już wciągnięty w wir dialektyki, która właśnie osiągnęła szczyt abstrakcyjności: te pojęcia to byt i nie-byt, konieczność i możliwość. G.Colli, Narodziny filozofii, tłum. S. Kasprzysiak, Kraków 1994, s.81-82. 47 Pytanie dialektyczne Jest czy nie jest? Czym jest? Dlaczego raczej jest coś niż nic? Parmenidesa jedność myśli i bytu 48 Trzeba to mówić i myśleć: byt jest, albowiem jest byciem, Nicość natomiast nim nie jest. To radzę tobie rozważyć. Od pierwszej tej drogi badania ja ciebie wszelako odwiodę, A potem od tamtej, którą śmiertelnicy, nie wiedząc niczego, Wymyślają – dwugłowi. Nieudolność bowiem w ich piersiach Błędnym kieruje myśleniem. Tak dają się oni prowadzić Głusi jednako i ślepi, otumanieni, bezkrytyczni ludzie, Którym to być oraz nie być tym samym snadź się wydało I nie tym samym; dlań wszystkich ta ścieżka jest zwrotna. DK 28 B 6, tłum. M. Wesoły Parmenides – topos badacza 49 „Badacz, który powziął nową myśl, przeżył wprawdzie coś w rodzaju oświecenia, zobaczył coś, czego inni i on sam przedtem nie widzieli. Ale nie wolno mu się powołać na oświecenie ani wobec innych, ani wobec samego siebie. Musi się upewnić, czy rzeczywiście widział, a to w taki sposób, że wyciąga konsekwencje ze swojej nowej myśli i sprawdza je w doświadczeniu już uznanym lub nowo obmyślonym. Właśnie on zobowiązany jest do próby falsyfikacji odkrycia. Jeśli było prawdziwe, sprosta falsyfikacji i uczyni zrozumiałym to, czego dotąd nie rozumiano. Odkrycie usprawiedliwia się tak jak światło zapalone w ciemności tym, że uczy widzieć.” C. F. von Weizsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna, s.494. Droga Prawdy – Droga Mniemania 50 DROGA PRAWDY Obwieszczone przez boginię = rozpoznane zostało coś, co nie wszystkim jest dane, ma podlegać jednak weryfikacji/falsyfikacji Domyślne = „ład świata, taki, jakim zdaje się on być” Określenie bytu i jego granicy w koniecznej jedności DROGA MNIEMANIA Ustalone przez śmiertelnych = przyjęte jako pewne, nie poddane weryfikacji ani falsyfikacji Przyjęte w przekonaniu = nazwane prawdziwym, a więc przyjęcie założenia, że niebyt jest do wypowiedzenia Rozróżnienie i przeciwstawienie dwóch „postaci rzeczy” Początki ontologii 51 „Oto prosty przykład niewymagający wielu słów: ruch, który nie byłby istniejący, nie mógłby być ruchem rzeczywistym, próżno byłoby o nim rozprawiać. To samo odnosi się również do rzeczywistego życia, rzeczywistego chcenia, rzeczywistego działania, rzeczywistej decyzji i rzeczywistej inicjatywy. Powiedzmy szczerze, ów czynnik bycia rzeczywistym jest to wszędzie, zarówno w istocie ludzkiej, jak i w przyrodniczym obrocie energii, modus bycia, bez którego fenomeny świata są pozbawione wagi i znaczenia. Tym właśnie czynnikiem zajmuje się ontologia. W życiu może się on nam wydawać czymś oczywistym; ale filozofia zaczyna się przez to, że w tym, co oczywiste, odkrywa to, co niepojęte i zagadkowe.” N. Hartmann, Nowe drogi ontologii, tłum. L. Kopciuch i A. Mordka, Toruń 1998, s. 29. Prawda-Byt 52 „(…) przedmiotem naukowego poznania i komunikacji może być tylko to, co trwałe, z sobą samym tożsame, nigdy to, co w sposób zmienny indywidualne. Pierwszy raz myśl tę klarownie wyraża Platon. Jeśli ją zrozumieć poprawnie, pozostaje w mocy do dziś. Tyle, że my mówimy o prawidłowościach przyrody, a więc powtarzających się procesach, Platon natomiast myślał o modelowych formach zgromadzonych w kosmosie, których sposób istnienia porównywalny jest z bytem typu kosmicznego u Parmenidesa: dostępnym tylko duchowi, a przecież bez żadnej wątpliwości istniejącym obiektywnie.” O. Gigon, Podstawowe problemy filozofii starożytnej, tłum. P. Domański, s. 189. Ksenofanes 53 Kosmologia Fizyka Etyka (nauka o ideach moralnych – o wartościach) „Świat jest jeden i jeden jest bóg, najwyższy pośród bogów i ludzi, ani kształtem, ani myślą niepodobny do ludzi.” DK 21, B23 „Ziemią i wodą są wszystkie rzeczy, które rodzą się i rosną. Wszyscy zrodziliśmy się z ziemi i wody” DK 21 B 29 i 33 „Wyższa bowiem od siły ludzi i koni jest nasza mądrość. Tymczasem to się ceni bardzo nierozważnie, a nie jest słuszne przedkładanie siły nad wartość mądrości.” DK 21, B 2 Zenon z Elei 54 D I A L E K T Y K A Argumenty przeciw ruchowi (dychotomia, Achilles, strzała) Argumenty przeciw wielości (tzw. wielość z jednostek, wielość bytów – ich skończoność czy nieskończoność?, negacja przestrzeni jako miejsca wypełnionego, odmienność Jednego i Wielości) Problematyka stricte ontologiczna: Jedno-Wiele Krytyka doxy Melissos z Samos 55 O N T O L O G I A „Zawsze istniało to, co istnieje i zawsze będzie istnieć. Gdyby bowiem powstało z konieczności musiałoby być niczym zanim powstało. Gdyby zaś było niczym, to z niczego w żaden sposób nie mogłoby powstać.” DK 30 B 1, tłum. B. Kupis „Jeżeli to, co istnieje jest nieograniczone, to jest czymś jednym. Gdyby bowiem było ich dwa, nie mogłyby być nieograniczone, ale stanowiłyby wzajemnie dla siebie granicę.” DK 30 B6, tłum. B. Kupis „Byt jeśli istnieje, musi być czymś jednym, a skoro jest czymś jednym, nie może mieć ciała.” DK 30 B 9, tłum. B. Kupis „Jeśli byłoby wiele rzeczy, musiałyby być takie, jakie jest Jedno.” DK 30 B 8,2 tłum. B. Kupis Marginalia Adam Zagajewski: Lawa 56 Cóż, pomyślałem, jeżeli jednocześnie Heraklit i Parmenides mają rację i tuż obok siebie istnieją dwa światy, jeden spokojny, drugi szalony; jedna strzała mknie bez pamięci a druga przygląda się jej z pobłażaniem; ta sama fala płynie i nie płynie. Zwierzęta rodzą się i giną w tej samej chwili, listki brzozy bawią się wiatrem i jednocześnie niszczeją w rdzawym, okrutnym płomieniu. Lawa zabija i utrwala, serce uderza i jest uderzone, była wojna, wojny nie było, Żydzi umarli, Żydzi żyją, miasta spłonęły, miasta stoją, miłość płowieje, wieczny pocałunek, skrzydła jastrzębia muszą być brązowe, ty wciąż jesteś ze mną chociaż nas już nie ma (...) Młodość zamienia się w nicość w ciągu jednego dnia, twarze dziewcząt zamieniają się w medaliony, rozpacz zamienia się w zachwyt i twarde owoce gwiazd rosną na niebie jak winogrona i piękno trwa drżące i nieporuszone i Bóg jest i umiera, noc wraca do nas co wieczór a świt jest siwy od rosy. Szkoła Pitagorasa w Krotonie 57 Wspólnota filozoficzna i religijna (pierwsza szkoła grecka) Boskość Pitagorasa Misteria pitagorejskie (orfickie elementy: dajmoniczność ludzkiej duszy, związek wielości i jedności, ideał erosa) Pitagoreizm jako szkoła, ruch, program Sekretność nauki; upowszechnienie – Filolaos Idea przyjaźni Potęga polityczna związku, upadek i wygnanie Wiara pitagorejska 58 Kult Pitagorasa (Kult Liczby) Metempsychoza Metoda rachunku sumienia: „W czym wykroczyłem? Co wykonałem? Jakiego obowiązku nie dopełniłem?” Mathemata – wiedza matematyczna w dziedzinach: geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka Przed pitagorejczykami 59 Pitagorejczycy dokonali pierwszej próby scalania, budowania jedności z wszelkich dziedzin ludzkiego życia. Świat widziany i opisywany przez Milezyjczyków wskazywał na wyłanianie pewnego konkretu we wszechświecie, był to proces wyodrębniania i ocalania stałego elementu wobec kosmosu przepełnionego przemijalnością. Ślad tego elementu można dostrzec – zaobserwować - w każdej rzeczy zjawiskowej. Byt ludzki, los człowieka, postrzegany był od początku jako uczestniczący w ostatecznej, doskonałej zasadzie, jego śmiertelność oznaczała tyle, co zjawiskowość rzeczy. Jednak uzasadnieniem dla obrazu kosmicznego ładu była dla nich zmysłowo poznawalna rzeczywistość, w tym wypadku struktura polis - obierali więc kolejność, którą odwracają pitagorejczycy. Odkrycie liczby 60 Według Filolaosa nic nie mogłoby być przedmiotem poznania, gdyby wszystko było nieograniczone. DK 44 B3, tłum. własne Pitagorejczycy, którzy uważali, że wiele własności liczb występuje w ciałach podpadających pod zmysły, przyjęli pogląd, że same rzeczy są liczbami. Według niech nie istnieją same liczby, ale z liczb ukonstytuowane są byty. Dlaczego? Dlatego, że własności liczb przejawiają się w harmonii, we wszechświecie i w wielu innych przypadkach. Arystoteles, Metafizyka N 3 190a 20-25, tłum. K. Leśniak O pitagorejczykach wg przekazu Arystotelesa 61 O tym, że „rzeczy są liczbami” Stagiryta wspomina kilkakrotnie (np. M 6, 1080 b16), z tym się zgadza (N 3 1090 a 32), ale powiada także, że „rzeczy istnieją na podobieństwo liczb” (A 5 986 a). To stwierdzenie ma znaczenie w sensie porównania - Pitagorejczycy dopatrują się podobieństwa, wzoru dla rzeczy bardziej w liczbie, niż w jakimkolwiek elemencie (wodzie, ogniu, powietrzu). Odkrycie, że liczba - że miara, symetria, proces harmonizowania - decydują o wyjaśnianiu rzeczywistości, więcej, że decydują o jej strukturze, o pewnym porządkowaniu jej elementów, daje nową odpowiedź na zastany obraz podziału dwubiegunowości rozpoznawanej w świecie. 62 Elementy pierwotne To, co nieograniczone i To, co ograniczone LICZBA jako synteza liczba dookreśla stopniowo bezkres Liczby parzyste – element nieokreślony Liczby nieparzyste – element określony i określający 63 Boskość Liczby Dziesiątka – doskonała liczba, tzw. Arcyczwórka (Tetraktys) 1 + 2 +3 + 4 = 10 (jak 10 + 20 + 30 + 40 = 100) Związek liczb 1 – 4 z podstawowymi interwałami muzycznymi: oktawą (1:2), kwartą (2:3), kwintą (3:4) Wg przekazu Arystotelesa 64 Pitagorejczycy – pierwsi matematycy Pryncypia matematyki jako pryncypia wszystkich rzeczy Liczba jako pryncypium rzeczy materialnych Idea układu (pathos) liczb; diakosmos Elementy (stoicheia) liczb są elementami wszystkich rzeczy istniejących Elementy – parzyste (ariton)/e. nieskończony i nieparzyste (periton)/e. skończony Jedno (hen) składa się z nich obu – jest i parzyste, i nieparzyste ? Liczba wywodzi się z „Jednego” Świat jest harmonią (oktawą) i liczbą Arystoteles, Met., 985 b 23 nn Liczba - Prawda 65 Natura liczby - powiada Filolaos - prowadzi i poucza każdego o każdej rzeczy wątpliwej lub mniej znanej. Żadna rzecz bowiem nie byłaby dla nikogo jasna ani w stosunku do samej siebie, ani też w stosunku innej rzeczy do innej, gdyby nie było liczby i jej bytu, Teraz jednak liczba zespalając się w duszy z wrażeniem zmysłowym sprawia na podobieństwo wskaźnika, iż wszystkie rzeczy dają się poznać i odpowiadają sobie wzajemnie, gdyż ucieleśnia i wydobywa poszczególne stosunki (logoi) tak rzeczy bezkresnych, jak i rzeczy kres wyznaczających. Ujrzysz zaś naturę i doraźną moc liczby nie tylko w sprawach dajmonicznych i boskich, ale także wszędzie, we wszystkich ludzkich czynach i słowach, we wszystkich umiejętnościach i w muzyce. Natura liczb i harmonia nie dopuszczają do siebie żadnego fałszu, jest im bowiem zgoła obcy. Fałsz i zawiść cechują naturę tego, co bezkresne (apeiron), pozbawione myśli (anohton) i nierozumne (alogon). Fałsz nie przenika nigdy do liczby [podkr.- M.B], bo jest jej naturze wrogi i wstrętny, bo prawda stanowi właściwą i przyrodzoną cechę jej rodu. DK 44 B 11, tłum.własne, cyt. za: S.Blandzi: Platoński projekt filozofii pierwszej, IFiS PAN, Warszawa 2002, s.101. Idea miary – to metron 66 Pitagorejczyków wypada uznać za pierwszych filozofów, którzy rozpoznając w kosmosie wzory doskonałości, harmonii uznają je za wzór ludzkiego życia. Jest to na pewno także następstwem jednoczesnego wstąpienia w myślenie filozoficzne matematyki i muzyki. Rozważenie istoty harmonii, ale także rytmu, oraz symetrii, jak zastosowana jest w naukach matematycznych, zawiera w sobie nieograniczone możliwości zastosowania tych ustaleń we wszystkich dziedzinach życia. Pitagorejczycy odnajdują miarę, zasadę obiektywną, bo o charakterze formalnym, zasadę- liczbę, jako miarę według której, czy na którą można „skroić” ludzkie życie i odpowiedzieć tym samym na pytanie: jak żyć? jak osiągnąć szczęście? Termin to metron oznacza poza miarą, prawidłem, miarę właściwą, proporcję, granicę. W tym znaczeniu używa go Platon w Timajosie, gdy mowa o tym, jak wszystko, co żyje musi być na wzór owej miary, według której dobry demiurg stworzył (zorganizował) świat najlepszy z możliwych: Idea miary 67 Idea miary – metron: zasada obiektywna w matematyce i muzyce; zasada Idea miary – symmetria: zasada zgodności, odpowiadania we wszystkim, co istnieje; zasada harmonii ludzkiego życia Idea miary – peras: zasada granicy, uporządkowania, przynależności Paradeigma 68 „(...) najpowszechniejszy ‚wzór‘, jakim jest filozoficzna koncepcja dobra, a ściślej mówiąc idea tego, co Grecy nazywali agathon, stanowi bezpośrednią kontynuację myśli, która ma swój punkt wyjścia w koncepcji wzoru wykształconej przez dawną szlachecką etykę, opartą na pojęciu arete. Linia przebiegająca od Homeryckich ideałów kultury szlacheckiej poprzez Pindara do filozofii Platona ma charakter w pełni organiczny, trwały i konieczny. (...) jest to stopniowe rozwijanie się istotnych elementów pierwotnej greckiej umysłowości, która w swych podstawowych rysach pozostaje niezmienna poprzez wszystkie kolejne etapy swych dziejów.“ W. Jaeger, tamże, s. 89. Zagadnienia egzaminacyjne: wykłady 4-5 69 Topos badacza – Parmenides z Elei Topos filozofa – Sokrates (temat znany także z wykładów 1-2, będzie kontynuowany na wykładzie siódmym) Pitagorejska nauka o liczbie-harmonii oraz jej etyczne implikacje 70 WYKŁADY SZÓSTY I SIÓDMY SOKRATES I PLATON 28 XI, 5 XII „Obym nigdy nie stał się jak jakieś puste słowo” Platon, List VII 328c 71 Rachunek z siebie 72 „(...) kto się do Sokratesa najbardziej zbliży myślami – jakby krwią – kto do niego blisko podejdzie w rozmowie, ten już musi, choćby i o czym innym był rozmawiać zaczął, chodzić za nim bez ustanku myślami tam i sam, aż wpadnie, i musi zdawać rachunek z siebie samego, jakim trybem teraz żyje i jak minione życie przeżył. A jak już raz ktoś wpadł, nie prędzej go puści Sokrates, aż to wszystko z niego pięknie, ładnie wyżyłuje (...) Lubię przypominać sobie, cośmy złego zrobili albo dziś robimy. Człowiek, który tego nie unika, musi na przyszłość bystrzej myśleć o tym, co będzie, nabiera ochoty i uważa, że trzeba, według słów Solona, uczyć się pokąd się żyje (...).” Laches 187 e-b Sokrates – „droga wstecz”: od duszy człowieka do kosmosu 73 „To rzeczowe ograniczenie się do faktów znanych z życia codziennego stanowi uderzającą paralelę do postawy zajętej przez Sokratesa, postawy polegającej na odwróceniu się od górnolotnych spekulacji kosmologów. Sokrates, podobnie jak współcześni mu lekarze, znajduje w naturze człowieka, jako w niedostępnym nam wycinku wszechświata, niezawodną podstawę dla swej analizy rzeczywistości i klucz do jej zrozumienia.” W. Jaeger, Paideia, s. 583. 74 Anamnesis Nieśmiertelność duszy (uniwersalizm dyspozycji poznawczych i metod dochodzenia do prawdy) Władze poznawcze człowieka Egalitaryzm – demokratyzacja wiedzy Anamnesis 75 Anamneza jest więc „przyczynowym rozumowaniem” (Menon 98a), konieczną obecnością w człowieku wiedzy - predyspozycji, której wartość ukazywana w procedurze przypominania określa ją jako wiedzę pewną, ustaloną (Menon 98a). Anamneza sytuuje się obok dialektyki i oglądu noetycznego, wiedza, która jest przypomnieniem odpowiada bowiem na pytanie, czym różni się poznanie tego, co inteligibilne od tego, co zmysłowe. „Nieśmiertelność duszy” 76 „(...) rzeczy, które sobie teraz przypominamy, nauczyliśmy się w przeszłości. To zaś nie byłoby możliwe gdyby nasza dusza nie istniała gdzieś wcześniej, zanim urodziła się w tej oto, ludzkiej formie. Z powyższych przeto powodów należy sadzić, że dusza jest czymś nieśmiertelnym. No dobrze Kebesie - powiedział włączając się Simmias- ale jakie są na to dowody? Przypomnij mi, bo nie bardzo w tej chwili pamiętam. Jeden doskonały argument - odparł Kebes - to taki, że ludzie, którym zadaje się pytania - o ile są one zadawane dobrze - sami dają poprawne odpowiedzi. A przecież gdyby nie było w nich wiedzy i słusznych sądów, nie byliby w stanie ich udzielać. Ponadto, jeśli ktoś zabiera się za figury geometryczne czy coś w tym rodzaju, widać wtedy z wielką wyrazistością, że tak jest w istocie. Fedon 72e-73b „Pamięć” 77 „Ponieważ zaś wszystko w naturze jest sobie pokrewne i, z drugiej strony, ponieważ dusza wszystko poznała, nic nie stoi na przeszkodzie, by jedno wspomnienie (co ludzie nazywają uczeniem się) pozwalało odnaleźć i wszystkie inne rzeczy, jeśli tylko ktoś szuka mężnie i wytrwale. Szukanie bowiem i uczenie się jest w ogóle przypominaniem sobie. Menon 81d Odkrycie Definicji 78 „[Sokrates] słusznie poszukiwał tego, co jest, bowiem na względzie miał myślenie sylogistyczne, a zasadą sylogizmów jest to, co jest (...) Sokratesowi przyznać można dwie rzeczy: myślenie indukcyjne oraz definiowanie ogólne – one są początkiem wiedzy.” Arystoteles, Metafizyka, M 4 1078 b 24-25, 27-30 [tłum. własne] Horismoi – poszukiwanie tej jednej rzeczy... 79 „Tak samo ma się rzecz z różnymi rodzajami dzielności; i chociaż ich jest wiele i są różnorodne, mają wszystkie jakąś jedną postać, przez którą są zaletami. Pięknie by więc było, żeby zapytany przyjrzał się temu i wyjaśnił pytającemu, czym właściwie jest dzielność.” Menon 72c Sokrates mówiąc o „jakiejś jednej postaci” używa słowa eidos , nie jest więc jego celem definiowanie pojęcia dzielności (arete), bądź jej jednostkowego przejawu, lecz właśnie „czegoś samego w sobie” - kath auto. Trudność w doprowadzeniu swych rozmówców do zanegowania własnej ich tezy podejmuje Sokartes także ironią i podstępem, które wikłając wywód jego rozmówcom, jemu samemu ułatwiają zbijanie. Sokrates – nauczyciel, reformator, polityk?, rewolucjonista? 80 Liczniejsi będą was oskarżać, których umysłami ja teraz kieruję. I będą tym mniej wyrozumiali, im są młodsi. Obrona Sokratesa, 39c-d Metoda majeutyczna 81 „Sokrates powiedział o sobie w tych słowach: I mnie właśnie przypada w udziale to, co akuszerkom. Jestem niezdolny do rodzenia i już wielu mi słusznie zarzucało, że innych tylko pytam, zaś sam nie odpowiadam o niczym, a z tego powodu, że mądrości nie posiadam. Przyczyna zaś tego to: bóg zmusza mnie innym przy porodzie pomagać, zaś mnie zabronił rodzić. Preller 246, tłum. własne, zob. też: Teajtet 150 c-d Metoda sokratyczna 82 Ironia (eironeia) - Zbijanie (elenktikos) -Majeutyka (mejeutikos) – właściwa metoda dialogu Sokartejskiego - Metoda elenktyczna 83 Więc, żeby to mniemanie usunąć, zabierają się do tego w inny sposób (...) rozpytują takiego o takie rzeczy, o których mu się wydaje, że mówi z sensem, a mówi ni to, ni owo. I potem z łatwością pokazują, że to są mniemania tych, co błądzą. Bo ci, którzy takich przeczyszczają, sądzą, kochany chłopcze, podobnie jak sądzą lekarze, którzy leczą ciała, że ciało najprędzej potrafi skorzystać z podawanych pokarmów, aż ktoś z niego wyrzuci to, co w nim w środku leży i przeszkadza; tak samo myślą tamci i o duszy, że ona najprędzej będzie miała pożytek z podawanych nauk, aż ktoś takiego wziętego na spytki pobije w dyskusji i wstydu mu napędzi; usunie z niego mniemania (...) zbijanie w dyskusji to - największe i najbardziej skuteczne ze wszystkich oczyszczenie, i musimy uważać, że kto nigdy nie padał w dyskusji, ten, choćby był samym królem perskim, zostanie w nim nieczystość największa, zabraknie mu kultury umysłowej. Sofista 230 b-e Obywatelskość 84 Gdzie człowiek raz stanie do szeregu, bo to uważał za najlepsze, albo gdzie go zwierzchnik postawi, temu trzeba, sądzę, trwać mimo niebezpieczeństwa; zgoła nie biorąc w rachubę ani śmierci, ani niczego innego prócz hańby (...) Bo jeśli mnie skażecie, to niełatwo znajdziecie drugiego takiego, który by tak, śmiech powiedzieć, jak bąk z ręki boga puszczony, siadał miastu na kark; ono niby koń wielki i rasowy, ale taki duży, że gnuśnieje i potrzebuje jakiegoś żądła, żeby go budziło. I zdaje mi się, że czymś takim dla miasta ja właśnie jestem, od boga mu przydany, ja, który was ciągle budzę i nakłaniam, i zawsze besztam każdego z osobna po całych dniach, to tu, to ówdzie przysiadając. Takiego drugiego niełatwo dostaniecie, obywatele, toteż jeżeli mnie posłuchacie, to nie zechcecie się mnie pozbywać. Obrona Sokratesa, 30e­31a Prawo versus Sprawiedliwość 85 Obrona Sokratesa Kriton Ion Gorgiasz Polityk Państwo Prawa ... 86 Analiza porównawcza Platona „Kriton” Zbigniewa Herberta „Jaskinia filozofów” 87 Analiza metody elenktycznej na przykładzie... Pobożności i Dzielności Cel rozmowy: Odpowiedź na pytanie czym jest...? Rozpatrywane w swej naturze, a nie jednostkowości: 88 Pobożność z „Eutyfrona” 1. „Ale może byśmy to teraz w naszych rozważaniach poprawili, że to, czego wszyscy bogowie nienawidzą, to jest bezbożne, a co lubią, to zbożne.” Eutyfron 9d Dzielność z „Menona” 1. „A zatem wszyscy ludzie w ten sam sposób stają się dobrymi; tego samego bowiem dostępując stają się tacy? (...) Przecież nie mogli być dobrymi w ten sposób, gdyby dzielność nie polegała na jednym i tym samym.” Menon 73c Czy jest wiedzą, a więc można się jej nauczyć? 89 Pobożności Eutyfron 2. „Co ty robisz, przyjacielu! Strąciłeś mnie ze szczytu nadziei i odchodzisz! Ja się tak spodziewałem od ciebie nauczyć, co zbożne, a co nie i uwolnić od skargi Metosa; wykazać mu, żem się przez Eutyfrona zrobił mądry w rzeczach boskich i nigdy już nie będę strzelał głupstw w tych sprawach, ani nowinek szerzył, i poza tym całe moje życie byłoby lepsze.” Eutyfron 15c-d Dzielności Menon 2. „ A jeśliśmy teraz w tej całej rozmowie pięknie szukali i mówili, to dzielność nie pochodziłaby ani z natury, a ni z nauki, tylko z boskiego zrządzenia przysługuje (...) a coś jasnego będziemy o niej wiedzieli dopiero wtedy, gdy zamiast rozstrzygać w jaki ona sposób ludziom przysługuje, spróbujemy naprzód poszukać rzeczy samej w sobie, czym też właściwie jest dzielność. Menon 99e- 100b 90 eidos rzeczy A to trzeba, kiedy ktoś dostrzega naprzód wspólną cechę wielu rzeczy, nie odstępować prędzej, zanim się w niej nie dojrzy wszystkich różnic, jakie tylko tkwią w jej rodzajach, a znowu różnorodne niepodobieństwa, kiedy czasami biją w oczy, nie można wtedy oczu zamykać, ani ustawać, zanim człowiek wszystkich cech charakterystycznych wewnątrz jednej wspólnej nie skupi i nie zamknie jej w istocie pewnego rodzaju. Polityk 258b 91 Idea idea – postać (pierwsza), zjawisko, wzór idein – zobaczyć, rozpoznać eidos – w danej rzeczy eidein – doznać, zobaczyć Idea wg Platona – to, co idelane (niematerialne), wzorcowe, „widziane” rozumowo – theoria Cyceron: figura, exemplum, species „Droga w górę” 92 Według zarysowanych przez Platona w Państwie (VI 509 nn) poziomów poznania na najwyższym poziomie (noesis), dostępnym jedynie filozofom i dającym prawdziwą wiedzę (episteme) następuje w pełni odejście od tego, co zmysłowe do tego, co inteligibilne - oto droga, która jest metodą uprawiania filozofii: przechodzenie od idei do idei, czyli dialektyka (dialektike), swoista droga w górę, jak powiada Sokrates: (...) jakieś odwrócenie się duszy od dnia, który noc przypomina, ku tej drodze pod górę, istotnie do prawdziwego bytu wiodącej, którą my filozofią prawdziwą nazywamy. Państwo 521c Dialektyka 93 Prowadzący dialog (dialektikos) nie posługuje się tylko sztuką prowadzenia sporów (erystyka, sofistyka), ani dowodzenia jedynie fałszywości bądź prawdziwości poszczególnych sądów, bowiem dialektyka utożsamiona zostaje z samą filozofią. Rozważać należy dialektykę jako metodę sokratejsko-platońską, uwzględniając przejście od dialektyki definicji (jak została już scharakteryzowana na wykładzie) do dialektyki w sensie Platońskim, a więc poszukującej idei (idea) - jako metodę zatem, której cel w trakcie jej rozwoju jest jeden –a jest nim zadanie odkrycia eidosu. Nie przyjmuję więc ścisłego podziału, jaki zaproponował Arystoteles, zob.: P.Paczkowski: Jedność filozofii Platona, Rzeszów 1998, s.117 por. też o metodzie i tzw. „problemie Sokratesa” (niewystarczajacej wersji dialektyki jako dialektyki definicji) w : Z.Jordan: O matematycznych podstawach systemu Platona, Poznań 1937, s.153-154. Akademia Platońska 94 Geometria i matematyka Dialektyka i Dialog Moralny – wychowujący, formujący – cel dialogów Asceza Philia i Eros Powołanie polityka Peristrophe (parabola jaskini) Ideał życia filozoficznego: „Zdaje się, że tam właśnie, kochany Glaukonie, największe niebezpieczeństwo ludzi czeka i dlatego najwięcej trzeba się starać, żeby każdy z nas, mniej dbając o inne nauki, szukał i tę studiował, jeżeli się jej skądeś nauczyć potrafi i potrafi znaleźć kogoś, kto go nauczy żywot dobry i żywot zły rozpoznawać i spośród żywotów możliwych zawsze i wszędzie żywot lepszy wybierać.” Państwo 618 b Parabola jaskini (VII 514a -519b) 95 Nasza natura - nasza kultura umysłowa Kajdaniarze i cienie To, co istnieje mniej lub bardziej (cień, zjawisko a byt prawdziwy) Wchodzenie w górę – droga duszy/rozumu Wzrok a narzędzie uczenia się Parabola jaskini - metodologia 96 „Istnieją tacy ludzie, których porównałbym do ślepców. Zdają się oni mierzyć tylko z tym, co widzialne, żyją zatem niejako w najciemniejszym kącie jakiegoś podziemia (dans le fond de quelque cave fort obscure). Zakładam więc, że tacy ludzie chcieliby, abym wstrzymał się z ogłoszeniem moich tez. A rozważania moje są przecież tak proste i tak klarowne, że publikując je, nie uczyniłbym nic ponadto, niż gdybym otworzył okna i wpuścił do tych podziemi trochę słonecznego światła (...)” R. Descartes, Discours de la méthode, Préface par G. Rodis-Lewis, Garnier-Flammarion, Paris 1966, p. 90. [Tłum. własne.]. Platońskie cnoty kardynalne 97 Sophia Andreia Sophrosyne Dikaiosyne Platon: Politeia Księga 1: Pierwsza definicja sprawiedliwości, próba charakterystyki człowieka sprawiedliwego 98 „Trzeba przecież zobaczyć, arcynaiwny Sokratesie, że człowiek sprawiedliwy wszędzie ma mniej niż niesprawiedliwy. Najpierw w interesach, w spółkach. Gdziekolwiek się taki jeden z drugim zwiąże, to przy rozwiązaniu spółki nigdy nie znajdziesz, żeby sprawiedliwy miał z niej więcej niż niesprawiedliwy.” 343d „- Więc sprawiedliwość wadą? (Sokrates) - Nie, ale bardzo szlachetną naiwnością. (Trazymach) - A niesprawiedliwość czy nazywasz objawem złego charakteru? - Nie; to tylko zaradność.” 348d Platon: Politeia Księga 2: umowa społeczna, pragmatyzm sprawiedliwości; przyzwoitość pozorna; wychowanie – krytyka poetów, kategoria naśladownictwa 99 „[ludzie] uważają za rzecz pożyteczną umówić się wzajemnie, że się nie będzie krzywdy ani wyrządzało ani doznawało. Dlatego zaczęli prawa układać i umowy wzajemne i nazwali to, co prawem przepisane, czymś legalnym i sprawiedliwym. Takie jest pochodzenie i taka jest istota sprawiedliwości; ona jest czymś pośrednim pomiędzy tym, co jest najgorsze: jeżeli się krzywdy wyrządza, a nie ponosi kary, i tym, co najlepsze: kiedy pokrzywdzony nie może się mścić. Sprawiedliwość leży pośrodku pomiędzy jednym i drugim, więc jej nie kochają jako dobra, tylko ją cenią dlatego, że nie czują się na siłach, żeby krzywdy wyrządzać.” 359b „A szczyt niesprawiedliwości to: uchodzić za sprawiedliwego nie będąc nim.” 364b Por. 369b-e; 372b-373a; 377a-e; Platon: Politeia Księga 3: krytyka naśladownictwa; metafory zdrowia/choroby; zawody sędziego i strażnika, niebezpieczeństwo „dyktatury wojskowej” 100 „A potrzebować medycyny – dodałem – i to nie dla ran, albo kiedy spadnie jakaś sezonowa choroba, ale przez lenistwo i przez taki sposób życia, jakiśmy opisali, cierpieć na reumatyzmy i wiatry, jak jakieś bagno zbyt pełne, na wzdęcia i na katary i zmuszać dowcipnych synów Asklepiosa, żeby coraz to nowe nazwy chorób wymyślali, czy to nie wygląda na hańbę?” 404c-d Por. 391c; 397d-398b; 407b-c; 409c; 411e; 413b; 416e; 417b Cnoty ludzkie – cnoty państwowe 101 logistikon część rozumna mądrość thymoeides część gniewliwa temperament epithymetikon część pożądliwa pragnienia „Zatem, czy nie musimy się bezwarunkowo zgodzić na to, że w każdym z nas tkwią te same postacie, te same składniki charakteru, co i w państwie? One się w nim przecież znikąd nie biorą.” IV, 435e „To zapamiętajmy sobie i to, że i każdy z nas, jeżeli każdy z jego trzech czynników wewnętrznych będzie robił swoje, będzie wtedy sprawiedliwy i będzie też robił swoje.” IV, 441d Pomiędzy monarchią a demokracją 102 timokracja oligarchia demokracja tyrania „Istnieją jak gdyby dwa macierzyste ustroje państwowe, z których wyłoniły się, można najsłuszniej powiedzieć, inne postacie państw. Jeden należałoby nazwać monarchią, a drugi demokracją, i powiedzieć, że pierwszy w swej szczytowej formie spotyka się u Persów, a drugi u nas. Od nich pochodzą, jak powiedziałem, prawie wszystkie inne ustroje państwowe w swej barwnej różnorodności (...) Gdy więc w jedynowładztwie kocha się jedno państwo, a drugie w wolności wyłącznie i bardziej niż trzeba, to żadne z nich nie trzyma się właściwej miary.” Prawa, III, 693d-e, tłum. M. Maykowska 103 Metafora jaskini w jej wymiarze etycznym Marginalia: „Wyobrażam sobie ludzi w jaskini, którzy od najmłodszych lat zakuci są w kajdany. Siedzą nieruchomo i spoglądać mogą tylko wprost przed siebie – na ścianę jaskini. W rękach trzymają karabiny maszynowe.” F. Dürrenmatt, Wojna zimowa w Tybecie (1981) 104 Imitacja „bytów” „Czy nie jest już rzeczą jasną, że sąd i myśl rodzą się w naszych duszach fałszywe i prawdziwe? (...) Myśl i zdanie to jedno i to samo. Tylko, że wewnętrzna rozmowa duszy samej z sobą, odbywająca się bez głosu - to się u nas nazywa myślą (...) Więc widzisz, że fałszywy sąd i zdanie fałszywe znalazły się prędzej, niżeśmy się spodziewali (...) Mogą istnieć zdania fałszywe i sąd fałszywy, to już mogą istnieć imitacje bytów, i może się z takiego stanu rzeczy rodzić umiejętność oszukańcza.” Sofista 263c-264d Drugie żeglowanie 105 Otóż wydało mi się później, kiedym się zmęczył rozpatrywaniem rzeczywistości, żem się powinien strzec, aby mnie nie spotkało to, co się przytrafia tym, którzy słońce czasu zaćmienia oglądają i rozpatrują (...) zacząłem się bać, żeby mi dusza całkiem nie oślepła, jeśli będę na rzeczy patrzył oczyma i każdym zmysłem po kolei będę ich próbował dotykać. Więc wydało mi się, że trzeba się uciec do słów i w nich rozpatrywać prawdę tego, co istnieje. Więc tak, tędy ci ja poszedłem i w każdym wypadku zakładam jakieś słowo, które oceniam jako najmocniejsze, i cokolwiek mi się wyda z nim zgodne, to przyjmuję za prawdę, czy to o przyczynę chodzi, czy o cokolwiek innego, a co się nie zgadza to biorę za nieprawdę (...) Bo przecież zacząłem ci tłumaczyć istotę przyczyny, jak ją sobie w myśli wypracowałem, a wracam do tego, o czym się tyle razy mówiło, i znowu od tego założenia zaczynam, że istnieje jakieś piękno samo w sobie i dobro, i wielkość i inne takie rzeczy. Fedon 99e-100b 106 Deuteros plous- Drugie żeglowanie Odkrycie rzeczywistości idealnej, przedmiotów matematycznych - Teoria idei - Pryncypia bytowe Jedno i Dobro - Najwyższa zasada: Agathon „Kiedy zatem dusza dotyka prawdy? Bo jest jasne, że gdy próbuje coś oglądać za pomocą ciał jest wtedy przez nie oszukiwana.” Fedon 65b - Przykład koła 107 Pierwsze ujawnienie - nadajemy rzeczy nazwę, np. „koło“ Drugie ujawnienie - definiujemy za pomocą orzeczników Trzecie ujawnienie - zmysłowe przedstawienie: eidolon Czwarte ujawnienie - umysłowa wiedza o kole Piąte ujawnienie - odkrycie tego, co jest naprawdę istniejące, co jest poznawalne List VII 342a- 343c Charakterystyka idei 108 Idea jest bytem Idea nie jest bytem myślnym (nie jest pojęciem) Idee są wieczne A zatem: są także niezmienne, tzn. są identyczne ze sobą (co podkreśla ich autonomiczność) Idee można zobaczyć, tzn. że są bezpośrednio poznawalne. Inteligibilność idei Idee mają swoje desygnaty - są nimi rzeczy poznawalne zmysłowo Dialektyka – jedność w wielości 109 Kto potrafi widzieć całość (synoptikos) jest dialektykiem, nie jest nim, kto tego nie potrafi. Państwo VII, 537 c Metafora i niewyrażalne 110 „Analogie, metafory i symbole są nićmi, za pomocą których umysł trzyma się świata nawet wtedy, gdy w roztargnieniu traci z nim bezpośredni kontakt, i które zapewniają jedność ludzkiemu doświadczeniu. Ponadto w samym procesie myślenia są modelami zachowania pozwalającymi uniknąć ślepego błądzenia tam, gdzie wiedza empiryczna, jedynie relatywnie pewna, nie może być naszym przewodnikiem. Prosty fakt, że nasz umysł umie znajdować analogie, że świat zjawisk przypomina nam o rzeczach, które same się nie zjawiają, może służyć jako rodzaj ‘dowodu‘ , że umysł i ciało, myślenie i doświadczenie zmysłowe, niewidzialne i widzialne, przynależą do siebie i są jakby dla siebie ‘stworzone‘.“ H. Arendt, Myślenie, tłum. H. Buczyńska-Garewicz, s.158 111 Słowo - Definiowanie Słowo, które przedstawia rzeczy, jak są, jest prawdziwe, gdy zaś przedstawia je, jak nie są, samo jest fałszywe. Platon, Kratylos 385 b Krytyka pisma 112 Krytyka pisma wyłożona w Fajdrosie i Liście VII - do jakiego typu pisma się odnosi i jak dalece pismo neguje Co oznacza forma dialogów (dlaczego Platon nie pisał traktatów); kultura przekazu ustnego a przekaz pisemny Mimesis – krytyka tekstu czy psychologii jego odbioru? Jakie konsekwencje dla teorii idei – jej ostatniej „formy”, jaką była nauka o Dobru, o Jednym i Wielości – ma sama krytyka pisma (agrapha dogmata) Por. np.: A. Gawroński, Dlaczego Platon wykluczył poetów z Państwa? Pryncypia Bytowe: Jedno i Diada 113 Poziom idei Liczby i figury idealne Najogólniejsze idee Idee szczegółowe Poziom bytów matematycznych Przedmioty arytmetyki Przedmioty geometrii Przedmioty astronomii Przedmioty muzyki Zagadnienia egzaminacyjne (wykłady 6-7) 114 Topos filozofa – Sokrates (materiał z wykładów 1-2 oraz 6) Dialogi Platona – metoda sokratyczna, dialektyka i dialogika Episteme a doxa (na przykładzie dowodzenia z dialogów) Platońska koncepcja sprawiedliwego państwa Filozoficzna koncecja Jednego a diadyczność ludzkiego poznania 115 WYKŁAD ÓSMY KRYTYCY I KONTYNUATORZY: SOFIŚCI, FILOZOFOWIE PRZYRODY, SOKRATYCY MNIEJSI 12 XII, godz. 9.45 Sofistyka - Przekaz negatywny 116 „Bo naprzód znaleźliśmy, że sofista to jest płatny łowca młodych i bogatych ludzi. (...) Po drugie jakby jakiś kupiec, handlujący naukami dla duszy. (...) Po trzecie, czy nie okazał się kramarzem, odsprzedawcą w tej samej branży? (...) to był jakiś zapaśnik w dziedzinie walki.” Sofista 231d-e „Sofistyka jkest bowiem mądrością pozorną, a nie rzeczywistą, a sofista to człowiek, który z pozornej, a nie rzeczywistej wiedzy ciągnie zyski.” Arystoteles, O dowodach sofistycznych, 1, 165 a 21 Świat sofistyczny 117 Wzrost znaczenia demosu Osłabienie polis, migracje Kultura humanistyczna (etyka, retoryka, poetyka, politka, sztuka, język) Metoda empiryczno-indukcyjna Arete – wiedza w jej dostępności Idea życia zawodowego Wolność – krytyka tradycji Główne tematy i tezy 118 Nauczanie/wychowywanie jako praktyczny cel sofistyki Zakwestionowanie prawdy bezwzględnej, zasada relatywizmu Kategoria wolności Homo-mensura – sprzeczność sądów, człowiek jako kryterium prawdy, mądrość jako kryterium słusznego wyboru (Protagoras) Utylitaryzm – dobro i zło jako to, co pożyteczne i to, co szkodliwe (Protagoras) Etyka sytuacyjna (Gorgiasz) Krytyka prawa, ideał równości (Hippiasz i Antyfont) Erystyka, retoryka 119 Protagoras z Abdery Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją. DK 80 A 1 120 Relatywizm Tak więc Protagoras przyjmuje tylko to, co jawi się poszczególnym jednostkom i w ten sposób wprowadza zasadę relatywizmu. DK 80 A 14 121 Arete jako biegłość Biegłość w sprawach publicznych, Zręczność w sprawach prywatnych, Poręczność co do rzeczy i pomysłowość co do słów Por. Protagoras 318 e Wiedza czy sofistyka? 122 Sokrates WIE, że czegoś (zawsze czegoś) nie wie (tzn. nie posiada pełni wiedzy) Sokrates WIE o istnieniu czegoś, czego NIE WIE (o konkretnym przedmiocie wiedzy, którego nie pojmuje/nie potrafi wyjaśnić) Sokrates wie, że nic NIE WIE (że wiedza nigdy nie jest pełna) Sokrates wie, że NIC NIE WIE (że wiedza nigdy nie jest pewna, jest zaledwie mniemaniem) 123 Konsekwencje moralne i teologiczne Agnostycyzm teologiczny Dobro-zło jako gradacja pożyteczności/użyteczności Podmiot – cel – okoliczności/sposobność 124 Gorgiasz z Leontinoi Pierwszy nihilista? „O naturze, albo o niebycie” - odwraca tytuł działa Melissosa 1. Byt nie istnieje (nic nie istnieje) 2. Nawet gdyby byt istniał, nie byłby poznawalny 3. Nawet uznawszy, że mógłby być poznawalny, uznać trzeba, że poznanie to nie jest przekazywalne 125 Etyka sytuacyjna Doświadczanie Analizowanie własnego doświadczenia Ocenianie sytuacji 126 Retoryka Autonomia słowa Sugestia – perwazja – przekonywanie Sztuka – porusza uczucia (nie: uczy cnoty) 127 Prodikos z Keos Badania nad językiem – synonimika Imperatyw hipotetyczny – określanie korzyści i osiąganie ich Etyka utylitarystyczno-eudajmonistyczna (mit o Herkalesie na rozdrożu – Arete i Kakia) „Druga fala” filozofii przyrody 128 Pluralizm Empedoklesa Teza, że byt jest (stałość arche); „iluzja” powstawania i ginięcia Cztery elementy, korzenie Elementy i siły kosmiczne Metempsychoza pitagorejska Boskość Jednego (Sfajrosa) Ludzkie poznanie – wszechobecność myśli, podobne poznaje podobne; Boskość rozumu Eklektyzm Anakasagorasa Teza o zmniejszaniu i rozdzieleniu (spermata – nasiona/jakości pierwotne) Homoiomerie – rzeczy, które przy podziale pozostają jakościowo identyczne Zmieszanie wszystkich rzeczy i ruch boskiego umysłu Jednorodność i czystość rozumu (odzielenie nous d wszelkiej złożoności) Boski umysł Anaksagorasa – fr. 12 u DK 129 Samoistność – brak zmieszania; brak udziału we wszystkich rzeczach (brak podziału); ale: znajomość wszystkiego Delikatność i siła Umysł jako impuls ruchu wirowego Ruch wirowy – poprzez łączenie i rozdzielenie rozwija się powstawanie świata Rzeczy nie są samoistne, nie dotyczy ich absolutne oddzielenie. Rzecz jako taką (skonkretyzowaną, właściwą) tworzy jakość, której jest w niej najwięcej Kosmogonia Anaksagorasa 130 Rozum Nasiona rzeczy • Wywołanie ruchu wirowego Mieszanina Mieszanina (skończona ilość archai) • Rodzielanie. Wyodrębnianie się zróżnicowanych struktur świata Świat rzeczy • W rzeczach martwych są cząstki pierwotne. Rzeczy żywe zawierają Rozum Nous Anaksagorasa – Transcendens? 131 „Anaksagorasowy Rozum to pierwsza w dziejach filozofii opisana postać substancji – ousia, bytującej inaczej, niż elementy i ciała. Taką koncepcję można uznać za kres ewolucji przedplatońskiej nauki o archai z jednej strony, z drugiej zaś za swego rodzaju propedeutykę nowych koncepcji zasad, transcendentnych już wobec świata fenomenalnego.” J.Gajda-Krynicka, Filozofia przedplatońska, Warszawa 2007, s. 143. 132 Krytyka autorstwa Sokratesa Fedon 97d „[Anaksagoras] nie robi żadnego użytku z Rozumu ani na żadne przyczyny nie wskazuje w ustanawianiu ładu wśród rzeczy, tylko wyjaśnia to poprzez wiatr, eter i wodę.” 133 Paradeigma - myśl Serce ożywiane w strumieniu krwi, który biegnie w dwóch przeciwnych kierunkach, jest siedliskiem tego, co ludzie najchętniej nazywają myślą, gdyż krew otaczająca serce jest myślą u ludzi. Empedokles, DK 31 B 105, tłum. K. Leśniak Atomiści 134 Leucyp Atomon – rzecz, „substancja” niepodzielna Atomy jako niezróżnicowane jakościowo – jako niezmienny byt eleacki? Jako rozdrobnienie BytuJednego na bytyjedności Demokryt Atomos – idea (widzialny dla rozumu/intelektu) – indywidualność i substancjalność bytu jednostkowego Ruch atomów (konieczność) Psychologia i etyka Demokryta 135 Budowa duszy – odpowiada budowie ciała (ruch i atomy) Cel duszy – przewyższa cele ciała Principia mentis – umysł i myśl Poznanie – forma prawdziwa i ciemna (sprzeczność wobec naturalistycznych tez atomizmu) Zasada wyboru i rozwoju szczęścia Intencjonalizm 136 Demokryt Tak szczęście, jak i nieszczęście stale przebywają w duszy. DK 68 B 170 Dobro nie polega na nieczynieniu zła, lecz na tym, aby go nie pragnąć. DK 68 B 62 (...) naucz się najbardziej wstydzić przed samym sobą aniżeli przed innymi. DK 68 B 244 Sokratycy mniejsi 137 Antystenes: dowartościowanie sfery doksa, ideał wolności; cel życia filozoficznomoralnego: samowystarczalność Arystyp: jedyną wiedzą jest wiedza o dobru i złu, fenomenalizm; hedonizm; krytyka polis, tzw. kosmopolityzm Euklides: Byt-Jedno jest Dobrem Fedon: logos, ratione 138 1. 2. 3. 4. Szkoła megarejska Powrót do ontologii eleackiej – zanegowanie wielości, możności, zmienności Konieczność - determinizm (możliwe jest to, co konieczne) Dialektyka i erystyka Tzw. paradoksy megarejskie 139 Antystenes Wiedza jest twierdzą najpewniejszą, której nie można zburzyć ani wziąć podstępem. Mur obronny należy stworzyć we własnym nieodpartym rozumowaniu. Diogenes Laertios VI, 13, tłum. B.Kupis Cynizm Antystenesa: autarkia i krytycyzm - A teraz – rzekł Sokrates – wytłumacz mi Antystenesie, jak to jest możliwe, że mając bardzo niewiele, jesteś taki dumny z bogactwa? - Bardzo zwyczajnie – odpowiedział mu na to. – W moim rozumieniu tej sprawy, zarówno bogactwo, jak i ubóstwo, mają ludzie nie w swych domach, lecz w duszach. Widzę, że wielu zwyczajnych obywateli, choć ma wielkie bogactwa, uważa się jednak za takich nędzarzy, że nie szczędzi trudów i naraża się na wszelkie niebezpieczeństwa, aby tylko jeszcze więcej zdobyć majątku. (...) Wiem także, że niektórzy tyrani tak bardzo poźądają bogactw, że dla zdobycia ich popełniają bardziej potworne zbrodnie niż najwięksi nędzarze. (...) Żądza bogactw to naprawdę ciężka choroba i dlatego nie mogę się nie litować nad ludźmi, którzy są nią dotknięci. Wydaje mi się, że muszą znosić taką udrękę, jak człowiek, który siedząc w obficie zaopatrzonej spiżarni ciągle by jadł, lecz nigdy by nie mógłby do syta się najeść. Ksenofont, Uczta IV, 34 nn, tłum. L. Joachimowicz. Renesans i schyłek szkół sokratycznych 141 Cynicy: Diogenes z Synopy, Krates, Kerkidas ideał wolności i autarkii; krytyka namiętności; krytyka państwowości i formalizowania związków, krytyka religii tradycyjnej i wierzeń ludowych Cyraneicy: Hegezjasz, Annikeris, Teodor zasada użyteczności, subiektywizm; nieosiągalność szczęścia, postawa obojętności; parresia, ateizm; odejście od nauki Arystypa Megarejczycy: Eubulides, Diodor Kronos, Stilpon Diogenes z Synopy 142 Na pytanie, co jest w człowieku najpiękniejsze, odpowiedział: szczerość w mówieniu (paressia) DL VI, 69 (wszystkie cytaty w tłum. B. Kupisa) Diogenes Cynik często mówił głośno, że bogowie dali ludziom życie łatwe, ale tę łatwość ukryli przed jego wzrokiem. DL VI, 44 Mówił Diogenes, że prowadzi życie tak samo jak Herakles, nade wszystko przedkładając wolność. DL VI, 71 Dionizjos stoik mówi, że wzięty do niewoli pod Cheroneą Diogenes został zaprowadzony przed Filipa, który go zapytał, kim jest, na co filozof odpowiedział: „Szpieguję twoją nienasyconą zachłanność”. Podziwiając jego odwagę, Filip wypuścił go na wolność. DL VI, 43 Nauka i praktyka Diogenesa 143 Apatia Autarkia Anaideia Askesis Ponos 144 Diogenes: Ideał ćwiczenia ducha i ciała Mówił, że w życiu w ogóle nie można nic osiągnąć bez ćwiczenia. Ćwiczenie zaś pomaga wszystko przezwyciężyć. Ażeby żyć szczęśliwie, należy zamiast trudów niepotrzebnych wybrać tylko trudy zgodne z naturą; nieszczęście wynika tylko z braku rozumu. DL VI, 70 145 Cynizm i cyrenaizm – krytyka polis i władzy Teodor: Krates: „Nie mam własnego pałacu ani nawet skromniej chaty. Cała ziemia jest dla mnie miastem i domem, w którym zawsze znajdziemy schronienie.” DL VI, 98 „Twierdził, że rozsądek nakazuje, by człowiek mądry nie narażał życia dla ojczyzny; nie godzi się bowiem poświęcać mądrości po to, by pomóc głupcom. Dla mędrca – uczył – ojczyzną jest cały świat.” DL II, 98 146 Późny cyrenaizm źródłem nauki Epikura i Stoików „Śmierć tedy odrywa nas od rzeczy złych, a nie od dobrych, jeśli chcemy znać prawdę. Hegezjasz Cyrenajczyk dowodził tego tak przekonująco, że podobno król Ptolemeusz zabronił mu mówić o tym w wykładach, ponieważ wielu ludzi, usłyszawszy to, zadało sobie śmierć.” Cyceron, Dysputy tuskulańskie I 34, 83, tłum. J. Śmigaj 147 WYKŁAD DZIEWIĄTY: ARYSTOTELES 12 XII, godz. 11.30 148 Arystotelesa podział nauk NAUKI TEORETYCZNE NAUKI PRAKTYCZNE NAUKI POJETYCZNE Arystoteles: Etyka Nikomachejska Księga 1: dobro jako cel działania, szczęście jako najwyższe dobro, działanie według rozumu; powszechność cnoty; podział duszy „Wszelka sztuka i wszelkie badanie, a podobnie też wszelkie zarówno działanie jak i postanowienie, zdają się zdążać do jakiegoś dobra i dlatego trafnie określono dobro jako cel wszelkiego dążenia.” 1094a (wszystkie fragmenty w tłum. D. Gromskiej) „Jeśli więc istnieje jeden cel wspólny dla wszystkich możliwych czynności, to on chyba jest owym najwyższym dobrem, osiągalnym przez działanie (...). Bezwzględnie więc ostateczne jest to, do czego się dąży zawsze dla niego samego, a nigdy dla czegoś innego. Temu określeniu odpowiada – wedle powszechnego mniemania – najbardziej szczęście (...)” 1097a-b Arystoteles: Etyka Nikomachejska Księga 2: dzielność etyczna i dzielność dianoetyczna; cnota etyczna jako habitus; metoda miary/złotego (słusznego) środka męstwo umiarkowanie szczodrość • zuchwalstwo • tchórzostwo • niewrażliwość • rozwiązłość • chciwość • rozrzutność „Cnota jest umiarem pomiędzy nadmiarem i niedostatkiem” EN II 1107a-b „Sprawiedliwość jest pewnym umiarem (...) dlatego, że dotyczy tego, co jest środkiem; niesprawiedliwość natomiast dotyczy skrajności.” EN III 1133b Słuszny środek – doskonałość etyczna jako stan umiaru Arystotelesa wykaz wad i cnót, EE B 3 1221a (por. Etyka wielka, Ks. 1, rozdz. 21-33) Porywczość – Łagodność – Nieczułość Zuchwałość – Męstwo –– Tchórzostwo Bezwstyd – Wstyd – Nieśmiałość Zbytek – Odporność – Surowość Nieumiarkowanie – Umiarkowanie – Niewrażliwość Przebiegłość – Rozsądek – Głupota Służalczość – Godność – Zarozumiałość Rozrzutność – Hojność – Chciwość Próżność – Wielkoduszność – Małoduszność Chełpliwość – Szczerość – Udawanie głupoty Pochlebstwo – Przyjaźń - Wrogość Zysk – Sprawiedliwość – Strata Źródła cnoty „Dwa tedy są rodzaje dzielności, z których jedne stanowią zalety dianoetyczne, drugie zaś – zalety etyczne, czyli cnoty. Owóż zarówno powstanie, jak i rozwój zalet dianoetycznych jest przeważnie owocem nauki i dlatego wymagają one doświadczenia i czasu; etycznych natomiast nabywa się dzięki przyzwyczajeniu, skutkiem czego i nazwa ich [ºqika… od Ãqoj] nieznacznie tylko odbiega od wyrazu „przyzwyczajenia” [œqoj]. Wynika stąd też, że żadna z cnót nie jest nam z natury wrodzona; nic bowiem z tego, co jest wrodzone, nie daje się zmienić dzięki przyzwyczajeniu (...)” EN 1103a; por. Etyka wielka 1189a Doskonałość etyczna - przyzwyczajenie 153 A doskonałość nazywa się „etyczną", gdyż pojawia się w wyniku przyzwyczajenia. To dowodzi, że żadna z cnót nierozumnej części duszy nie jest nam z natury wrodzona. Nic bowiem, co wrodzone, nie może się zmienić wskutek przyzwyczajenia. Na przykład: kamień i w ogóle przedmioty ciężkie z natury swej opadają w dół. Chociażbyś często je rzucał w górę i starał się je przyzwyczaić do tego, aby same leciały do góry, jednakże nigdy nie będą się poruszały do góry, tylko zawsze w dół. Podobnie jest i w innych tego rodzaju przypadkach. Podział dóbr 154 „Lecz dobra mają jeszcze inny podział: np. jedne spośród dóbr należy wybierać zawsze i wszędzie, innych nie. Dla przykładu: sprawiedliwość i inne cnoty są zawsze i wszędzie godne wyboru, siła natomiast, bogactwo i inne tego rodzaju rzeczy nie zawsze i nie wszędzie. A ponadto jeszcze tak: jedne dobra mają cel, inne celu nie mają, np. zdrowie jest celem, te zaś rzeczy, które się czyni ze względu na zdrowie, nie są celami. I w rze­czach, które w ten sposób się przedstawiają, cel zawsze jest czymś lepszym, jak np. zdrowie jest lepsze, aniżeli środki do niego wiodące, i po prostu w ogóle zawsze lepsze jest to, ze względu na co i pozostałe rzeczy istnieją. I znów pośród samych celów zawsze lepszy jest cel ostateczny niż częściowy. Cel ostateczny to taki, po którego wypełnieniu niczego więcej już nie potrzebujemy.” EW, Ks. 1, rozdz.2 Arystoteles: Etyka Wielka, Ks. I, rozdz. 1 155 „Skoro zamierzamy mówić o problemach etycznych, należy najpierw zastanowić się, jakiej <nauki> częścią jest moralność . Krótko mówiąc, wydaje się ona częścią nie innej nauki, jak tylko polityki. W polityce bowiem nie może niczego dokonać ten, kto nie posiada określonej cechy, tzn. kto nie jest moralnie wartościowy. A być człowiekiem moralnie wartościowym znaczy: posiadać cnoty. Wobec tego, jeżeli ktoś zamierza czynnie uczestniczyć w życiu politycznym, musi być moralnie wartościowym człowiekiem. Rozważania nad moralnością są zatem, jak się wydaje, częścią i punktem wyjścia nauki o państwie (...)” 156 „Platon i Arystoteles mieli pełną rację, że tylko eidos można poznawać. Człowiek może potrafi, przynajmniej w naszej wysokiej kulturze, dokonać skomplikowanego dzieła i odróżnić pojedynczy przypadek od pojęć, pod które on podpada. Filozofia nominalistyczna błędnie uważa pojedynczy przypadek za elementraną daną. Przypuszczalnie nie istnieją elementarne dane.” Carl-Friedrich von Weizsäcker, Czas, fizyka, metafizyka, tłum. K. Napiórkowski, w: Krzysztof Michalski (red.), Człowiek w nauce współczesnej..., Paris 1988, s. 34 „Sztuka sztuk” 157 Filozofia zwie się sztuką sztuk, bo jako sztuka właściwego kierowania życiem rządzi wszystkimi innymi sztukami; zwie się wiedzą nad wiedzami, bo jej przedmiotem jest nie wszystko wprawdzie, ale zapewne te zasady, na których wspiera się wszelka inna specjalistyczna wiedza.” O.Gigon, Główne problemy filozofii starożytnej, s. 18. Metafizyka 158 „Sztuka sztuk”, „nauka nauk”, „wiedza wiedz” – episteme epistemon, czyli pojęcie filozofii pierwszej (prote philosophia), nazwanej następnie metafizyką. Definicja ta pochodzić ma z zaginionego pisma Arystotelesa O filozofii, podana została w Pseudo-Platońskim traktacie Definicje, por. np. J. Domański, Metamorfozy pojęcia filozofii, tłum. Z. Mroczkowska i M. Bujko, IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 7. Deutera philosophia odpowiada zatem tym formom poznania, które umownie nazywamy doksalnymi, badającymi egzemplifikacje bytu, kierującymi się na „wieloznaczność bytu” według najprostszej formuły, że „istnieje takie x”. Deutera philosophia to zatem niejako wstępne, doksalne rozpatrywanie bytu. Wiedza jako cel życia (E. Fink, Grundfragen der Philosophie der Antike, S. 38. tłum. własne) 159 „Wiedza jest sama w sobie, w zgodzie z jej naturą, skierowana na wzrost, podąża ku maksymalizacji, jest niejako w drodze – wszelka wiedza ze swej natury ’chce’, aby było jej więcej, i nie oznacza to większej ilości przedmiotów wiedzy ani osiągnięcia większego stopnia pewności, lecz wszystko to jest tylko następstwem własnego dążenia wiedzy, aby jeszcze więcej i jeszcze więcej być wiedzą (ein noch mehr Wissen-seinedes Wissen zu werden). We wszelkiej wiedzy narzuca się i ponagla sama możliwość wiedzy. I tak oto we wszelkiej wiedzy mieści się filozofia. Ta komparatywna natura wiedzy, istniejąca w niej samej potrzeba (waltender Drang), pewien zarys projektu jej maksymalizacji – wszystko to Arystoteles dostrzegł i rozumiał. Zaczyna on zdaniem: pantes anthropoi tou eidenai oregontai physei – wszyscy ludzie z natury dążą do poznania (Met. A 980a 21). Zdanie to nie jest wyrazem optymistycznej oceny ludzi, nie jest ono ani optymistyczną ani pesymistyczną oceną faktycznego stanu, w jakim znajduje się człowiek. W tym zdaniu wypowiedziana została istota bycia człowiekiem: orexis tou eidenai, czyli pożądanie prawdy, które kieruje nami z natury. Owo pragnienie wiedzy (Wissenwollen) jest podstawowym ludzkim popędem (Trieb).” Cel życia – wiedza filozoficzna 160 „(…) pewna forma mądrości jest z natury naszym celem, a ćwiczenie się w niej jest ostateczną czynnością, ze względu na którą powstaliśmy. Jasne przeto, że skoro powstaliśmy po to, ażeby ćwiczyć się w mądrości i poznawać, to również istniejemy w tym celu.” Arystoteles, Protreptikos. Zachęta do filozofii, tłum. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1988, s. 9. Dziedziny metafizyczne 161 Historia metafizyki jest zatem po pierwsze historią odróżniania, przeprowadzania klasyfikacji i określeń, w ramach czego kierując się konkretnymi metodami, uprawiana jest metafizyka dialektyczna, idealistyczna, intuicjonistyczna, aksjomatyczna itd. Owe rozróżnienia odwołują się do modelu Arystotelesowych dziedzin metafizyki, występujących obok samej prote philosophia, tzn. sophia, episteme, theologike, jakim w dużym stopniu odpowiadają później trzy następujące dyscypliny metafizyki: psychologia (dusza), kosmologia (natura) oraz teologia (Bóg). Por. np. typologię terminu „metafizyka” w: T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Antyk, Kęty 2004. Filozofia ma swój przedmiot badań – wszystko to, co będące 162 „Filozofia nie jest nauką. Filozofia – jak mówi utarta formułka – jest poznaniem, wiedzą, a zatem ma być ’nauką‘. Nie, filozofia nie jest nauką, lecz odwrotnie, nauka jest formą filozofii (nachgeordnete Weise der Philosophie), o ile rozumie się tak teoretyczną obserwację i przebadanie pewnej konkretnej dziedziny tego, co będące (des Seienden). Filozofia bowiem nie ma jakiejś jednej konkretnej dziedziny, lecz odnosi się do wszystkiego, co będące (alles Seiende).” M. Heidegger, Sein und Wahrheit, tłum. własne, s. 9. Bóg = Zasada 163 Demiurg Platona Przyczyna sprawcza Agathos, urzeczywistniający Jedność Z chaosu/apeironu w Diakosmos Pierwszy Poruszyciel Arystotelesa Zasada życia Myśl myśli: noesis noeseos; Intelekt Oddzielenie bytów przygodnych (np. człowiek) od tego, co boskie Arystoteles: nauka o czterech przyczynach 164 Przyczyna formalna: forma albo istota rzeczy (eidos) Przyczyna materialna: to, z czego rzecz jest zrobiona (hyle) Przyczyna sprawcza (np. ruch) Przyczyna celowa – przeznaczenie rzeczy 165 Arystoteles: Wieloznaczność bytu Byt jako sam w sobie – kath auto – substancja Byt jako przypadłość Byt jako prawda Byt jako możność i akt 166 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Kategorie Arystotelesa Substancja albo istota (ousia, ti esti, einai) Jakość (poloi) Ilość (poson) Relacja (pros ti) Działanie (poiein) Doznawanie (paschein) Gdzie lub miejsce (pou) Kiedy lub czas (pote) Posiadanie (echein) Położenie (keisthai) Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 167 Substancja – co? : Drzewo Jakość – jakie? : Liściaste Ilość – jak duże? : Pięciometrowe Relacja – jakie względem czego?: Najwyższe Działanie – co czyni? : Rośnie Doznawanie – co się z nim dzieje? Jest smagane przez wiatr Miejsce – gdzie? : W lesie Czas – kiedy? Dziś Posiadanie – do czego usposobione? : Bez liści Położenie – jak się ma? : Stoi Autorka: Katarzyna Tomaszewska Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 168 1. Substancja: Kapelusz 2. Jakość: Niebieski 3. Ilość: 1 sztuka, rozmiar 54 4. Relacja: Niskobudżetowy, tani względem wyrobów skórzanych 5. Działanie: noszenie, być noszonym 6. Doznawanie: Dotyk, wzrok 7. Gdzie lub miejsce: miejsce produkcji fabryka; miejsce użytkowania na głowie 8. Kiedy lub czas: teraz 9. Posiadanie: właściciel; sprzedawca; nabywca 10. Położenie: Potnikiem do góry lub rondem do góry Autor: Adam Melonek Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 169 substancja albo istota - dziecko jakość - czarnoskóre ilość - 50-centymetrowe relacja - mniejsze niż łóżko na którym siedzi działanie - płacze doznawanie - jest pocieszane gdzie lub miejsce - na łóżku kiedy lub czas - dzisiaj posiadanie - ubrane położenie - siedzi Autorka: Zuzanna Toporowicz Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 170 substancja: kot ilość: duży jakość: biało-czarny relacja: grubszy (względem innych kotów) miejsce: na łóżku czas: zwykle położenie: leży posiadanie: ma wąsy działanie: mruczy doznawanie: jest głaskany Autorka: Agnieszka Kocznur Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 171 1. Substancja: jamraj 2. Jakość: lekki 3. Ilość: mały 4. Relacja: mniejszy [niż samolot] 5. Działanie: je 6. Doznawanie: jest przyciągany [przez inne ciała] 7. Gdzie lub miejsce: w Australii 8. Kiedy lub czas: zazwyczaj 9. Posiadanie: ma sierść 10. Położenie: siedzi Autor: Jakub Filas Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 172 substancja - jeż jakość - kłujący ilość - jeden relacja - mały względem innych zwierząt działanie - biega doznawanie - jest dotykany miejsce - w klatce czas - często posiadanie - kolce położenie – stoi Autorka: Wiktoria Woźniak Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 173 Przedmiot: SZAFA 1. Substancja albo istota DREWNO 2. Jakość NISKA 3. Ilość 1 SZTUKA 4. Relacja MNIEJ POJEMNA WZGLĘDEM INNYCH 5. Działanie PRZECHOWYWANIE 6. Doznawanie ZAPACH, WZROK, DOTYK 7. Gdzie lub miejsce PIWNICA W POWOJENNYM BLOKU 8. Kiedy lub czas OD DAWNA DO DZISIAJ 9. Posiadanie POSIADA DWOJE DRZWI, JEST POSIADANA PRZEZ DZIADKA 10. Położenie POZIOME Autorka: Olga Sierańska 174 Substancje pierwsza i druga Substancja pierwsza: - konkretne indywiduum ( = samo istnienie) - przedmiot, któremu przysługuje autonomiczne istnienie - Substrat – jako spólne podłoże dla wielu różnych bytów i właściwości bytu (tzw. akcydensy) Substancja druga: - Istota (ousia), czyli splot takich cech przedmiotu, które wyznaczają jego gatunek – nazywanych cechami istotowymi (accidens = atrybut) - „To, o czym wszystko może być orzekane, ale co samo nie może być orzekane o niczym innym” Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 175 1. Substancja: krzesło 2. Jakość: czarne 3. Ilość: wysokie 4. Relacja: wyższe niż szafka nocna 5. Działanie: siada się na nim 6. Doznawanie: jest wygodne 7. Gdzie lub miejsce: w moim pokoju, przy biurku 8. Kiedy lub czas: od trzech lat do dnia dzisiejszego 9. Posiadanie: obszyte materiałem 10. Położenie: stoi na podłodze Autor: Krystian Karcz Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 176 1)Substancja : złoty zegarek na rękę 2)Jakość: ciężki 3)Ilość: jedna sztuka o małej wielkości 4)Relacja: mniejszy niż zegar stojący 5)Działanie: „chodzi” (odmierza czas) 6)Doznawanie: oglądany, aby zobaczyć godzinę 7)Gdzie: na ręce 8)Kiedy lub czas: dziś 9)Posiadanie: diamenty Svarowskiego 10) Położenie: leży Autorka: Paulina Waluk Ćwiczenie: Kategorialny opis bytu 177 Przedmiot opisu: chmura 1 .substancja -unoszące się w atmosferze cząsteczki wody 2. Jakość - na przykład chmury burzowe , obłoki , chmury kłębiaste 3. Ilość - trudna do określenia 4. Relacja 5. Działania - niektóre rodzaje chmury ,,przynoszą" opady atmosferyczne. 6. Doznawanie - niektóre rodzaje chmur przyjmują różne ciekawe kształty, widoczne z Ziemi pobudzają wyobraźnię obserwatora 7. Gdzie lub miejsce: występuję w ziemskiej atmosferze 8 .Kiedy lub czas - od chwili powstania wszechświata w różnej ilość i różnych rodzajach 9. Posiadanie - nie mają właściciela, same chmury posiadają wodę 10. Położenie - w atmosferze Autorka: Katarzyna Wierzba 178 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Od logiki do poetyki Analiza. Horismoi Hermeneutyka. Heureza Sylogizm - dowodzenie Intuicja rozumowa Sylogizm retoryczny Katharsis Kalokagathia Phronesis Retoryka 179 Związek sztuki retorycznej z dialektyką Wymowa doradcza – pożytek, dobro, szczęście Mowy polityczne – zachęta i odradzanie Krtyka – ujawnianie wypowiedzi i działań ze sobą sprzecznych Zalety stylu. Narratio – odsłanianie charakteru Psychologia 180 Dusza jako substancja rozumna Dusza jako pierwszy akt ciała naturalnego (ciało obdarzone jest możnością życia) Trójpodział duszy: wegetatywna, zmysłowa, rozumna Intelekt – zdolność i możność poznawania form rzeczy Podział: intelekt możnościowy i intelekt czynny Zagadnienia egzaminacyjne (wykład 8-9) 181 Spór Sokratesa z sofistami Tradycja sofistyczna – relatywizm, utylitaryzm, etyka sytuacyjna Charakterystyka szkoły kynickiej Cnoty etyczne według Arystotelesa Charakterystyka metafizyki – Arystotelsowej nauki o bycie 182 WYKŁAD DZIESIĄTY: SYSTEMY HELLENISTYCZNE 19 XII Od Hellady do hellenizmu 183 „Jak cała kultura helleńska, kiedy staje się kulturą hellenistyczną, traci swój początkowy wigor i pierwotną siłę, tak samo – i szczególnie – filozofia powiększa zasięg swego działania, ale traci głębię. Strata ta zachodzi akurat w wymiarze teoretycznym, a więc dotyczy właśnie siły i żywotności filozofii spekulatywnej. Zysk natomiast polega na tym, że filozofia, zająwszy się w istocie problematyką życia, umie dotrzeć z ważnym przekazem do bez porównania większej liczby osób. Filozofia staje się bowiem źródłem, z którego człowiek epoki hellenistycznej czerpie te wartości, które przedtem czerpał z polis i z religii polis: ukazuje nowe treści życia duchowego, oświeca sumienie, pomaga człowiekowi żyć i uczy go jak być szczęśliwym (...)” G. Reale, Historia filozofii starożytnej, tłum. E.I. Zieliński, t. III, s. 29-30. Po polis „Przez blisko dwa wieki demokratyczna polis ateńska była w istocie ‘szkołą wychowania Hellady‘ [wyrażenie Tukidydesa – M.B.], zarówno jako ojczyzna filozofów, poetów, pisarzy oraz artystów, jak i jako swego rodzaju magnes, przyciągający wszystkich niemal przedstawicieli greckiej kultury. (...) Grecy po Cheronei utracili wszystko to, co stanowiło o ich statusie człowieka-obywatela. Utraconej niepodległości i wolności nie mogło bowiem od razu zastąpić poczucie przynależności do wielkiej monarchii i utożsamienie się z nią. Kim więc był Grek, gdy przestał już być obywatelem, gdy przestał już być członkiem wspólnoty określającej jego prawa i powinności, wyznaczającej jego system wartości? ... ... (...) Człowiek epoki hellenistycznej zdawał sobie sprawę z tego, że owo indywidualne szczęście, jeśli przybierało postać udanego życia, pomyślności, sławy czy kariery, jest zjawiskiem kruchym i nietrwałym, bo może mu być odebrane przez kaprys władcy, splot okoliczności czy kaprys Losu. (...) Grek epoki hellenistycznej szuka w religii rozwiązania własnych problemów: dawny stosunek do bogów i religii, charakteryzujący człowieka polis, który można określić mianem tradycyjnego, zostaje zastąpiony stosunkiem przede wszystkim emocjonalnym, znajdującym odzwierciedlenie w dążeniu do bezpośredniego kontaktu z bóstwem (...)”. J. Gajda, Gdy rozpadły się ściany świata, Wrocław 1995, s. 15, 20, 23-24. Szkoły filozoficzne u schyłku Aten, na progu Cesarstwa Akademia Platona Lykeion Arystotelesa - Perypat Kynizm Pirronizm/Sceptycyzm Ogród Epikura (philia, phronesis, ataraxia); Lukrecjusz (sensualizm, ateizm, amicitia) Stoa Zenona - Kleantes, Chryzyp (sensualizm, logos, eudajmonia i apatheia); tzw. średni stoicyzm, np. Panajtios z Rodos (hegemonikon); stoicyzm rzymski, np. Cyceron, Seneka (vita beata), Epiktet (orthos logos), Marek Aureliusz (gnothi seauton) 187 1. 2. 3. 4. 5. Pierwsza Akademia Platońska Eudoksos z Knidos – fizyka/metafizyka: immanenetność idei; etyka: hedonizm Heraklides z Pontu – fizyka: negacja geocentryzmu; metafizyka: atomizm, boskość stworzenia, rozmność duszy – „gwiezdnej materii” Speuzyp – fizyka: chora, czyli przestrzenność zmysłowa; metafizyka: byty matematyczne w miejsce idei, granica-forma i bezkres-materia inteligibilna; Bóg jako Umysł (ponad Jednym i Dobrem); etyka: szczęściem jest stan wewnętrznej doskonałości, zgodności elementów Ksenokrates – metafilozofia: trójpodział filozofii; teoria poznania – platoński wzór poznania noetycznego, doksalnego i zmysłowego; metafizyka: idee-liczby, nauka o Jednym i Diadzie; kosmologia: wieczność świata, religijna wizja kosmosu, nauka o demonach; etyka: cnota i zgodność z naturą Polemon – filozofia jako nauka i praktyka życia 188 Późna Akademia jako źródło przekonań epikurejskich i stoickich „Polemon zwykł był mawiać, iż należy się zaprawiać w czynach, a nie w dialektycznych subtelnościach; bo kto by postępował inaczej, będzie podobny do człowieka, który się wyuczył z podręcznika zasad harmonii, ale nie umie grać, i potrafi tylko wysuwać godne podziwu problemy, sprzeczne z własną jego postawą moralną.” DL IV, 18 189 1. 2. 3. PIERWSZY PERYPAT Teofrast – metafizyka: teoria przyczyn i zasad, badanie wszechświata jako natury, Bóg-Nous; psychologia: intelekt czynny, myśl jako ruch duszy; etyka: „Charaktery”, cnota jako najwyższe dobro, zarazem lęk przed niedostatkiem i bólem Arystoksenos – motywy platońskie, np. dusza jako harmonia Straton z Lampsaku – odrzucenie zasady transcendentnej, czyli gloryfikacja physis; psychologia: poznanie intelektu jako ruch duszy; dusza jest substancją pneumatyczną (posiadają ją wszystkie stoworzenia żywe) 190 1. 2. 3. 4. 5. Ogród Epikura – Phronesis i Autarkia Odrzucenie dialektyki, nauki o ideach Atomizm – wbrew eleatom, fizyczna wizja świata Logika – Kanonika; trzy kryteria prawdziwości: wrażenia zmysłowe (tzw. aracjonalizm), pojęcia, czucie; postulat oczywistości empirycznej i oczywistości bezpośredniej Fizyka – zasada tertium non datur; wszechświat jako nieskończoność, wszechcałość (pan) składa się z ciał i próżni; ciała niepodzielne, dynamiczne – atomy; nauka o tzw. minimach, clinamen – teoria odchylania się atomów Prymat etyki: szczęście jako przyrodzone dobro, koncepcja pathos, hedonizm: hierarchia przyjemności, ideał phronesis, „arete obywatelska” a „życie wspólnoty”; tetrapharmakon 191 1. 2. 3. 4. Lekarstwo na życie? Absurd lęku przed bogami i losu przyszłego w tzw. innym świecie Absurd lęku przed śmiercią Cierpienie jest stanem krótkim i przemijającym Właściwie rozumiana i poszukiwana przyjemność jest wszystkim dostępna 192 Epikur: Filozofia jako terapia „Próżna jest nauka filozofa, dzięki której nie zostaje uleczone żadne ludzkie cierpienie: podobnie bowiem jak ze sztuki lekarskiej nie ma pożytku, jeśli nie wyrzuca ona chorób z ciał, tak i z filozofii, jeśli nie wyrzucałaby ona zła z duszy.” cyt. za: G. Reale, dz. cyt., s.175 Epikur: List do Menoikeusa powołanie do filozofii Niechaj młodzieniec nie zaniedbuje filozofii, a i starzec niech się nie czuje niezdolny do dalszego jej studiowania. Dla nikogo bowiem nie jest ani za wcześnie, ani za późno zacząć troszczyć sią o zdrowie swej duszy. Kto zatem twierdzi, że pora do filozofowania dla niego jeszcze nie nadeszła albo że już minęła, podobny jest do tego, kto twierdzi, że pora do szczęścia jeszcze nie nadeszła albo że już przeminęła. Tłum. K. Leśniak Epikur: List do Menoikeusa bogobojność i bezbożność Staraj się postępować według tego, co ci bezustannie doradzałem, i myśl ciągle o tym, pamiętając, że to są podstawowe zasady chwalebnego życia. Przede wszystkim uważaj bóstwo za istotę niezniszczalną i szczęśliwą zgodnie z powszechnym wyobrażeniem bóstwa i nie przypisuj mu cech, które by się sprzeciwiały jego nieśmiertelności albo były niezgodne z jego szczęściem. Dołóż starań, aby twoje pojęcie bóstwa obejmowało to wszystko, co świadczy o jego nieśmiertelności i szczęśliwości. Bogowie wszakże istnieją i wiedza o tym jest oczywista; nie istnieją jednak w ten sposób, jak to sobie tłum wyobraża; wyobrażenia tłumu są zmienne. 195 Epikur (1) Maksymy: V, XVII, XXI (2) Sentencje: 5,6,7,11,42,44, 46, 56, 57,61,74 196 Pirron – Sceptycyzm „(...) wybrał najlepszą drogę uprawiania filozofii, ucząc o niepoznawalności rzeczy i konieczności wstrzymania się (epochein) od wygłaszania jakichkolwiek pewnych sądów.” Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy..., tłum. K. Leśniak Pirronizm – system reguł moralnych, mądrości praktycznej 197 Teoria wiedzy/ poznania Pozór poznania: „Nic nie istnieje naprawdę” Brak sądu – nieorzekanie (aphasia) Zasada równegonierównego Filozofia moralna Pewne są ethos i nomos Ataraksja Harmonia: „Oby życie było jak najbardziej równe” 198 epochein - epoché Trzeba najpierw stracić (verlieren) świat przez dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyskać. E. Husserl, Medytacje kartezjańskie, tłum. A. Węgrzecki, s. 236. Wątpienie/poznanie – dyspozycje duszy/rozumu/jaźni/self 199 „Skądże ja, który jestem w świecie, dowiedziałbm się, co to znaczy być w świecie, jeśli nie od siebie samego, i jak mógłbym mówić, że jestem w świecie, jeśli nie wiedziałbym tego? Nie zakładając nawet, że wszystko wiem od siebie samego, jest jednak przynajmniej pewne, że wszystko jest wiedzą, że ten atrybut z pewnością mi przynależy, nawet jeśli mam i inne. Nie mogą sobie wyobrażać, że świat wybucha we mnie czy też ja w nim, bo tej wiedzy, którą ja jestem, świat może się uobecniać, tylko ofiarowując jej pewien sens, tylko w formie wiedzy o świecie. Tajemnica świata, której poszukujemy, musi z konieczności być zawarta w moim z nim kontakcie.” M. Merleau-Ponty, Widzialne i niewidzialne, przeł. M. Kowalska et al., Warszawa 1996, s. 44. dotyczący możliwości metafizyki, upadek wiary w uniwersalną filozofię jako siłę przewodnią nowego człowieka oznacza upadek wiary w ‘rozum‘ pojęty zgodnie z tym, jak starożytni przeciwstawiali episteme i doxa. Rozum jest tym, co wszystkiemu, co istnieje (Seienden), wszystkim rzeczom, wartościom, celom nadaje ostatecznie sens, a mianowicie normatywne odniesienie ich do tego, co od początków filozofii oznacza słowo prawda, prawda w sobie, i odpowiednio słowo to, co istnieje (Seiendes). Przez to upada także wiara w ‘absolutny‘ rozum, z którego świat ma swój sens, wiara w sens historii, sens ludzkości, w jej wolność jako zdolność człowieka do dostarczania swemu indywidualnemu i ogólnemu istnieniu ludzkiemu rozumnego sensu.” „Sceptycyzm E. Husserl, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, tłum. S. Walczewska, Kraków 1987, s.10. 200 Marginalia: Kartezjańskie cogito 201 „(...) gdy Kartezjusz decydował się dać jednemu ze swych dzieł tytuł Medytacje, dobrze wiedział, że słowo to w tradycji antycznego i chrześcijańskiego życia duchowego oznaczało ćwiczenie duszy. Każda medytacja to w gruncie rzeczy ćwiczenie duchowe, czyli właśnie praca siebie samego nad sobą samym, jaką trzeba wykonać, by przejść do następnego stadium (...) Bo kiedy Kartezjusz mówi w pierwszej osobie, kiedy wspomina nawet ogień przed którym siedzi, szlafrok, który ma na sobie, papier, który leży przed nim, i opisuje uczucia, jakie go ogarniają, to w gruncie rzeczy chce, aby to czytelnik przebył opisywane przezeń fazy ewolucji wewnętrznej, inaczej mówiąc, ‘ja’ w Medytacjach to w istocie ‘ty’ zwrócone do czytelnika. Odnajdujemy tu pewien jakże często spotykany w starożytności zabieg wskutek którego przechodzi się od jednostkowego ‘ja’ do ‘ja’ wyrażonego na płaszczyźnie uniwersalności.” P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, przeł. P. Domański, Warszawa 2000, s. 330. STOICY 202 Stara szkoła stoicka (koniec IV w. i III w. p.n.e.): Zenon, Kleantes, Chryzyp Średnia szkoła stoicka (II i I w. p.n.e.): Panaitios, Posejdonios Nowa szkoła stoicka, tzw. neostoicyzm (I i II w. n.e.): Seneka, Muzoniusz Rufus, Epiktet, Marek Aureliusz Stoicyzm „Stoicy twierdzili, że pierwszy popęd istoty żywej zwraca się ku zachowaniu własnej istoty i tkwi w niej od samego początku, jak mówi Chryzyp, twierdząc, że pierwszą sprawą każdej istoty żywej jest zachować swój ustrój i swoją świadomość. Nie jest bowiem prawdopodobne, aby istoty żywa sama do siebie czuła niechęć albo – skoro już zaczęła istnieć – nie mogła do siebie być przywiązana, nie czuć się swoją. Nie zostaje więc nic innego, jak sobie powiedzieć, że natura przywiązała każdą żywą istotę do siebie samej, tak że ona to, co jest jej szkodliwe, odtrąca od siebie, a to, co pożyteczne, dla siebie zatrzymuje. To zaś, co niektórzy twierdzą, że pierwszy popęd istot parł je ku rozkoszy, jest – jak się zdaje – błędne (...) Istoty obdarzone rozumem otrzymały nakaz żyć wedle rozumu, tj. zgodnie z prawami natury.” Diogenes Laertios, Żywoty... VII, 1,85-86, tłum. K. Leśniak Kleantes: Hymn do Zeusa (...) Nieszczęśni, Dóbr pożądają bez końca, na boże zaś prawo powszechne Oczu nie mają ni uszu zwróconych, a przecież by mogli W świetle rozumu, posłuszni mu, żywot prowadzić szlechetny. Rwą się ku złemu, ten tam, ten gdzie indziej, z rozumu wyzuci; Jednych żądza gna sławy i w waśni ich skłóca wzajemnej, Drudzy po zyski siągają, nie bacząc, co piękne, nie piękne, A w rozwiązłości znów pławią się inni i ciała uciechach. Zawsze atoli popadną w nieszczęście, za tym, to za tamtym Gonią w pościgu, a wszystko na opak, niż chcą im się dzieje. Cyt. za: V.J. Burke, Historia etyki, tłum. A.Białek, Warszawa 1994, s. 36. 205 1. 2. 3. Logos Stoików Logos jako zasada prawdziwości w logice Logos jako zasada stwórcza w fizyce Logos jako zasada normatywna w etyce Nauka Stoicka: logika, dialektyka, fizyka, kosmologia, etyka 206 Poznanie zmysłowe (wyobrażeniowe); aisthesis – wrażenia zmysłowe Przedstawienie – phantasia; pojmowanie – katalepsis Pojęcia powszechne i antycypacje Materializm i somatyzm Powstawalność i zniszczalność świata: zognienie (ekpyrosis) i narodziny (palingenesis); tzw. wieczny powrót Fatum (Heimarméne); cnota, czyn prawy (katorthoma) i powinność (kathekon), phronesis; afekty i apatia Kataleptyczne jest to przedstawienie, które pochodzi od czegoś realnie istniejącego, i zostało wyryte i odciśnięte zgodnie z tym, co istnieje realne, a co nie mogło powstać z przyczyny tego, co realnie nie istnieje. Seneka: O życiu szczęśliwym Wszyscy, bracie Gallionie, pragną żyć szczęśliwie, lecz błądzą w ciemnościach, jeśli idzie o poznanie, czym jest to, co czyni życie szczęśliwym. I do tego stopnia niełatwo jest osiągnąć życie szczęśliwe, że każdy, kto schodzi z właściwej drogi, tym bardziej się odeń oddala, im szybciej dąży. Człowiek szczęśliwy jest zadowlony ze swoich czasów, jakiekolwiek by one były, i przychylny swojej kondycji. Szczęśliwy jest, komu rozum każe doceniać wszelkie warunki egzystencji. Seneka, O życiu szczęśliwym, 1,1 oraz 6,2, tłum. S. Stabryła List moralny, ideał tranquillitas 208 Tak właśnie postępuj, mój Lucyliuszu, wyzwalaj siebie dla siebie, a czas, który – jak dotąd – był ci rabowany, albo kradziony, albo sam uchodził niepostrzeżenie, gromadź i szczędź. (...) Podczas gdy my odkładamy życie na później, ono uchodzi. Wszystko jest nie nasze, tylko czas stanowi naszą własność. Seneka, List I, 1, tłum. W. Kornatowski Filozofia – sztuka życia, nauka umierania Śmierć mnie ściga, ucieka życie: naucz mnie czegoś przeciwko temu. Spraw, bym ja nie uciekał przed śmiercią, by życie nie uciekało ode mnie. Zachęć do walki z trudem, dodaj cierpliwości wobec tego, co nieuniknione. Rozszerz mi ciasne granice czasu. Naucz, że dobro nie polega na jego długości, lecz na użytku z niego, bo może się zdarzyć, i to bardzo często się zdarzyć, że kto długo żył, niewiele przeżył. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza V, 49, tłum. S. Stabryła Marginalia: Martin Heidegger: „bycie w świecie” i „bycie ku śmierci” 210 Egzystencjalna interpretacja śmierci poprzedza wszelką biologię i ontologię życia. W niej też dopiero ufundowane jest wszelkie biograficzno-historyczne i etnologiczno-psychologiczne badanie śmierci. (...) Bycie ku kresowi [jest] (…) najbardziej własną, bezwzględną i nieprześcignioną możnością bycia. Egzystujące bycie ku tej możliwości stawia siebie przed zupełną niemożliwością egzystencji. Poza tą na pozór formalną charakterystyką bycia ku śmierci odsłonił się konkret tego bycia w modus powszedniości. (...) Powiada się: pewne jest, że „ta” śmierć przychodzi. Powiada się to, a Się nie dostrzega, że po to, by być pewnym śmierci, własne jestestwo musi zawsze samo być pewne swej najbardziej własnej, bezwzględnej możności bycia. M. Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 2005, s. 312, 322, 324. Techniki i postulaty stoickie 211 Czas: „Spokojne trwanie” vs „miotanie się to tu, to tam” - „Kto wszędzie przebywa, ten nigdziee nie bywa.”, „Nie wzmacnia się roślina, którą się wielokroć przesadza.” (Listy...; I,2) Przyjaźń: „Długo się zastanawiaj, czy możesz dopuścić kogoś do swej przyjaźni. Gdy zać uznasz to za właściwe, przyjm go z całą serdecznością i rozmawiaj z nim tak swobodnie, jak z samym sobą” (I,3) Filozofia: „Filozofia domaga się umiarkowania, a nie udręki”; „Filozofia zaleca w pierwszym rzędzie zdrowy rozsądek, ludzkość oraz towarzyskość. Porzucając tę zasadę narazimy się na osamotnienie.”, „Gdyby ofiarowano mi mądrość pod warunkiem, bym trzymał ją zamkniętą w sobie i nikomu jej nie udzielał, odrzuciłbym ten dar.” (I,6) Epiktet: Diatryby Będziesz się za to oburzał i narzekał na wyroki samego Zeusa, które onże w porozumieniu z Mojrami, prządkami twojego życia, określił i postanowił? Nie wiesz, jak znikomą jesteś cząstką w porównaniu z całością? Mówię to jednak wyłącznie w odniesieniu do twego ciała. Bo co się tyczy rozumu, doprawdy, nie jesteś ni gorszy, ni mniejszy od bogów. Albowiem miarą wielkości rozumu nie jest długość ani wysokość, lecz jego swobodne postanowienia. Epiktet, Diatryby.Encheiridion, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1961, s. 455. Marek Aureliusz: Rozmyślania Popatrz na ogrom niezmierzonego czasu przed tobą i po tobie, jak próżny jest ten brzęk sławy, jak są zmienni w sądzie i jak go nie mają ci, którzy ci się zdają sławę twą głosić, jak szczupłe miejsce, do którego się ta sława ogranicza. Cała bowiem ziemia – to punkcik, a w niej jakimże kącikiem część zamieszkana! A w niej iluż jest i co za jedni ci, co cię chwalić mają! Pamiętaj więc o tym, że możesz się cofnąć do własnej ustroni, a przede wszystkim nie daj się pociągnąć tu i tam, nie upieraj się przy niczym, lecz bądź wolnym i patrz na rzeczy jak mężczyzna, jak człowiek, jak obywatel, jak stworzenie śmiertelne. Dwa zaś pewniki niech będą wśród podręcznych, na których się oprzesz: jeden, że wypadki zewnętrzne duszy nie dotykają, lecz stoją spokojnie poza nią, a wszelki niepokój jest jedynie skutkiem wewnętrznego sądu, i drugi, że wszystko, co widzisz, wnet ulega zmianie i wnet zniknie. I zawsze miej w pamięci, ilu już zmian sam byłeś świadkiem. Świat to zmiana, życie – to wyobrażenie. Rozmyślania IV, 3, tłum. M. Reiter Marek Aureliusz: Rozmyślania 214 Kres czasu jest wymierzony „Pęknięcia” – pochwała przemijalności; pochwała skazy? „Już się nie błąkaj” Rozmyślania – porządek myśli Własna sztuka lekarska (iatrike techne) – pamięć, świadomość – sophrosyne jako „zdrowa świadomość” Sztuka ćwiczenia (gymnadzein, meditatio) Wola i niezależność Cele leżą także poza „Ja” Fragmenty: II, 1-11; III, 2-5, 7-10; X, 1-5; XII, 2-36 Marek Aureliusz: Rozmyślania Kochaj sztukę, której się nauczyłeś, i w niej znajdź spokój. Resztę zaś życia przepędź jako człowiek, który z całej duszy zdał swe sprawy w ręce bogów, a z siebie nie czyni ani tyrana, ani sługi żadnego człowieka. IV, 31 Czas jest jakby rzeką wypadków i strumieniem gwałtownym. Wszystko bowiem zaledwie się okazało, już zostało porwane, już co innego się okazuje, a co innego zniknie. IV, 43 Horacy: Do Leukonoe 216 Nie dociekaj nie nasza to rzecz Leukonoe kiedy umrzeć mam ja kiedy ty nie odsłaniaj babilońskich arkanów Co ma być niech będzie Czy wiele zim przed nami czy właśnie ostatnia pędzi morze Tyrreńskie na oporne skały rozważnie klaruj wino nadzieję odmierzaj na godziny - czas biegnie zazdrosny o słowa i weseląc się dziś nie dowierzaj przyszłości. Tłum. A. Ważyk Marginalia 217 H. Elzenberg: „Kłopot z istnieniem” Mistrzem jest ten, kto pewnej ilości swych bliźnich pomógł wyjść z honorem z opresji życia na ziemi. (28 III 1942) Zagadnienia egzaminacyjne – wykład 10.: 218 Sceptycyzm naukowy i moralny Prezentacja poglądów Epikura Prezentacja poglądów stoików (Kleantes, Seneka, Marek Aureliusz) Plan ostatnich wykładów oraz egzaminu 219 16., 23., 30.01.2017: Tradycja Platońska i Neoplatońska – wieki I-IV n.e. Egzamin ustny - przygotowanie dwóch wybranych zagadnień egzaminacyjnych; termin pierwszy: 2.02., godz. 8.30 (pokój 205)
