Etyka

Etyka - wykład 4
Istota ludzkiego działania
– czyn osoby
1. Istota czynu osoby

1.
2.
Założenia podstawowe:
Człowiek jest istotą podążającą za dobrem, prawdą i
pięknem/miłością;
Człowiek jest istotą rozumną (animal rationale) i
wolną.



rozum – władza zmierzająca do poznania prawdy i
odkrycia dobra,
wola skłania człowieka do tego dobra.
3. Człowiek jest istotą, której czyny (akty) są
ukierunkowane na cel.
1. Istota czynu ludzkiego


Akt ludzki (actus humanus) – czyn świadomy i
wolny;
Akt człowieka (actus hominis) - który jest
wykonywany machinalnie, bez myślenia o nich i
pożądania
•
•
•
•
- działanie narządów wewnętrznych;
- działanie odruchowe;
- działanie wymuszone przemocą;
- działanie nieświadome (aktualnie, bądź habitualnie).
1. Istota czynu ludzkiego
Akt rozumny (akt ludzki - actus humanus) – pochodzi
sprawczo od woli człowieka, wprowadzonej do
działania przez rozumowe poznanie dobra (celu)
jako zamierzonego przez nią skutku.
Akt nierozumny (akt człowieka - actus hominis) –
pochodzą sprawczo od innych władz człowieka bez
udziału rozumu i woli, czyli bez jego świadomości
albo przynajmniej udziału woli.
Etyka zajmuje się wyłącznie aktami rozumnymi.
1. Istota czynu ludzkiego
1.
2.
Zadanie rozumu
nihil volium nisi precognitum
Poznanie teoretyczne;
Poznanie praktyczne:
•
•
•
•
Wartościuje,
Porusza wolę,
Ocenia możliwości zdobycia przedmiotu,
Ocenia środki prowadzące do zdobycia.
1. Istota czynu ludzkiego
Zadanie wolnej woli
o
o
o
o
Utrzymanie wolności wobec pożądania przedmiotu;
Podtrzymania dążenia do dobra przedmiotu;
Umiłowanie dobra;
Wielkoduszne dążenie mimo trudności.
Między pozytywną oceną intelektualną, a wolą pojawia się
jeszcze wielkoduszna miłość, która podtrzymuje wolę
osiągania celu mimo rozmaitych trudności.
1. Istota czynu ludzkiego
Podstawowe kategorie aktów rozumnych:
1.1. akt rozumny konieczny – występuje wówczas, gdy wola zostaje
zdeterminowana do działania specyficzną naturą jakiegoś dobra, którym
jest dobro nieskończone (Absolut), bezpośrednie poznanie absolutu
przez człowieka z konieczności wyzwala nieodwracalny akt duchowej
miłości (w warunkach aktualnej egzystencji człowiek nie wykonuje tego
rodzaju aktów);
1.2. akt rozumny wolny – jest to taki akt, w którym wola, nie krępowana
przez przeszkody zewnętrzne, ani nie poddana przymusowi działania
według praw przyrody względnie najsilniejszego motywu dokonuje
wyboru określonego dobra spomiędzy kilku poznanych możliwości
działania (między możliwościami działania lub niedziałania, między
dobrami krańcowo sobie przeciwnymi, np. miłością i nienawiścią,
między dobrami gatunkowo różnymi, np. uprawianiem sportu i nauką).
1. Pojęcie aktu wolnego
Podstawowe podziały aktów wolnych:
 akt samorodny i akt nakazany:
akt samorodny – pochodzi bezpośrednio od samej woli
jako jego właściwej przyczyny i polega wyłącznie na jej
działaniu, np. akt miłości;
akt nakazany – jest spełniany przez inną władzę człowieka
pod wpływem nakazu ze strony woli (może polegać na
spełnieniu przez człowieka jakiejś czynności lub jej
zaniechaniu; może być działaniem pozytywnym bezpośrednim, bez pośrednictwa innych osób, albo pośrednim, o ile
dzieje się przy pomocy innej osoby – nakaz, polecenie);
1. Pojęcie aktu wolnego
cd. Podstawowe podziały aktów wolnych:
 akt w pełni świadomy i akt częściowo świadomy:
- akt w pełni świadomy dokonuje się przy pełnym poznaniu
dobra (celu), tak że człowiek wie, co robi, a równocześnie
czyni to przy pełnej zgodzie ze strony woli;
- akt częściowo świadomy występuje wówczas, gdy przy jego
wykonywaniu bądź poznanie rozumowe, bądź wolność
wyboru została częściowo ograni-czona na skutek działania
na nie jakiejś przeszkody (np. akty spontaniczne nie są do
końca przemyślane);
1. Pojęcie aktu wolnego
cd. Podstawowe podziały aktów wolnych:
 akt zamierzony aktualnie, wirtualnie i habitualnie (w zależności od
intencji):
- intencja aktualna – występuje wówczas, kiedy wykonaniu odpowiedniej
czynności towarzyszy świadomość zamierzenia, czyli woli spełnienia tego
aktu;
- intencja wirtualna – występuje wówczas, gdy człowiek podjął decyzję
spełnienia danej czynności, decyzji tej nie zmienił, tkwi ona w podświadomości, ale w danym momencie nie uświadamia sobie jej (występuje przy
czynnościach spełnianych częściej);
intencja habitualna – występuje wtedy, gdy człowiek podjął określoną
decyzję, nie odwołał jej, ale z czasem zupełnie o niej zapomniał i nie
wywiera ona wpływu na jego działanie, chociaż może spowodować w
człowieku określone skutki;
1. Pojęcie aktu wolnego
cd. Podstawowe podziały aktów wolnych:
 akt niechcenia – występuje tam, gdzie zachodzi akt oporu i
odwrócenia się woli od określonego przedmiotu;
niechcenie może być:
a) całkowite, gdy wola odwraca się od danego przedmiotu z
całą, na jaką ją stać, stanowczością,
b) połowiczne, gdy wola odwraca się od odpowiedniego
przedmiotu z pewnym wahaniem i ociąganiem się,
dowodząc tym samym częściowego w nim upodobania.
2. Struktura aktu wolnego
Rozum
Wola
1. Pomysł o przedmiocie jako o
dobrym lub złym
2. Upodobanie lub nieupodobanie w
nim
Z
A
M
I
E
R
Z
E
N
I
E
3. Zamysł: myśl o przedmiocie jako
o celu
4. Zamiar osiągnięcia go
5. Namysł: rozważanie środków do
celu
6. Przyzwolenie na jedne, odrzucenie
drugich
7. Rozmysł: rozsądzenie między
środkami
8. Wybór jednego z nich
Inne władze
2. Struktura aktu wolnego
Rozum
W 9. Rozkaz: postanowienie, czyli
Y zarządzenie czynu
K
O
N
A
N
I
E 13. Osąd przebiegu całej
czynności
Wola
Inne władze
10. Wykonanie czynne
11. Wykonanie bierne
12. Zadowolenie z osiągniętego
celu
3. Przeszkody ograniczające
dobrowolność aktów - ogólnie
Uwarunkowania ludzkiego działania - ogólnie
•
•
•
•
Kondycja psychofizyczna człowieka;
Uwarunkowania wewnętrzne (zdolności, charakter);
Uwarunkowania zewnętrzne (wychowanie, wykształcenie,
rodzina, przebyte choroby);
Okoliczności zewnętrzne.
3. Przeszkody ograniczające
dobrowolność aktów
Przez przeszkody aktu ludzkiego rozumie się ogół czynników, które
oddziaływując na określony akt ludzki bądź utrudniają normalne
funkcjonowanie rozumu lub woli, bądź całkowicie je uniemożliwiają.
Przeszkody mogą być:
2.1. aktualne:
 niewiedza (ignorantia),
 uczucia zmysłowe (passiones),
 strach (metus),
 przymus (violentia);
2.2. habitualne (stałe, trwałe):
 błędne opinie i uprzedzenia,
 wrodzone skłonności i nałogi,
 choroby psychiczne.
3.1. Przeszkody aktualne

Niewiedza - brak należytego poznania określonego przedmiotu, czyli
poznania wymaganego do dokonania właściwej oceny moralnej
danego aktu. Niewiedza może być pokonalna i niepokonalna. Istnieje
też niewiedza
z premedytacji.
Niewiedza (ignorancja):
•
pokonalna
•
niepokonalna
•
zamierzona
3.1. Przeszkody aktualne



Uczucia – przeżycie zadowolenia lub przykrości, doznane w zmysłowych
władzach człowieka, a wywołane dążeniem danego człowieka do przedmiotu
podpadającego pod zmysły. W sferze pożądliwej wyróżnia się uczucia:
pragnienia i obawy, radości i smutku, a w sferze popędliwej: otuchę,
zwątpienie, odwagę, strach i gniew.
Strach – stan niepokoju odczuwany przez władze zmysłowe człowieka,
a spowodowany zagrożeniem przez zło trudne do uniknięcia. Strach może
być niepohamowany lub umiarkowany.
Przymus, gwałt – nacisk fizyczny ze strony innej osoby, powodujący
spełnianie przez daną osobę określonej czynności. Dzielony jest na przymus
bezwzględny i względny.
3.2. Przeszkody habitualne



Błędne opinie i uprzedzenia – silne przekonania umysłowe
niezgodne z obiektywną prawdą moralną, a wykształcone w wyniku
wychowania lub wpływów środowiska.
Wrodzona skłonność – wynikły z fizycznej i psychicznej konstytucji
człowieka pociąg do wykonywania określonych czynności.
Nałóg – nawyk moralnie ujemny, powstały w wyniku częstego
spełniania określonych aktów (odpowiedzialność moralna uzależniona
od świadomości konsekwencji nałogu w momencie wchodzenia w
niego).
Choroba psychiczna – stan psychopatologiczny – stan osobnika,
który na skutek niezdolności poznawczej lub emocjonalnej nie jest
przystosowany do spełniania elementarnych zadań życiowych.
4. Istota czynów moralnych – wyjaśnienie pojęć
Zdanie opisowe – wypowiedź rejestrująca dane doświadczenia lub
intelektualnie stwierdzoną strukturę istotową jakiegoś bytu, jego własności,
relacje (róża jest czerwona, człowiek jest istotą wolną).
Zdanie wartościujące – wypowiedź, w której człowiek orzeka o określonym
przedmiocie, że posiada on wartość dodatnią lub ujemną, najczęściej wyrażoną
za pomocą orzecznika: dobry lub zły, cenny lub bezwartościowy, piękny lub
brzydki (X jest dobry, Y jest wspaniały, obraz jest piękny).
Zdanie opisowo-wartościujące (X jest prawdomówny, Y jest bezinteresowny).
Wartość – odpowiadająca podstawowym duchowym uzdolnieniom człowieka
określona doskonałość odpowiednich przedmiotów ze świata przyrody, działań
i dzieł człowieka. Charakteryzują się one tym, że w świadomościowym obrazie
świata zajmują wyższą od innych bytową pozycję i wyzwalają swoiste duchowe
przeżycia i dążenia.
4. Istota czynów moralnych – wyjaśnienie pojęć
Podział sądów wartościujących:
Sądy wartościujące
Oceny aksjologiczne
(dotyczą wartości dobra)
Oceny moralne
(przedmiot badań etyki)
Oceny estetyczne
(dotyczą wartości piękna)
Oceny pozamoralne
4. Istota czynów moralnych – wyjaśnienie pojęć
1.Działanie moralne to takie,
–
–
które jest zgodne z normą moralną;
które jest ukierunkowane na cel:
4. Istota czynów moralnych – wyjaśnienie pojęć
a.
b.
c.
W relacji do Boga - ostateczne zjednoczenie człowieka ze Stwórcą i
Zbawicielem. Wszystkie czyny, które prowadzą do tego celu są czynami
moralnie dobrymi, te zaś, które odwodzą od tak określonego celu są złe.
W odniesieniu do świata – poznanie prawdy, odkrycie wartości i
dążenie do jego dobra: [moralność polega na] „racjonalnym skierowaniu
ludzkiego czynu ku dobru w jego prawdzie oraz dobrowolnym dążeniu
do tego dobra, poznanego przez rozum” VS 72
W relacji do siebie/człowieka - postrzegać go tak, jak postrzega czł.
sam Bóg, w odniesieniu do jego ostatecznego celu.
„Działanie jest moralnie dobre, kiedy wybory dokonywane przez wolność
są zgodne z prawdziwym dobrem człowieka i tym samym wyrażają
dobrowolne podporządkowanie się osoby jej ostatecznemu celowi, to
znaczy samemu Bogu: najwyższemu dobru, w którym człowiek znajduje
pełne i doskonałe szczęście” (VS 72 ).
4. Istota czynów moralnych – wyjaśnienie pojęć
Kategorie aktów w zależności od wartości moralnej:

akty moralnie dobre;

akty moralnie złe;

akty moralnie obojętne.
Czynniki determinujące treść wartościowania moralnego:

czyn;

motywy i zamierzenia podmiotu, dla których dana czynność
została podjęta

wielorakość skutków przez daną czynność
urzeczywistnionych.
Rodzaje aktów poddawanych ocenie moralnej:

akt prosty (wola zamierzająca czynności – cel)

akt złożony (wola – środki – cel).
4. Istota czynów moralnych – wyjaśnienie pojęć
Bezpośrednim przedmiotem wartościowania
etycznego są czyny, akty, postępowanie
człowieka.
Związek czynu z osobą (agere sequitur esse) wskazuje, że
wartość czynu określa równocześnie wartość
osoby zarówno w sensie statycznym, jak i
dynamicznym.
4. Istota czynów moralnych – źródło moralności
Źródło moralności – zasada dzięki której dokonuje
się oceny czynu.



Należą do nich:
cel przedmiotowy, czyli przedmiot działania;
cel podmiotowy, czyli intencja działającego;
okoliczności czynu.
4. Istota czynów moralnych – źródło moralności
1)
2)
W dynamicznej strukturze aktu prostego najbardziej kluczową i
rzutująca na wygląd całości pozycję zajmuje przedmiot aktu, czyli cel
czynności. Jest on przedmiotem zamierzenia ze strony podejmującego
akt człowieka.
Przedmiotem aktu (celem czynności, celem przedmiotowym) jest
skutek aktu do którego urzeczywistnienia zmierza akt mocą
właściwej sobie wewnętrznej celowości.
Obok naturalnego skutku, tożsamego z celem przedmiotowym, akt
może wywoływać skutki zmienne, tzw. skutki uboczne (jeżeli podmiot
zwraca się do któregoś z nich, staje się on wówczas celem sprawcy
czynu, celem podmiotowym). Wraz ze innymi zmiennymi czynnikami
aktu, do których na-leżą motywy, uczucia, warunki czasu i miejsca,
tworzą one okoliczności aktu ludzkiego.
Okoliczności to ogół zmiennych czynników w strukturze aktu,
które łącznie z celem sprawcy czynu osiągalnym jako skutek uboczny
dopełniają dynamiczną rzeczywistość aktu ludzkiego, opartą na
stałym fundamencie celowości aktu.
4. Istota czynów moralnych – źródło moralności
Okoliczności aktu mogą mieć charakter fizyczny bądź moralny.
Aby okoliczność miała charakter moralny, musi ona zawierać w swej treści
odpowiedni sens moralny,
1)
sprawiający, że akt moralnie obojętny staje się aktem dobrym lub złym,
lub
2)
powiększający albo pomniejszający istniejące dobro lub zło czynu.
Okoliczności aktu można określić zadając pytania:
1)
kto? (przyjaciel, osoba obca, ksiądz, lekarz, nauczyciel, prezydent);
2)
co? (cenna osobista pamiątka, wdowi grosz);
3)
gdzie? (w kościele, na jarmarku, w obozie koncentracyjnym);
4)
jakimi środkami? (samodzielnie, wciągając osoby nieletnie);
5)
w jaki sposób? (przez zagłodzenie, zastrzelenie, przez wysiłek osobisty);
6)
kiedy? (w czasie żałoby);
7)
w jakim celu?
4. Istota czynów moralnych – źródło moralności
Pierwszą i podstawową wartościowość moralną aktu prostego
określa jego przedmiot (cel czynności), natomiast okoliczności,
wśród nich także cel sprawcy czynu pełnią rolę czynników
wtórnych, dopełniających podstawową wartościowość
przedmiotu.
Przyznanie pierwszeństwa w moralnej ocenie aktu jego celowi
przedmiotowemu wskazuje na nieprzekraczalne granice dobra i
zła moralnego. Takich granic nie zakłada ani teleologizm, ani
sytuacjonizm etyczny.
5. Moralna specyfikacja aktu złożonego
Akt złożony zachodzi wówczas, kiedy podmiot działający dąży do urzeczywistnienia określonego dobra zamierzonego ze względu na nie samo za pomocą
zróżnicowanych i gatunkowo odrębnych środków.
W strukturze aktu złożonego miejsce centralne i nadrzędne zajmuje cel, dlatego
w porządku moralnym cel stanowi czynnik podstawowy, określający moralną
treść aktu złożonego jako całości.
Poszczególne środki wchodzące w skład budowy aktu złożonego zachowują
w ramach całości swoją heterogenną odrębność, czyli również posiadają swoją
moralną określoność, uzależnioną przede wszystkim od przedmiotu aktu.
Jeżeli człowiek włącza jakieś akty jako środki w działanie skierowane ku
odpowied-niemu celowi, akceptując zawartą w nich treść moralną, jest za tę
treść moralnie odpowiedzialny.
cd - 5. Moralna specyfikacja aktu złożonego
W determinowaniu moralnej określoności aktu złożonego zachodzi współzależność między jego celem a środkami.
Typowe warianty powiązań aksjologicznych celu ze środkami:
1)
Czyn z przedmiotu dobry służy do osiągnięcia dobrego celu lub czyn zły
jest spełniany dla złego celu. [jałmużna w celach pokutnych lub kradzież
na alkohol]
2)
1)
Czyn z przedmiotu obojętny służy do osiągnięcia celu dobrego lub złego.
[spacer w celu nabrania sił do pracy a spacer w celu uniknięcia pracy]
Czyn z przedmiotu dobry zostaje użyty do zrealizowania złego celu
– akt całościowo rozpatrywany jest działaniem moralnie złym, ale zło
odnoszące się do całości aktu nie niweczy elementów dobra zawartych
w przedmiocie środka. [pomoc materialna za milczenie o własnych
nadużyciach]
2)
Czyn z przedmiotu zły zostaje spełniony dla osiągnięcia dobrego celu
– akt zły, ponieważ ze zła nie wynika nigdy dobro.
[zło moralne nie rodzi dobra moralnego, ale zło fizyczne może
przyczyniać się do moralnego dobra – operacja]