Instrumenty finansowe
advertisement
Instrumenty finansowe Prawne regulacje w zakresie instrumentów finansowych. Obowiązująca od 01.01.2002r. nowelizacja wprowadziła pojęcie instrumentu finansowego. ustawy Przepisy ustawy dotyczące instrumentów finansowych wzorowane są na MSR 32 i niestety także na nieistniejącym już MSR 25. Jest to konsekwencją tego, że nowelizacja ustawy była przygotowywana na przełomie 1998 i 1999 roku, a jej wejście w życie nastąpiło dopiero z dniem 01.01.2002r. Przepisy ustawy o rachunkowości odnoszą się , głównie do inwestycji niefinansowych albo stanowią preferowane przez ustawodawcę ramy ogólne rachunkowości instrumentów finansowych. Szczegółowe zasady rachunkowości instrumentów finansowych są przedmiotem rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych wydanego na podstawie art. 81 ust. 2 pkt 4 UR. Przepisy tego rozporządzenie zostały opracowane na podstawie postanowień zawartych w MSR 32 (Instrumenty finansowe: ujawnianie i prezentacja) i MSR 39 (Instrumenty finansowe – ujawnianie i wycena). 1 DEFINICJA Instrument finansowy jest to kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwoma lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy lub warunkowy. I strona kontraktu II strona kontraktu Instrument finansowy Aktywa finansowe Aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu tych wartości tych aktywów, uzyskania z nich przychodów w formie odsetek, dywidend lub innych pożytków, w tym również z transakcji handlowej Inwestycje Zobowiązania finansowe Wynikający z przyszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadzceń o określonej wartości które spowodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki Zobowiązania finansowe Kapitały własne 2 Cechy instrumentu finansowego Instrument finansowy jest umową (kontraktem), który w praktyce zawierany jest na piśmie i to bardzo często w formie określonej szczegółowymi przepisami; Mamy do czynienia w zasadzie z symetrią powstawania praw u jednej stron ze stron umowy oraz powstaniem obowiązku u drugiej strony; Z zawarciem umowy muszą się jednocześnie wiązać określone skutki gospodarcze – niezależnie od charakteru kontraktu (warunkowy czy bezwarunkowy), reprezentują one ustaloną lub możliwą do ustalenia sumę środków pieniężnych lub ich ekwiwalent w formie innych instrumentów pierwotnych finansowych Instrumenty finansowe muszą być ujęte w bilansie jako jedna z trzech podstawowych kategorii finansowych: aktywa finansowe, zobowiązania finansowe i instrumenty kapitałowe. Są one zazwyczaj płynne. Emitent lub wystawca instrumentu finansowego wprowadza go do ksiąg rachunkowych na dzień zawarcia kontraktu. 3 Do instrumentów finansowych nie zalicza się w szczególności kategorii bliskich naturze aktywów i pasywów finansowych, ale które nimi nie są: Rezerw i aktywów z tytułu podatku odroczonego, gdyż nie wynikają one z umowy, lecz obowiązku prawnego. Z tej samej przyczyny do instrumentów finansowych nie zalicza się zobowiązań i należności publicznoprawnych. Umów o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji w formie zapłaty kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjanta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w ustalonym terminie, gdyż treść ekonomiczna takich umów jest bliższa zobowiązaniom warunkowym. Umów o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów. Są to transakcje zakupu / sprzedaży papierów wartościowych, ze względu na krótki czas trwania takiego zobowiązania. Aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach. Wynikają one z umów o szczególnym charakterze (MSR 19). Są to tzw. kapitałowe świadczenia pracownicze, które przybierają formę instrumentów kapitałowych (np. akcji, opcji na akcje) przekazywanych pracownikom lub innym osobom związanym z jednostką, po cenie emisyjnej niższej od wartości godziwej, według której instrumenty te byłyby sprzedawane innym inwestorom. Są to również zobowiązania dokonania wypłat na rzecz wymienionych stron, których wysokość będzie zależna od ceny rynkowej akcji jednostki – pracodawcy. Umów połączenia spółek, z których wynika możliwość korekty ceny przejęcia w razie zaistnienia określonych zdarzeń (art. 44b ust. 9 UR), gdyż szczególny charakter zdarzeń gospodarczych wynikających z takich umów wymaga ujmowania, wyceny i prezentacji według odrębnych zasad. 4 MSR 32 stanowi, iż prawa i obowiązki umowne, które nie powodują przekazania aktywów finansowych, nie odpowiadają definicji instrumentów finansowych, np. takich aktywów jak: aktywa rzeczowe (zapasy, środki trwałe), aktywa będące przedmiotem leasingu operacyjnego oraz wartości niematerialne i prawne. 5 Rodzaje instrumentów finansowych według uor Instrumenty finansowe dzielimy na: - pierwotne, - pochodne - złożone. 1) W praktyce gospodarczej najczęściej występują instrumenty pierwotne. Reprezentują one ustaloną lub możliwa do ustalenia sumę środków pieniężnych lub ich ekwiwalent w formie innych pierwotnych instrumentów finansowych oraz posiadają wysoką płynność, tzn. można je stosunkowo szybko wymienić na środki pieniężne. Do pierwotnych instrumentów finansowych zaliczamy: środki pieniężne, umowne prawa do otrzymania lub przekazania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych, nabyte lub wyemitowane dłużne papiery wartościowe (np. obligacje) oraz papiery wartościowe z prawem do kapitału (np. akcje, udziały). Instrumenty pierwotne dzielimy na instrumenty o charakterze pieniężnym i niepieniężnym (np. weksel płatny w obligacjach Skarbu Państwa – nie zobowiązuje do przekazania środków pieniężnych). 2) Drugą grupę instrumentów finansowych stanowią pochodne instrumenty finansowe (derywaty), których: wartość jest zależna od zmiany instrumentu bazowego (tj. określonej stopy procentowej, ceny papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut, indeksu cen lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub indeksu kredytowego albo innej podobnej wielkości); nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska w porównaniu do wartości innych rodzajów kontraktów, których cena podobnie zależy od zmiany warunków rynkowych; rozliczenie nastąpi w przyszłości. 6 Do typowych instrumentów pochodnych zalicza się: Opcje czyli kontrakt, w wyniku którego jednostka nabywa prawo kupna (opcja kupna call) lub sprzedaży (opcja sprzedaży put) aktywów podstawowych (pierwotnych) po określonej z góry cenie i w określonym czasie np. opcje na akcje, opcje procentowe (dotyczą np. obligacji), opcje walutowe, opcje indeksowe (indeks rynku – instrument podstawowy). Posiadacz opcji ma prawo skorzystać z opcji, ale nie jest to jego obowiązkiem. Kontrakty futures. Jest to umowa o określonej standardowej charakterystyce, będąca przedmiotem publicznego obrotu, nakładająca na jedna stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą – obowiązek odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym terminie w przyszłości i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu. Kontrakty forward, które są umową nakładającą na jedną stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą – obowiązek odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym terminie w przyszłości i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu. Kontrakty SWAP. Jest to umowa zamiany przyszłych płatności na warunkach z góry określonych przez strony, zawierana na rynku pozagiełdowym. Polega ona na jednoczesnym zakupie i sprzedaży podobnych aktywów bazowych lub zobowiązań o podobnej wysokości, przy założeniu, że taka transakcja zapewni obu kontrahentom korzystne warunki finansowe. Mogą występować np. swapy stóp procentowych czy swapy walutowe. Pochodne instrumenty finansowe w wielu przypadkach nie powodują transferu pierwotnych (bazowych) instrumentów finansowych, na jakie opiewają, ani w początkowej fazie transakcji, ani w terminie wymagalności. Powodują tylko powstanie pewnych praw i zobowiązań, przekazujących ryzyko finansowe. W chwili zawarcia transakcji terminowej instrument pochodny jest wykazywany w wartości netto, która jest równa zero. 7 Ewidencja księgowa instrumentów pochodnych obejmuje przede wszystkim rejestrowanie uznanych korekt wartości przedmiotu transakcji. Nominalna wartość kontraktu będzie decydowała o wielkości uznanych zysków czy strat. Realizacja kontraktu w terminie wymagalności również nie zawsze oznacza dokonanie wymiany przedmiotu transakcji między stronami. Zakończenie kontraktu terminowego można określić jako operację dokonania ostatecznego rozliczenia z tytułu zawartej umowy. Rozliczenie to przybiera różną formę w zależności od rodzaju instrumentu, w który strony się zaangażowały. 8 3) Trzecią grupą instrumentów finansowych są złożone instrumenty finansowe, będące kombinacją tylko instrumentów pierwotnych lub instrumentów pierwotnych i pochodnych. Zgodnie z rozporządzeniem jest to kontrakt składający się z instrumentu kapitałowego oraz zobowiązania finansowego lub zobowiązania o innym charakterze. Przykładem mogą być wyemitowane przez jednostkę obligacje zamienne na akcje. Do czasu zamiany u emitenta wyemitowana obligacja jest zobowiązaniem finansowym, zaś możliwość zamiany na akcje stanowi instrument kapitałowy. Innym rodzajem instrumentu złożonego jest wbudowanie instrumentów pochodnych w instrumenty pierwotne, np. obligacje z opcją wcześniejszej spłaty. Znowelizowana ustawa nakłada obowiązek odrębnego wykazywania w księgach rachunkowych składników złożonego instrumentu finansowego. 9 Pojęcia definicyjne AKTYWA FINANSOWE Zgodnie z ustawą o rachunkowości przez aktywa finansowe rozumie się aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, a także wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. . 10 Zgodnie z MSR 32 : Aktywa finansowe stanowi każdy składnik aktywów mający postać: a) środków pieniężnych, b) instrumentu kapitałowego innej jednostki, c) umownego prawa do: i) otrzymania środków pieniężnych lub innego składnika aktywów finansowych od innej jednostki; lub ii) wymiany aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych z inną jednostką na potencjalnie korzystnych warunkach; lub d) kontraktu, który będzie rozliczony lub może być rozliczony przez jednostkę we własnych instrumentach kapitałowych, i jest: i) instrumentem niepochodnym, z którego wynika lub może wynikać obowiązek przyjęcia przez jednostkę zmiennej liczby własnych instrumentów kapitałowych; lub ii) instrumentem pochodnym, który będzie rozliczony lub może być rozliczony w inny sposób, niż przez wymianę ustalonej kwoty środków pieniężnych lub innego składnika aktywów finansowych na ustaloną liczbę własnych instrumentów kapitałowych jednostki. Z tego powodu, własne instrumenty kapitałowe jednostki nie obejmują instrumentów, które same są umowami o przyszłe otrzymanie 11 Klasyfikację aktywów finansowych z uwzględnieniem zapisów ustawy i rozporządzenia Ministra Finansów przedstawia tabela , w której przedstawiono także podział na długo- (D) i krótkoterminowe (K), który jest wymagany dla prezentacji w sprawozdaniu finansowym Tabela. Klasyfikacja aktywów finansowych według ustawy o rachunkowości i rozporządzenia MF Aktywa Aktywa finansowe wg finansowe rozporządzen przeznaczone ia i ustawy do obrotu Pożyczki udzielone i należności własne Udziały lub akcje K Inne papiery wartościowe Udzielone pożyczki Inne aktywa finansowe Środki pieniężne i inne aktywa finansowe K D/K* K D/K K K Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży D *** D/K D/K D / K ** D/K D/K K K K krótkoterminowe , D - długoterminowe * Dłużne papiery wartościowe, jeżeli w myśl umowy zbywający nie utracił nad nimi kontroli ** Umowy odkupu *** W tej pozycji wykazuje się także udziały i akcje w jednostkach podporządkowanych, chociaż nie zalicza się ich do instrumentów finansowych 12 Definicje czterech kategorii instrumentów finansowych zgodnie z MSR 39 1) Składnikiem aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych wycenianym w wartości godziwej przez wynik finansowy jest składnik spełniający którykolwiek z poniższych warunków: (a) Jest kwalifikowany jako przeznaczony do obrotu. Składniki aktywów finansowych lub zobowiązania finansowe kwalifikuje się jako przeznaczone do obrotu, jeśli są: (i) nabyte lub zaciągnięte głównie w celu sprzedaży lub odkupienia w bliskim terminie; (ii) częścią portfela określonych instrumentów finansowych, którymi zarządza się łącznie, i dla których istnieje potwierdzenie aktualnego faktycznego wzoru generowania krótkoterminowych zysków; lub (iii) instrumentami pochodnymi (z wyjątkiem instrumentów pochodnych wyznaczonych i będących efektywnymi instrumentami zabezpieczającymi). (b) Każdy składnik aktywów finansowych objęty niniejszym standardem, może być wyznaczony przy początkowym ujęciu jako wyceniany w wartości godziwej przez wynik finansowy, z wyjątkiem inwestycji w instrumenty kapitałowe, dla których nie istnieje cena rynkowa kwotowana na aktywnym rynku, i których wartości godziwej nie można wycenić w wiarygodny sposób 13 2) Inwestycje utrzymywane do terminu wymagalności są to aktywa finansowe niebędące instrumentami pochodnymi, z ustalonymi lub możliwymi do określenia płatnościami oraz o ustalonym terminie wymagalności, względem których jednostka ma stanowczy zamiar i jest w stanie utrzymać w posiadaniu do upływu terminu wymagalności, inne niż: (a) wyznaczone przez jednostkę przy początkowym ujęciu jako wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy; (b) wyznaczone przez jednostkę jako dostępne do sprzedaży; oraz (c) spełniające definicję pożyczek i należności. Jednostka nie kwalifikuje żadnych aktywów finansowych jako utrzymywanych do terminu wymagalności, jeśli w bieżącym roku obrotowym lub w dwóch ostatnich latach obrotowych sprzedała lub przekwalifikowała więcej niż nieznaczącą kwotę inwestycji utrzymywanych do terminu wymagalności (więcej niż nieznaczącą w stosunku do całkowitej kwoty inwestycji utrzymywanych do terminu wymagalności), z wyjątkiem sprzedaży lub przekwalifikowań dokonanych: (i) na tyle blisko terminu wymagalności lub wykupu składnika aktywów finansowych (np. mniej niż 3 miesiące przed terminem wymagalności), że zmiany rynkowych stóp procentowych nie miałyby istotnego wpływu na wartość godziwą składnika aktywów finansowych; (ii) po odzyskaniu przez jednostkę zasadniczej części kwoty nominału poprzez spłaty lub przedpłaty zgodnie z ustalonym harmonogramem; lub (iii) na skutek odosobnionego zdarzenia, które nie poddaje się kontroli jednostki, nie jest zdarzeniem powtarzającym się, i (którego nie można było przewidzieć na podstawie racjonalnych przesłanek. 14 3) Pożyczki i należności są aktywami finansowymi niebędącymi instrumentami pochodnymi, z ustalonymi lub możliwymi do określenia płatnościami, które nie są kwotowane na aktywnym rynku, inne niż: (a) aktywa finansowe, które jednostka zamierza sprzedać natychmiast lub w bliskim terminie, które kwalifikuje się jako przeznaczone do obrotu i te, które przy początkowym ujęciu zostały wyznaczone przez jednostkę jako wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy; (b) aktywa finansowe wyznaczone przez jednostkę przy początkowym ujęciu jako dostępne do sprzedaży; lub (c) aktywa finansowe, których posiadacz może nie odzyskać zasadniczo pełnej kwoty inwestycji początkowej z innego powodu niż pogorszenie obsługi kredytu, które kwalifikuje się jako dostępne do sprzedaży. Nabyte udziały w portfelu aktywów niebędących pożyczkami i należnościami (np. udziały w funduszach powierniczych lub podobnych), nie są pożyczkami i należnościami. 15 4) Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży są to aktywa finansowe niebędące instrumentami pochodnymi, które zostały wyznaczone jako dostępne do sprzedaży lub niebędące (a) pożyczkami i należnościami, (b) inwestycjami utrzymywanymi do upływu terminu wymagalności, ani (c) aktywami finansowymi wycenianymi w wartości godziwej przez wynik finansowy. 16 GRUPA 1 Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu Do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z krótkoterminowych zmian cen oraz wahań innych czynników rynkowych albo krótkiego czasu trwania nabytego instrumentu, a także inne aktywa finansowe, bez względu na zamiary, jakimi kierowano się przy zawieraniu kontraktu, jeżeli stanowią one składnik portfela podobnych aktywów finansowych, co do którego jest duże prawdopodobieństwo realizacji w krótkim terminie zakładanych korzyści. Krótki termin to okres trzech miesięcy. Zalicza się także do nich pochodne instrumenty finansowe, z wyjątkiem instrumentów zabezpieczających. 17 GRUPA 2 Pożyczki udzielone i należności własne Do pożyczek udzielonych i należności własnych zalicza się, niezależnie od terminu ich wymagalności (zapłaty), aktywa finansowe powstałe na skutek wydania bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środków pieniężnych, pod warunkiem że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy. Do tej kategorii należą także obligacje i inne dłużne instrumenty finansowe nabyte w zamian za wydane bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środki pieniężne, jeżeli z kontraktu jednoznacznie wynika, że zbywający nie utracił kontroli nad wydanymi instrumentami finansowymi. Nie zalicza się natomiast pożyczek udzielonych i należności własnych przeznaczonych do sprzedaży w ciągu trzech miesięcy. 18 GRUPA 3 Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności Do aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności zalicza się (oprócz pożyczek udzielonych i należności własnych) aktywa finansowe, dla których kontrakty ustalają termin spłaty wartości nominalnej oraz określają prawo do otrzymania w ustalonych terminach korzyści ekonomicznych, na przykład oprocentowania, w stałej lub możliwej do ustalenia kwocie, pod warunkiem że jednostka zamierza i może utrzymać te aktywa do czasu, gdy staną się one wymagalne. Dłużne papiery wartościowe o stałej lub zmiennej stopie procentowej odpowiadają w/w kryteriom. Natomiast większość kapitałowych papierów wartościowych nie może być uznana za aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności, ponieważ nie mają określonego terminu ważności (akcje zwykłe). Wysokość kwoty jaką posiadacz spodziewa się otrzymać, zmienia się w sposób niemożliwy do przewidzenia (opcje na akcje, warranty, prawa poboru). 19 GRUPA 4 Pozostałe aktywa finansowe Pozostałe aktywa finansowe, nie spełniające warunków zaliczenia do w/w kategorii, zaliczane są do aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży. Jednostka nie podjęła jeszcze decyzji o ich sprzedaży, ale aktywa te są dostępne do sprzedaży, jeżeli cena sprzedaży będzie atrakcyjna lub zaistnieją inne okoliczności. 20 WYCENA AKTYWÓW FINANSOWYCH 1. WYCENA NA MOMENT NABYCIA Aktywa finansowe wprowadza się do ksiąg rachunkowych na dzień zawarcia kontraktu w cenie nabycia tj. w wartości godziwej poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych. Aktywa nabyte na regulowanym rynku wprowadza się do ksiąg pod datą dnia rozliczenia transakcji. Dzień zawarcia kontraktu Dniem zawarcia kontraktu jest dzień, w którym jednostka zobowiązuje się do zakupu lub sprzedaży składnika aktywów. Księgowanie na dzień zawarcia kontraktu oznacza wprowadzenie składnika aktywów, który ma być otrzymany, i zobowiązania, które ma zostać uregulowane oraz usunięcie składnika aktywów, który został sprzedany i ujęcie należności do zapłacenia od nabywcy. 21 Dzień rozliczenia transakcji Dniem rozliczenia transakcji jest to dzień, w którym składnik aktywów zostaje przekazany jednostce. Przy ustalaniu wartości godziwej na ten dzień uwzględnia się poniesione przez jednostkę koszty transakcji. Koszty transakcji to w szczególności prowizje maklerskie, opłaty giełdowe i inne nałożone przez uprawnione instytucje w związku z zawarciem kontraktu, prowizje za doradztwo, podatki i opłaty wynikające z obowiązujących przepisów. Ustawa pozwala nie uwzględniać kosztów transakcji, jeśli nie są istotne. 22 2. NASTĘPNA WYCENA Obowiązek wyceny Zgodnie z rozporządzeniem następna wycena aktywów finansowych jest przeprowadzana nie później niż na koniec okresu sprawozdawczego, co jest bardziej szczegółowym rozwiązaniem niż sformułowanie „nie rzadziej niż na dzień bilansowy” użytym w ustawie. Wycena aktywów finansowych może być przeprowadzona: w wiarygodnie ustalonej wartości godziwej, bez jej pomniejszania o koszty transakcji, jakie jednostka poniosłaby, zbywając te aktywa lub wyłączając je z ksiąg rachunkowych z innych przyczyn, chyba że wysokość tych kosztów byłaby znacząca; w wysokości skorygowanej ceny nabycia oszacowanej za pomocą efektywnej stopy procentowej; w kwocie wymaganej zapłaty; w cenie nabycia z dnia zawarcia kontraktu. 23 PODSTAWOWE ZASADY WYCENY AKTYWÓW FINANSOWYCH WARTOŚĆ GODZIWA : Przeznaczone do obrotu Dostępne do sprzedaży SKORYGOWANA CENA NABYCIA (zamortyzowany koszt) : Pożyczki udzielone i na należności własne Utrzymywane do terminu wymagalności 24 3.OMÓWIENIE METOD WYCENY 1. Wiarygodnie ustalona wartość godziwa Wartość godziwa to kwota za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony , a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, nie powiązanymi ze sobą stronami. Wartość godziwą instrumentów finansowych znajdujących się w obrocie na aktywnym rynku stanowi cena rynkowa pomniejszona o koszty związane z przeprowadzeniem transakcji, gdyby ich wysokość była znacząca. Koszty transakcji to koszty poniesione bezpośrednio w związku z przeniesieniem, nabyciem lub zbyciem aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych. Zalicza się do nich: prowizje maklerskie, w tym za pośrednictwo w nabywaniu lub zbywaniu instrumentów finansowych, opłaty giełdowe i inne nałożone przez uprawnione instytucje w związku z zawarciem transakcji, prowizje za doradztwo, podatki i opłaty wynikające z obowiązujących przepisów. Koszty te są włączane tylko do początkowej wyceny, przy zbyciu nie są potrącane. 25 Cena rynkowa Cenę rynkową aktywów finansowych posiadanych przez jednostkę stanowi zgłoszona na rynku bieżąca oferta kupna. Cenę rynkową aktywów finansowych, które jednostka zamierza nabyć stanowi zgłoszona na rynek bieżąca oferta sprzedaży. Wiarygodnie ustalona wartość godziwa Za wiarygodną uznaje wartość godziwą ustaloną w szczególności drogą: 1) wyceny po regulowanym, cenie na ustalonej którym na następuje aktywnym publiczny rynku obrót instrumentami finansowymi; 2) oszacowania przez wyspecjalizowaną, niezależną jednostkę, świadcząca tego rodzaju usługi; 3) zastosowania właściwego modelu wyceny, a wprowadzone do tego modelu dane wejściowe pochodzą z aktywnego regulowanego rynku; 4) oszacowanie ceny instrumentu, dla którego nie istnieje aktywny rynek, na podstawie innego podobnego do niego; 5) oszacowania ceny za pomocą metod estymacji powszechnie uznanych za poprawne. Wycena w wartości godziwej jest podstawową metodą następnej wyceny aktywów finansowych. 26 Przykład : Jednostka nabyła w dniu 10 października 2002 roku 3.500 sztuk akcji spółki XYZ płacąc za nie 297.500 zł, to jest po kursie 85 zł za sztukę. Datą rozliczenia transakcji jest 12 października 2002 roku. Dodatkowo zapłaciła prowizję maklerska wysokości 20.000 złotych. Akcje powyższe jednostka zakwalifikowała do kategorii instrumentów finansowych przeznaczonych do obrotu. Na dzień bilansowy kurs akcji wyniósł : a) 63 zł za sztukę b) 91 zł za sztukę W dniu 17.01 2003 r. (dzień rozliczenia transakcji 20.01) jednostka sprzedała akcje po kursie 87 zł za sztukę. Ujmij powyższe zdarzenia w ewidencji księgowej. 27 2. Skorygowana cena nabycia Wycenę w wysokości skorygowanej ceny nabycia oszacowanej za pomocą efektywnej stopy procentowej, stosuje się do : pożyczek i należności własnych, bez zaliczanych do obrotu w krótkim terminie, nie zależnie od tego, czy jednostka zamierza utrzymać je do terminu wymagalności czy nie; aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności; aktywów finansowych, dla których nie można ustalić wartości godziwej, ani w postaci ceny rynkowej ani w inny wiarygodny sposób. Skorygowana cena nabycia aktywów finansowych to cena nabycia, w jakiej składnik aktywów finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do ksiąg rachunkowych (wartość początkowa), pomniejszona o spłatę wartości nominalnej (kapitału podstawowego), odpowiednio skorygowaną o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową i jego wartością w terminie wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej, a także pomniejszoną o odpisy aktualizujące wartość. 28 Zgodnie z MSR 39 metoda ta nosi obecnie nazwę : Zamortyzowany koszt składnika aktywów finansowych lub zobowiązania finansowego jest to kwota, w jakiej składnik aktywów finansowych lub zobowiązanie finansowe wycenia się w momencie początkowego ujęcia, pomniejszona o spłaty kapitału oraz powiększona lub pomniejszona o ustaloną z zastosowaniem efektywnej stopy procentowej skumulowaną amortyzację wszelkich różnic pomiędzy wartością początkową a wartością w terminie wymagalności oraz pomniejszona o wszelkie odpisy (bezpośrednio lub przez rachunek rezerw) z tytułu utraty wartości lub nieściągalności. Metoda efektywnej stopy procentowej jest to metoda naliczania zamortyzowanego kosztu składnika aktywów finansowych lub zobowiązania finansowego (albo grupy aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych) oraz przypisania przychodów lub kosztów odsetkowych do odpowiednich okresów. 29 Efektywna stopa procentowa jest stopą, która dokładnie dyskontuje oszacowane przyszłe pieniężne wpływy lub płatności dokonywane w oczekiwanym okresie do wygaśnięcia instrumentu finansowego, a w uzasadnionych przypadkach w okresie krótszym, do bilansowej wartości netto składnika aktywów lub zobowiązania finansowego. Przy wyliczaniu efektywnej stopy procentowej jednostka dokonuje oszacowania przepływów pieniężnych, uwzględniając wszelkie postanowienia umowy instrumentu finansowego (np. przedpłaty, opcje kupna lub podobne), jednakże nie uwzględnia potencjalnych przyszłych strat związanych z nieściągalnością kredytów. Wyliczenie obejmuje wszelkie płacone i otrzymywane przez strony umowy prowizje i punkty stanowiące integralną część efektywnej stopy procentowej, koszty transakcji oraz wszelkie inne premie lub dyskonta. Przyjmuje się założenie, że przepływy pieniężne oraz oczekiwany czas trwania grupy podobnych instrumentów finansowych mogą być wiarygodnie oszacowane. Jednakże, w rzadkich przypadkach, kiedy nie jest możliwe wiarygodne oszacowanie przepływów pieniężnych lub oczekiwanego czasu trwania instrumentu finansowego (lub grupy instrumentów finansowych), jednostka dokonuje wyliczeń w oparciu o przepływy pieniężne wynikające z umowy za pełny umowny czas trwania instrumentu finansowego (lub grupy instrumentów finansowych). 30 Składniki kalkulacji ceny nabycia. Wartość początkowa jest ceną nabycia składnika po raz pierwszy wprowadzonego do ksiąg rachunkowych (WP). Spłata wartości nominalnej (kapitału podstawowego) to suma wszystkich spłat kwoty głównej od początku wprowadzenia składnika do ksiąg do bieżącego momentu ( Skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową i jego wartością w terminie wymagalności należy rozumieć, jako umorzenie wszelkich różnic między wartością początkową a wartością w terminie wymagalności (U). Są to związane z instrumentem finansowym przepływy pieniężne oczekiwane w okresie do terminu wymagalności takie, jak: dyskonto, premia i inne różnice. Odpis ten należy określić za pomocą efektywnej stopy procentowej. 31 Efektywna stopa procentowa to stopa, za pomocą której następuje zdyskontowanie do bieżącej wartości związanych z instrumentem przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych w okresie do terminu wymagalności, a w przypadku instrumentów o zmiennej stopie procentowej – do terminu następnego oszacowania. Efektywna stopa procentowa stanowi wewnętrzną stopę zwrotu (IRR) składnika aktywów za dany okres. Przy wyliczaniu skumulowanej kwoty dyskonta aktywów finansowych i zobowiązań finansowych za pomocą efektywnej stopy procentowej uwzględnia się wszelkie opłaty płacone lub otrzymywane przez strony kontraktu. Odpisy aktualizujące wartość (AW). Zgodnie z rozporządzeniem są różnicą między wartością aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych na dzień wyceny i możliwą do odzyskania kwotą. Kwotę możliwą do odzyskania stanowi bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę zdyskontowana za pomocą efektywnej stopy procentowej, którą jednostka stosowała dotychczas wyceniając dany składnik aktywów. Odpis aktualizujący to różnica aktualnej wartości księgowej aktywów ( w wysokości skorygowanej ceny nabycia) i zdyskontowanych przepływów pieniężnych, jakie można z nich uzyskać aż do terminu zapadalności. 32 Skorygowaną cenę nabycia można obliczyć stosując następujący wzór: SCN = WP – - U - AW PRZYKŁAD Spółka BETA udzieliła pożyczkę spółce X w kwocie 21.000 zł na okres trzech lat przy stopie procentowej 10% w stosunku rocznym. Pobrano prowizję 1% od kwoty pożyczki tzn. 210 zł. Pożyczka będzie spłacana w równych ratach na koniec każdego roku wraz z odsetkami. Po potrąceniu prowizji wypłacono kwotę 20 790 zł. Od pożyczki nie dokonano odpisów aktualizujących. IRR wynosi 10,59% 33 Rozliczenie amortyzacji pożyczki : Ro Odset Odsetki k ki wg stopy wg efektywnej stopy nomi nalnej 0 1 2 3 2100 20790 * = 2202 1400 13892 * = 1471 700 6963 * = 737 4200 4200 + 4410 Kwota umorzenia dyskonta Rozliczenie umorzenia dyskonta Skorygowa na cena nabycia obligacji 10,59% 2202 – 2100 210 – 102 = = 102 108 10,59% 1471 – 1400 108 - 71 = = 71 37 10,59% 737 - 700 37 - 37 = = 37 0 210 = 210 20 790 13 892 6 963 0 Ustalenie wartości według skorygowanej nabycia 1 rok SCN = 20790 – 7000 + 102 = 13 892 2 rok SCN = 20790 – 14000 + 173 = 6963 3 rok SCN = 20790 – 21000 + 210 = 0 Zgodnie z rozporządzeniem ujęcie początkowe pożyczki ma nastąpić w cenie nabycia równej kwocie przekazanych w zamian środków pieniężnych, dlatego zastosowano konto „Korekta wartości”. Zgodnie z ustawą pożyczkę należy wykazać w wartości nominalnej czyli 21000 zł. 34 Księgowe ujęcie ustalenia wartości według skorygowanej ceny nabycia Pożyczka udzielona 0) 21000 7000 (1 7000 (2 7000 (3 21000 21000 Rachunek bankowy X 20790 (0 1) 9100 2) 8400 3) 7700 25200 Korekta wartości 1a) 102 210 (0 2a) 71 3a) 37 210 210 Przychody finansowe 2100 (1 102 (1a 1400 (2 71 (2a 700 (3 37 (3a 4410 Pożyczka wynosiła 21000 zł, a odsetki 4200zł, razem wpłynęło na rachunek 25200 zł. W podobny sposób należy zaksięgować zaciągniętą pożyczkę u drugiej strony kontraktu, u której są to zobowiązania finansowe. 35 3. Wycena w kwocie wymaganej zapłaty Wycena w kwocie wymaganej zapłaty może dotyczyć tylko należności o krótkim terminie wymagalności (do trzech miesięcy), dla których nie określono stopy procentowej, pod warunkiem, że ustalona za pomocą stopy procentowej przypisanej do tej należności wartość bieżąca przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę nie różni się istotnie od kwoty wymaganej zapłaty. 4. Wycena w cenie nabycia Aktywa finansowe, dla których nie ustalono terminu wymagalności wycenia się w cenie nabycia ustalonej w wartości godziwej poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych na dzień zawarcia kontraktu. 36 Skutki okresowej wyceny aktywów finansowych Skutki okresowej wyceny (przeszacowania) aktywów finansowych nie później niż na koniec okresu sprawozdawczego rozlicza się w sposób przedstawiony w tabeli Tabela . Skutki okresowej wyceny aktywów finansowych. Zaliczane do kapitału z aktualizacji wyceny 1.Aktywa finansowe zakwalifikowane do kategorii dostępnych do sprzedaży oraz wyceniane w wartości godziwej (jednostka może 2.Aktywa finansowe zakwa- wybrać ten sposób na cały lifikowane do kategorii dostępnych okres występowania tych do sprzedaży oraz wyceniane w aktywów); wartości godziwej (jednostka może wybrać ten sposób na cały okres 2.Aktywa finansowe występowania tych aktywów); wprowadzane do ksiąg na dzień rozliczenia transakcji i 3.Aktywa finansowe wyceniane w wyceniane w wartości wysokości skorygowanej ceny godziwej nabycia. 3.Instrumenty pochodne dla 4.Aktywa finansowe wprowadzane transakcji zabezpieczających do ksiąg na dzień rozliczenia przepływ środków transakcji i wyceniane w wartości pieniężnych godziwej Zaliczane do przychodów lub kosztów finansowych 1.Aktywa finansowe, instrumenty pochodne zakwalifikowane do kategorii przeznaczonych do obrotu ; 5.Instrumenty pochodne dla transakcji zabezpieczających wartość godziwą 37 WYCENA I TRWAŁA UTRATA WARTOŚCI Zgodnie z MSR 39 wszystkie aktywa finansowe muszą być przynajmniej poddane ocenie, czy zaistniały warunki utraty wartości. Dowodem utraty wartości posiadanych przez jednostkę aktywów finansowych mogą być uzyskane informacje dotyczące: znaczących trudności finansowych emitenta, faktycznego niedotrzymania warunków umowy (niespłacenie odsetek lub kapitału), przyznania pożyczkobiorcy przez pożyczkodawcę (ze względów ekonomicznych lub prawnych związanych z trudnościami finansowymi pożyczkobiorcy) udogodnienia, którego w innym przypadku pożyczkodawca nie udzieliłby, wysokiego prawdopodobieństwa upadłości emitenta lub innej reorganizacji finansowej, ujęcia odpisu aktualizującego z tytułu utraty wartości w poprzednim okresie sprawozdawczym, zaniku aktywnego rynku na dany składnik aktywów finansowych ze względu na trudności finansowe, dotychczasowych doświadczeń w zakresie poziomu ściągalności należności wskazujących na to, że cała nominalna kwota portfela należności nie zostanie ściągnięta. 38 Według ustawy o rachunkowości jedynie inwestycje zaliczone do aktywów trwałych (długoterminowe aktywa finansowe) ocenia się pod kątem trwałej utraty wartości i odpisu dokonuje się na koniec każdego okresu sprawozdawczego. Rozporządzenie potwierdza zgodność z ustawą, co do dokonywania odpisów aktualizujących z tytułu trwałej utraty wartości. Odpisy aktualizujące z tytułu trwałej utraty wartości ustala się: Dla aktywów finansowych wycenianych w wysokości skorygowanej ceny nabycia - jako różnicę między wartością aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych na dzień wyceny i możliwą do odzyskania kwotą. Kwotę możliwą do odzyskania stanowi bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę, zdyskontowaną za pomocą efektywnej stopy procentowej, którą jednostka stosowała dotychczas przy wycenie. 39 Dla aktywów przeznaczonych do sprzedaży i wycenianych w wartości godziwej w przypadku odnoszenia skutków zmian wartości na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny - jako różnicę między ceną nabycia składnika aktywów i jego wartością godziwą ustaloną na dzień wyceny. Wartość godziwa na dzień wyceny to bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę zdyskontowana za pomocą bieżącej rynkowej stopy procentowej stosowanej do podobnych instrumentów finansowych. Dla pozostałych aktywów finansowych - jako różnicę między wartością składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych przepływów i pieniężnych bieżącą wartością oczekiwanych przyszłych przez jednostkę zdyskontowaną za pomocą bieżącej rynkowej stopy procentowej stosowanej do podobnych instrumentów finansowych. Od dnia, w którym dokonano odpisu z tytułu trwałej utraty wartości składnika aktywów finansowych lub portfela podobnych aktywów, zaprzestaje się naliczania przychodów z odsetek według stopy dotychczas stosowanej. Od tego dnia przychody z odsetek nalicza się za pomocą stopy dyskontującej przyszłe przepływy pieniężne, a więc efektywna stopa procentowa lub bieżąca rynkowa stopa procentowa w zależności od kategorii aktywów. 40 Z chwila ustania przyczyny, dla której dokonano odpisu aktualizującego z tytułu trwałej utraty wartości, następuje pomniejszenie tego odpisu i zwiększenie wartości aktywów. Dla aktywów wycenianych w wysokości skorygowanych cen nabycia może to nastąpić tylko do wysokości skorygowanej ceny nabycia jaka byłaby na ten dzień, gdyby trwała utrata wartości nie nastąpiła. 41 METODY KLASYFIKACJI Przychody z odsetek związane z dłużnymi instrumentami finansowymi (np. obligacje) ustala się proporcjonalnie do upływu czasu, na poziomie efektywnej stopy procentowej, do dnia wyłączenia ich z ksiąg rachunkowych i zalicza się do przychodów finansowych poszczególnych okresów sprawozdawczych. Przychody te obejmują: naliczone odsetki, odpisy dyskonta, premii lub innej różnicy między wartością aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych na dzień wyceny i ich wartością w terminie wymagalności. Należne dywidendy i zaliczki na poczet dywidendy zalicza się do przychodów finansowych na dzień powzięcia przez właściwy organ spółki uchwały o podziale zysku, chyba że w uchwale określono inny dzień prawa do dywidendy. Odpisy aktualizujące należności z tytułu dywidend zalicza się do kosztów finansowych. 42 Aktywa finansowe zaliczone przez jednostkę do przeznaczonych do obrotu nie mogą być przekwalifikowane do innych kategorii. Inne kategorie aktywów finansowych można przekwalifikować do przeznaczonych do obrotu, pod warunkiem że istnieje duże prawdopodobieństwo osiągnięcia w krótkim czasie korzyści ekonomicznych wynikających z zawartego kontraktu. Aktywa zaliczane do utrzymywanych do terminu wymagalności mogą być przekwalifikowane do innych kategorii dopiero po spełnieniu określonych warunków, w przeciwnym razie jednostce grożą wymienione w rozporządzeniu sankcje. 43 Przekwalifikowanie aktywów finansowych z jednej kategorii do innej może być dokonywane w sposób przedstawiony w poniższych schematach . , Schemat 1. Przekwalifikowanie aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności Wycena w wysokości skorygowanej ceny nabycia Na dzień przekwalifikowania WARTOŚĆ GODZIWA Skorygowana cena nabycia – wartość godziwa = skutki zamiany Przychody lub koszty finansowe w przypadku zamiany na: - przeznaczone do obrotu - dostępne do sprzedaży - wprowadzane na dzień rozliczenia transakcji Kapitał z aktualizacji wyceny w przypadku zamiany na: - dostępne do sprzedaży 44 Schemat 2. Przekwalifikowanie aktywów finansowych wycenianych w wartości godziwej Aktywa finansowe wyceniane w wartości godziwej Na dzień przekwalifikowania WARTOŚĆ GODZIWA = NOWO USTALONA SKORYGOWANA CENA NABYCIA Kwoty w kapitale z aktualizacji wyceny (wcześniejsza wycena na koniec okresu sprawozdawczego) Aktywa nie mające określonego terminu wymagalności Pozostają w kapitale do dnia wyłączenia Wtedy: przychody lub koszty finansowe Aktywa mające określony termin wymagalności Pozostają w kapitale i rozlicza się je do terminu wymagalności za pomocą efektywnej stopy procentowej odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych 45 Zbycie aktywów finansowych Na dzień wyłączenia z ksiąg rachunkowych (np. zbycia) całości lub części składników aktywów finansowych wycenianych w wartości godziwej lub cenie nabycia wynik z operacji ustala się jako różnicę między kwotą osiągniętych wpływów a wartością wydanych aktywów (per saldo). Kwota ta jest korygowana o odniesione do tego dnia na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny odpisy aktualizujące ich wartość. Wynik ten zalicza się odpowiednio do przychodów (zysk) lub kosztów (strata) finansowych okresu sprawozdawczego. Aktywa finansowe wyłącza się z ksiąg rachunkowych wtedy, gdy jednostka traci kontrolę nad umownymi prawami ich dotyczącymi. Następuje to w przypadku: zrealizowania prawa do korzyści określonych w umowie, prawa takie wygasną lub jednostka zrzecze się tych praw (MSR 39). 46 METODA PRAW WŁASNOŚCI Szczególną metodą wyceny akcji i udziałów w jednostkach podporządkowanych jest metoda praw własności. Dotychczas metoda była stosowana wyłącznie przy sporządzaniu sprawozdania skonsolidowanego. Znowelizowana ustawa zezwala stosować tę metodę również przy sporządzaniu jednostkowych sprawozdań. Metoda polega na wykazywaniu udziałów i akcji w jednostce podporządkowanej nie w cenie nabycia lecz wartości skorygowanej o zmiany wysokości udziału jednostki dominującej lub znaczącego inwestora w kapitale własnym (aktywach netto) jednostki podporządkowanej od dnia objęcia kontroli lub wywierania znaczącego wpływu. 47 ZOBOWIĄZANIA FINANSOWE. Zobowiązanie finansowe to umowne zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych albo do wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką, na niekorzystnych warunkach. Niekorzystne warunki Niekorzystne warunki to zapłata przez jednostkę środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów. Zobowiązanie finansowe a instrument kapitałowy Dla odróżnienia zobowiązania finansowego od instrumentu kapitałowego kluczowym warunkiem jest ryzyko wywiązania się z potencjalnego zobowiązania na niekorzystnych dla stron warunkach. 48 Instrumenty kapitałowe Przez instrumenty kapitałowe rozumie się kontrakty, z których wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie się jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, a w szczególności są to udziały, opcje na akcje własne lub warranty. 49 Klasyfikacje zobowiązań finansowych Klasyfikacje zobowiązań finansowych z uwzględnieniem zapisów ustawy i rozporządzenia Ministra Finansów przedstawia tabela Tabela Klasyfikacja zobowiązań finansowych rachunkowości i rozporządzenia MF wg ustawy o Zobowiązania Kredyty i Zobowiązania Inne Zobowiązania finansowe wg pożyczki z tytułu emisji zobowiązania wekslowe ustawy i (zaciągnięte) dłużnych finansowe rozporządzen papierów ia wartościowyc h Zobowiązani a finansowe D/K D/K D/K K Przedstawiono w niej także podział na długoterminowe (D) i krótkoterminowe (K), który jest wymagany dla prezentacji w sprawozdaniu finansowym. 50 WYCENA NA MOMENT NABYCIA Zobowiązania finansowe wprowadza się na dzień zawarcia kontraktu w cenie nabycia, to jest w wartości godziwej uzyskanej kwoty lub wartości otrzymanych innych składników majątkowych. Przy ustalaniu wartości godziwej na ten dzień uwzględnia się poniesione przez jednostkę koszty transakcji. Wartość godziwa Ustawa o rachunkowości za wartość godziwą przyjmuje kwotę, za jaką zobowiązanie mogłoby zostać uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi stronami. Wartość godziwa a cena rynkowa Wartość godziwą stanowi cena rynkowa. Cenę rynkową zobowiązań finansowych, które jednostka zamierza zaciągnąć, stanowi zgłoszona na rynku bieżąca oferta kupna,. Cenę rynkową zaciągniętych zobowiązań finansowych, stanowi zgłoszona na rynek bieżąca oferta sprzedaży. W rozporządzeniu określono wartość rynkową jako możliwą do uzyskania cenę (wartość) sprzedaży albo cenę nabycia instrumentu finansowego, ustaloną na aktywnym rynku. 51 WYCENA NASTĘPNA Nie później niż na koniec okresu sprawozdawczego zobowiązania finansowe, z wyjątkiem pozycji zabezpieczanych, wycenia się w wysokości skorygowanej ceny nabycia. Wyjątek stanowią zobowiązania przeznaczone do obrotu, instrumenty pochodne o charakterze zobowiązań oraz udzielone przez jednostkę gwarancje, które wycenia się w wartości godziwej. Skutki okresowej wyceny Skutki finansowych okresowej (z wyceny wyjątkiem (przeszacowania) pozycji zobowiązań zabezpieczanych i zabezpieczających) zaliczonych do: przeznaczonych do obrotu stanowią odpowiednio - przychody lub koszty finansowe okresu sprawozdawczego, w którym nastąpiło przeszacowanie; (w rachunku zysków i strat wykazywane w pozycji aktualizacja wartości inwestycji); 52 wycenianych w wysokości skorygowanej ceny nabycia : - odpisy z tytułu dyskonta lub premii, zalicza się odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego, w którym nastąpiło przeszacowanie (w rachunku zysków i strat wykazywane w pozycji przychody lub koszty z tytułu odsetek); w bilansie skutki przeszacowania zobowiązań finansowych wykazuje się w pozycjach, do których zakwalifikowano zobowiązania. 53 Wyłączenie zobowiązań Na dzień wyłączenia z ksiąg rachunkowych całości lub części zobowiązania finansowego wynik z operacji ustala się jako: - różnicę między kwotą zapłaty a wartością wyłączonego z ksiąg rachunkowych zobowiązania, w tym nierozliczonego dyskonta lub premii. Wynik ten zalicza się do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego, w rachunku zysków i strat wykazywanych w pozycji aktualizacja wartości inwestycji. Wyłączenie z ksiąg rachunkowych zobowiązania finansowego następuje wtedy, gdy zobowiązanie wygasło, tzn. obowiązek określony w umowie został wypełniony, umorzony lub termin jego dochodzenia wygasł. 54 Różnice z przeszacowania aktywów i zobowiązań finansowych wycenanianych według wartości godziwej Aktywa przeznaczone do obrotu koszty lub przychody z tytułu aktualizacji wyceny inwetycji Aktywa dostępne do sprzedazy Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny Zobowiązania przeznaczone do obrotu Różnice z przeszacowania aktywów i zobowiązań finansowych wycenanianych według skorygowanej ceny nabycia Udzielone pożyczki i nalezności własne Przychody lub koszty odsetkowe Inne zobowiązania finansowe nie przeznaczone do obrotu Aktywa utrzymywane do terminu wymagalności 55 Zmiany w MSR 39 I Zakres 1. Objęcie standardem kontraktów gwarancji finansowych (jeśli nie są umową ubezpieczeniowa zgodnie z MSSF 4) 2. Kontrakty kupna lub sprzedaży niefinansowego składnika majątkowego powinny być objęte standardem 39, jeśli mogą być rozliczane w netto w środkach pieniężnych lub w innym instrumencie finansowym, jeżeli nie służą otrzymaniu lub dostarczeniu składnika niefinansowego ( celem jest zrealizowanie zysków z krótkoterminowych zmian cen. 3. Standardem nie zostały objęte zobowiązania do udzielenia pożyczek, które nie SA kwalifikowane jako wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy i nie mogą być rozliczane netto (np. zobowiązania do udzielenia pożyczek na warunkach poniżej stopy rynkowej) II Definicje 1. Zmiana definicji pożyczek udzielonych i wierzytelności własnych – są to pożyczki, które nie są kwotowane na aktywnym rynku. III Wyłączenie aktywów finansowych 1. Standard postanawia, że wyłączenie powinno mieć miejsce wtedy, gdy instrument finansowy przestaje stanowić ryzyko lub być przedmiotem korzyści. Dodatkowo warunkiem wyłączenia może być utrata kontroli nad składnikiem aktywów lub pasywów. 2. W przypadku instrumentów złożonych wyłączeniu może podlegać część składnika. Jednostka określa, możliwość wyłączenia części składnika jeśli : a) stanowi wyraźnie określone przepływy pieniężne ze składnika aktywów 56 b) stanowi w pełni proporcjonalny udział w przepływach pieniężnych ze składnika c) w pełni proporcjonalny udział w wyraźnie określonych przepływach pieniężnych. Jeśli nie ma tych warunków, to wyłączenie powinno mieć charakter całościowy. 3. Nowe pojęcie „przeniesienia składnika aktywów finansowych. Jednostka przenosi składnik finansowy wtedy i tylko wtedy, gdy : a) zatrzymuje umowne prawo do otrzymywania przepływów pieniężnych ze składnika aktywów, ale bierze na siebie umowny obowiązek przekazania tych przepływów innemu odbiorcy b) przenosi umowne prawa do otrzymywania przepływów pieniężnych ze składnika aktywów 4. W przypadku przeniesienia składnik aktywów powinien być wyłączony. 5. Jeśli jednostka zatrzymuje zasadniczo wszystkie rodzaje ryzyka i prawa z przeniesionego składnika aktywów, to kontynuuje ujmowanie przekazanego składnika aktywów w zakresie utrzymywanego w nim zaangażowania. IV Możliwość wyceny w wartości godziwej 1. Standard zezwala na początkowe ujęcie dowolnego składnika jako wyceniany w wartości godziwej przez wynik finansowy. Zakazano jednak jednostkom w takim przypadku przekwalifikowywać instrumenty z/do tej kategorii. 2. Wyeliminowano możliwość ujmowania w wyniku finansowym zysków lub strat w stosunku do instrumentów zakwalifikowanych do aktywów dostępnych do sprzedaży. Opcja ta nie jest potrzebna, gdyż każdy składnik można zakwalifikować do kategorii wycenianych wg. wartości godziwej przez wynik finansowy. V Sposób ustalania wartości godziwej 1. Standard ocenia zasady stosowane przy wycenie wg. wartości godziwej : 57 a) celem jest ustalenie, jaka byłaby na dzień wyceny cena transakcyjna wymiany dokonanej bezpośrednio między stronami kierującymi się przesłankami , które wynikają bezpośrednio z działalności gospodarczej b) technika wyceny : (1) obejmuje wszystkie czynniki, jakie uczestnicy rynku wzięliby pod uwagę, (2) jest zgodna z przyjętymi ekonomicznymi metodami wyceny instrumentów finansowych c) stosując techniki wyceny, jednostka przyjmuje szacunki i założenia, które uczestnicy rynku przyjęliby przy ustalaniu ceny instrumentu finansowego d) najlepszym oszacowaniem wartości godziwej instrumentu finansowego nie notowanego na rynku w momencie początkowego ujęcia jest cena transakcyjna, chyba że wartość godziwa instrumentu jest potwierdzona przez inne dostępne transakcje rynkowe lub jest oparta o techniki wykorzystujące dane z dostępnych rynków. 2. Wartość godziwa zobowiązań płatnych na żądanie nie może być mniejsza niż kwota płatna na żądanie, zdyskontowana od pierwszego dnia, kiedy staje się możliwe wymaganie tej zapłaty. VI Utrata wartości aktywów finansowych 1. Odpisu z tytułu trwałej utraty wartości dokonuje się w momencie, kiedy się ona dokonała 2. Do szacunku łącznej trwałej utraty wartości pożyczek, należności lub instrumentów utrzymywanych do terminu zapadalności w grupie stosujemy następujące reguły : a) składniki ocenia się oddzielnie lub łącznie, przy ocenie oddzielnej nie możemy skutków wyceny odnieść na grupę b) dokonując łącznej oceny jednostka grupuje aktywa według podobnych charakterystyk ryzyka kredytowego c) kontraktowe przepływy pieniężne oraz historyczne dane dotyczące strat stanowią podstawę szacowania oczekiwanych przepływów pieniężnych 58 d) metoda pomiaru utraty wartości powinna zapewnić, aby utrata wartości nie była rozpoznawana w momencie początkowego ujęcia składnika. 3. Odpisy z tytułu trwałej utraty wartości instrumentów kapitałowych dostępnych do sprzedaży nie mogą być odwracane przez wynik finansowy, wszelkie późniejsze wzrosty ujmuje się w kapitale własnym. VII Rachunkowość zabezpieczeń 1. Zabezpieczenia uprawdopodobnionych przyszłych zobowiązań są traktowane jako zabezpieczenie wartości godziwej, a nie zabezpieczenie przepływów pieniężnych. Jednakże standard wyjaśnia, że zabezpieczenia ryzyka kursowego przyszłego zobowiązania może być traktowane jako zabezpieczenie wartości godziwej albo zabezpieczenie przepływów pieniężnych. 2. Standard wymaga, aby w przypadku dokonania się zabezpieczonej planowanej transakcji , w której następuje rozpoznanie składnika aktywów lub zobowiązań finansowych, zyski lub straty ujęte w kapitale własnym nie korygowały wartości początkowej składnika aktywów lub zobowiązań (tj. zabrania się korekty wartości początkowej), lecz aby pozostawały w kapitale własnym i były ujmowane w wyniku finansowym odpowiednio wraz z ujęciem zysków lub strat wynikających ze składnika aktywów lub zobowiązań. W przypadku zabezpieczenia, które powoduje ujęcie składnika aktywów lub zobowiązań niefinansowych jednostka może dokonać wyboru, czy dokonać korekty wartości początkowej, czy pozostawić zyski lub straty wynikające z zabezpieczenia kapitale własnym i ujmować je w wyniku finansowym w momencie, kiedy składnik aktywów lub zobowiązań ma wpływ na wynik finansowy. 3. Dla zabezpieczenia wartości godziwej portfela zabezpieczanego przed ryzykiem stopy procentowej standard pozwala : a) wyznaczać pozycję zabezpieczaną, jako kwotę waluty (np. kwota dolarów, euro) a nie określone aktywa/zobowiązania b) prezentować zyski lub straty przypisane zabezpieczanej pozycji : 59 i) w osobnej pozycji w obrebie aktywów w tych okresach przeszacowania, w których pozycją zabezpieczaną jest składnik aktywów ii) w osobnej pozycji w obrębie zobowiązań w tych okresach przeszacowania, w których pozycją zabezpieczaną jest zobowiązanie c) ryzyko przedpłaty jest uwzględniane poprzez przypisywanie pozycji, które podlegają przedpłatom do okresów przeszacowania na podstawie oczekiwanych a nie umownych dat przeszacowania. 60 Podstawowe zasady rachunkowości instrumentów pochodnych: 1) instrumenty pochodne są zawsze traktowane jako przeznaczone do obrotu, chyba, że po spełnieniu określonych wymogów, zostały wyznaczone jako instrumenty zabezpieczające, 2) Każdy instrument pochodny jest ujmowany: a. w bilansie, b. według wartości godziwej, c. początkowe ujęcie instrumentów pochodnych następuje w wartości godziwej poniesionych wydatków/uzyskanej kwoty (lub przekazanych/otrzymanych w zamian innych składników majątkowych), 3) ujęcie zmian wartości godziwej instrumentu pochodnego następuje: a. w rachunku zysków i strat (jeśli są to instrumenty przeznaczone do obrotu lub zabezpieczają wartość godziwą), b. w wydzielonej pozycji kapitałów własnych (część efektywna zabezpieczenia przyszłych przepływów pieniężnych) oraz rachunku zysków (część nieefektywna zabezpieczenia przyszłych przepływów pieniężnych). Wymogi te zostały wprowadzone do polskiego prawa następującymi regulacjami: Znowelizowana Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości oraz Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. 61 kontrakt forward A – kontrakt terminowy P - kontrakt terminowy 1) 2) 1) 3) Środki pieniężne Sp. X 5) 5) 4) Przychody finansowe 2) 4) Koszty finansowe 3) Opis dokonanych operacji: 1) ujęcie kontraktu terminowego w kwocie jego wartości na dzień zawarcia transakcji, 2) ujęcie przychodów z wyceny kontraktu terminowego, które mogły powstać na skutek: a. wzrostu kursu kontraktu terminowego (w przypadku transakcji zakupu), b. spadku kursu kontraktu terminowego (w przypadku transakcji sprzedaży), 3) ujęcie kosztów z wyceny kontraktu terminowego, które mogły powstać na skutek: a. spadku kursu kontraktu terminowego (w przypadku transakcji zakupu), b. wzrostu kursu kontraktu terminowego (w przypadku transakcji sprzedaży), 4) przyjęcie dostawy instrumentu bazowego (np. waluty) – wycena następuje według bieżącego kursu spot panującego na rynku, 5) zapłata za dostawę instrumentu bazowego, która następuje według ceny ustalonej w kontrakcie (kurs forward) 62 kontrakt FRA (Forward Rate Agrement) Środki pieniężne Sp. X Niezreal. koszty/przychody instrumentami finans. z tyt. transakcji FRA 1a) 2a) 2b) Rozliczenie z tyt.operacji 1a) 1b) 1b) 2b) 3) 2a) Zreal. koszty/przychody z tyt. transakcji FRA 3) Opis dokonanych operacji: 1) wycena transakcji (np. na dzień bilansowy lub na dzień rozliczenia) – różnica pomiędzy bieżącą referencyjną stopą procentową a stopą ustaloną w kontrakcie. Jeżeli różnica jest dodatnia, to: a. w przypadku długiej pozycji na FRA – księgowanie (1a), b. w przypadku krótkiej pozycji na FRA – księgowanie (1b) Jeżeli różnica jest ujemna, to: a. w przypadku długiej pozycji na FRA – księgowanie (1b), b. w przypadku krótkiej pozycji na FRA – księgowanie (1a). Zapisy księgowe dokonywane są na koncie „niezrealizowane koszty/przychody z tytułu transakcji FRA” i tak: - księgowanie (1a) oznacza niezrealizowany zysk, - księgowanie (1b) oznacza niezrealizowaną stratę. Księgowania efektów następnej wyceny dokonuje się po wyksięgowaniu wyników poprzedniej., 2) na dzień rozliczenia FRA – uznanie (2b) bądź obciążenie (2a) rachunku bankowego, w zależności od salda rozrachunków, 3) przeksięgowanie niezrealizowanego zysku (straty) na zrealizowany. 63 kontrakt futures I) ewidencja bilansowa Rachunek w biurze Rach. Bieżący maklerskim 2) Prowizje 2) 8) 8) 3) 3) Koszty operacji instrum. finansowymi Rozlicz. z tyt. Przych. z oper. operacji instr. instrumentami finansowymi 4b*) 4b*) 5b, 6b 4a, 5a, 6a 4b) 4b) II) ewidencja pozabilansowa Kupno kontraktu futures Sprzedaż kontraktu futures Operacje zabezpieczające Operacje zabezpieczające 1* 7* 7* 1* 64 Opis dokonanych operacji: W zależności od celu zawarcia kontraktu dokonuje się rozliczenia przychodów i kosztów: - codziennie w przypadku kontraktu spekulacyjnego, - wynik jest rozliczany w czasie w zależności od terminu zapadalności instrumentu zabezpieczanego – kontrakt zabezpieczający. 1) ewidencja kwoty kontraktu na koncie pozabilansowym, 2) wpłata depozytu gwarancyjnego, 3) opłata za uczestnictwo (opłaty i prowizje za zawarcie transakcji terminowych), 4) ustalenie wyniku zamknięcia dnia: a. zaliczenie różnicy w przychody (4a), b. zaliczenie różnicy w koszty, jeśli nie nastąpiło wezwanie do uzupełnienia depozytu (4b), c. zaliczenie różnicy koszty, jeśli nastąpiło wezwanie do uzupełnienia depozytu (4b*), 5) rozliczenie dzienne kontraktu: a. ustalenie wyniku – zysk (5a), b. przelew z Izby Rozliczeniowej (5b), 6) dzień zamknięcia kontraktu – zysk, 7) wyksięgowanie kwot kontraktu z konta pozabilansowego (7*), 8) rozliczenie kontraktu. 65 kontrakt swap stopy procentowej Rozliczenie różnic z tyt. Przychody finansowe 1) transakcji swap 1) 2) Koszty finansowe 2) Środki pieniężne Sp. X 3b) 3b) 3a) 3a) Opis dokonanych operacji: 1) naliczenie przychodów z tytułu otrzymanej płatności odsetkowej 2) naliczenie kosztów z tytułu zapłaconego kuponu odsetkowego, 3) rozliczenie płatności kuponowych pomiędzy kontrahentami – wymianie podlega jedynie różnica pomiędzy dwiema kwotami: a. kwota przekazana przez podmiot drugiej stronie transakcji (3a), b. kwota otrzymana przez podmiot od drugiej strony transakcji (3b) 66 opcja call (zakup) Opcja typu call notowana na rynku i nabyta w celu spekulacyjnym. Kontrakt terminowy Rach. bieżący Koszty/przychody - opcyjny finansowe 1) 2a) 1) 2b) 3) 4), 4*) Papiery wartościowe przeznaczone do obrotu 3*) 3*) 5) Opis dokonanych operacji: 1) nabycie opcji call (np. prawa do zakupu papierów wartościowych) – premia opcyjna, 2) wycena opcji: a. wycena opcji na dzień bilansowy (zysk na opcji) – księgowanie (2a), b. wycena opcji na dzień bilansowy (strata na opcji) – księgowanie (2b), Realizacja opcji bez fizycznej dostawy. 3) realizacja opcji – zysk stanowiący różnicę między wyższym kursem papierów wartościowych w dniu rozliczenia a niższym kursem ustalonym w kontrakcie opcyjnym, 4) zamknięcie kontraktu opcyjnego. Wykorzystanie nabytej opcji zakupu – zakup papierów wartościowych. 3*) nabycie instrumentu bazowego, czyli papierów wartościowych – w terminie wykonania opcji, 4*) zamknięcie kontraktu opcyjnego, 5*) wycena papierów wartościowych do wartości rynkowej. 67 opcja put (zakup) Opcja typu put nie notowana na rynku i nabyta w celu spekulacyjnym. Opcje – wartość Rachunek Opcje – wartość czasowa Koszty/przychody 1) 2a) wewnętrzna 2b) 3), 3a) 4), 4*) 5), 5*) Aktywa 3b) Opis dokonanych operacji: 1) zawarcie kontraktu terminowego – nabycie opcji put (opcja sprzedaży), 2) wycena opcji na dzień bilansowy: a. wartość czasowa – odpis proporcjonalny (2a), b. wartość wewnętrzna (różnica między ceną wykonania a aktualną ceną składnika aktywów na rynku - księgowanie (2b). Realizacja opcji bez fizycznej dostawy. 3) realizacja opcji – zysk stanowiący różnicę między wyższą ceną wykonania opcji a niższą ceną instrumentu bazowego w dniu rozliczenia, 4) odpis pozostałej wartości czasowej opcji, 5) odpis wartości wewnętrznej opcji. Wykorzystanie nabytej opcji sprzedaży – sprzedaż instrumentu bazowego. 3a*) realizacja opcji – sprzedaż składnika aktywów po cenie wykonania opcji, 3b*) koszt sprzedanego składnika aktywów, 4*) odpis pozostałej wartości czasowej opcji, 5*) odpis wartości wewnętrznej opcji. 68 Przykładowe pytania : ............................................................................................................. 1. Podaj, który z Międzynarodowych Standardów Rachunkowości reguluje sposoby uznawania, ewidencji oraz wyceny instrumentów finansowych (nr i tytuł) ........................................................................................................................... 2. W którym roku zostało wydane Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych ............................................................................................................................ 3. Czy instrumenty finansowe są tylko aktywami firmy ? Jeśli nie, to podaj przykład, kiedy nie są. ........................................................................................................................... 4. Zgodnie z Rozporządzeniem MF wprowadzono klasyfikację instrumentów finansowych, która ma zasadniczy wpływ na późniejszą wycenę i prezentacje w sprawozdaniach finansowych. Podaj grupy instrumentów wyróżnione w tej klasyfikacji ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. .................................................................................. 5. Transakcja SWAP na stopę procentową polega na : ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ............................................................. 69 6. Dziadek podzielił lokatę 100 tys. USD zdeponowaną w banku na 10 % pomiędzy 3 wnuków w następujący sposób: a) pierwszy z nich otrzymał prawo do 5 pierwszych rocznych płatności b) drugi z nich otrzymał prawo do płatności nr 6 – 12 c) trzeci z nich otrzymał prawo do pozostałych płatności. Jaką część kwoty 100 tys. USD otrzymał każdy z nich ? 7. Trzyletnia obligacja kuponowa o nominale 100 tys zł została sprzedana za 98 tys. oprocentowanie kuponowe wynosi 10 rocznie i jest płatne co pół roku. a) czy obligację tę traktujemy jako obligację z premią, czy z dyskontem ? b) przyjmując, że oprocentowanie kuponowe odzwierciedla rynkową stopę oprocentowania dla transakcji trzyletnich, odpowiedz, czy warunki obligacji są powyżej, czy poniżej rynku. Odpowiedź uzasadnij. ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ................... 70 Zadanie 1 Spółka ABC w dniu 1.01.2002 roku udzieliła pożyczki długoterminowej w kwocie 70.000 zł. zawarta umowa pożyczki przewiduje, że w dniu podpisania pożyczkobiorca zapłaci odsetki należne za cały okres pożyczki. Odsetki naliczane są w okresach rocznych. oprocentowanie nominalne pożyczki wynosi 10 %. Spłata pożyczki nastąpi jednorazowo w dniu 1.01.2006 roku. Efektywna stopa oprocentowania (IRR) dla tej pożyczki wynosi 13,62 %. Zaksięguj zdarzenie udzielenia pożyczki oraz skutki zmiany jej ceny ustalone na kolejne dni bilansowe (koniec roku kalendarzowego), aż do momentu jej spłaty. Zadanie 2 Spółka C 20 listopada 2001 roku zawarła z bankiem opcję zakupu (call) 1000 USD za 6 miesięcy po cenie 4,2 zł.. Cena nabycia opcji (premia opcyjna) wynosiła 100 zł. Na dzień 31.12.2001 roku cena opcji (wartość godziwa) wynosiła110 zł. W momencie rozliczenia transakcji (20.05.02) wartość opcji wynosiła 105 zł. Spółka zarobiła na transakcji 5 zł. Zaksięguj zdarzenia w dniach 20.11; 31.12; oraz 20.05. Zadanie 3 Spółka nabyła za gotówkę w dniu 2.01.00 akcje za kwotę 2000 złotych i zakwalifikowała je do długoterminowych aktywów 71 finansowych. Na dzień 31.12.00 wartość rynkowa tych akcji wynosiła 2.100 złotych. złotych dniu 20.04.2001 spółka sprzedała akcje za cenę 2.200 złotych. Należy zaksięgować zdarzenia w dniach 02.01; 31.12; 20.04. 72
