PODSTAWY WIEDZY O PRAWIE sem. I A.WWord2003

PODSTAWY WIEDZY O PRAWIE
(na podstawie: W.Siuda - „Elementy prawa dla
ekonomistów”, Scriptum, Poznań 2006, T.
Stawecki, P. Winczorek - „Wstęp do
prawoznawstwa”, wyd. U.W. 1994)
Definicja prawa
Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo
i zagwarantowanych przymusem państwowym.
wydawanie norm - państwo, działając poprzez upoważniony organ, tworzy
nową, nie istniejącą przedtem normę
sankcjonowanie norm - państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za
obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo,
które zaczynają się posługiwać zwyczajem tak jak prawem
 W państwach współczesnych prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze
ustanawiania norm.
 Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem, prawo nie może istnieć bez państwa.
 Integralną cechą prawa jest przymus stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania.
Przymusem dysponuje państwo, stwarzające w tym celu specjalny aparat, zwany
aparatem przymusu.
kierunek pozytywistyczny uznaje, te prawem jest zespół norm ustanowionych i
chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu bezpośredniego ( tylko
prawo pozytywne jest prawem).
kierunek prawnonaturalny zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym wzorem
zachowań, że ludzie związani są także prawem natury, czyli normami lub ideałami nie
będącymi wytworem ich stanowienia.
kierunek realistyczny sprzeciwia się koncepcjom pozytywistycznym, jak i
prawnonaturalnym. Pierwszym zarzuca przede wszystkim nieuzasadnioną wiarę w teksty
prawne, drugim poszukiwanie wzorców prawa poprzez spekulatywne rozważania zamiast
rzetelnej analizy praktyki życia społecznego.
prawo w znaczeniu „prawniczym” -zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez
odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony jest przymusem, jaki
stosować może to państwo.
 Prawo jest uporządkowanym zbiorem norm.
 Uporządkowanie prawa polega na jego podziale na gałęzie, w ramach których
występują instytucje prawne.
W I E L O Z N A C Z N O Ś Ć T E R M I N U „PRAWO”
1.
Prawo publiczne - prawo odnoszącym się do interesu
państwa (np. prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, finansowe).
2.
Prawo prywatne - prawo dotyczące korzyści
poszczególnych jednostek (np. prawo cywilne, handlowe, rodzinne).
1. Prawo podmiotowe - zespół uprawnień służących podmiotowi prawa, tj. osobie
fizycznej lub osobie prawnej. Zgodnie z koncepcją prawa natury ma ono charakter
przyrodzony i jest niezbywalne.
2. Prawo przedmiotowe - ogół norm wyznaczających podmiotom prawa określone
zachowania, tzn. regulujących wszystkie istotne elementy stosunku prawnego
(treść, przedmiot i podmiot stosunku prawnego).
1. Prawo materialne - ogół norm regulujących merytoryczną treść stosunków
prawnych, czyli uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne
sankcje za ich przekroczenie lub niedopełnienie. np. prawo karne materialne
(ujęte w zasadniczej części przez kodeks karny) określające zasady
odpowiedzialności karnej, obejmujące wykaz czynów zakazanych oraz prawo
cywilne materialne (uregulowane przede wszystkim w kodeksie cywilnym)
określające poszczególne typy stosunków prawnych (umów, zasad dziedziczenia
itp.).
2. Prawo formalne (procesowe) - reguluje tryb postępowania przed organami
państwa związany z dochodzeniem uprawnień i obowiązków określonych w
prawie materialnym ( np. kodeks: postępowania karnego, postępowania cywilnego
i postępowania administracyjnego,)
ZWIĄZEK PRAWA Z MORALNOŚCIĄ
Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół
norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe.
W każdym społeczeństwie istnieje zespól norm moralnych wspólnych dla całego
społeczeństwa jako tzw. elementarne normy moralne.
 Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych.
 W niektórych dziedzinach postępowanie ludzi reguluje tylko prawo, w innych tylko
moralność.
 Między prawem a moralnością może dochodzić do kolizji, polegających na tym, że
prawo zobowiązuje do postępowania, którego moralność nie aprobuje lub nawet
zabrania.
Z punktu widzenia stosunku do moralności normy prawne dzielą się na:
a) moralnie pozytywne (nakazują sposób postępowania zgodny z naszym poczuciem
moralności)
b) moralnie negatywne (sprzeciwiają się naszemu poczuciu moralności)
c) moralnie obojętne ( nie poddają się ocenie z punktu widzenia moralności)
Normy prawne, moralne i obyczajowe
normy moralne - odnoszą się do tych zewnętrznych zachowań człowieka i do tych jego
intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei
dobra, tzn. które chronią takie podstawowe wartości ludzkie, jak życie, godność, wolność,
sprawiedliwość, pokój itp. , odnoszą się nie tylko do zewnętrznych (tj. obserwowalnych przez
innych ludzi) zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji — przeżyć
emocjonalnych i intelektualnych;
normy obyczajowe - odwołują się do konwencji społecznej i dotyczą zachowań
ujmowanych w kategoriach co „wypada” a co „nie wypada” w danych okolicznościach.
 Normy prawne i moralne (obyczajowe) są z sobą zbieżne (np. większość norm prawa
karnego jest zbieżna z naszym poczuciem moralności) lub rozbieżne (np. normy
prawa rodzinnego i prawa kanonicznego w odniesieniu do problematyki rozwodów).
 W odniesieniu do norm moralnych sankcja za ich naruszenie polega nie tyle na
działaniu jakiejś sformalizowanej instytucji (państwa, Kościoła), podjętym w
przepisanym trybie, ile na potępieniu i odrzuceniu ze strony społeczeństwa albo
grupy, do której należy osoba działająca niezgodnie z powinnością (tzw. bojkot
czynny i bierny). Istotne są też wewnętrzne przeżycia naruszającego normę (wyrzuty
sumienia).
 Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy. Do przestrzegania norm moralnych
skłania ludzi presja opinii publicznej nakazy sumienia, nawyki itp.
 Normy prawne mają charakter dwustronny, tzn. wynika z nich dla jednej osoby
obowiązek, dla drugiej zaś prawo, będące odpowiednikiem tego obowiązku.
 Normy moralne mają charakter jednostronny, nakładają tylko obowiązki, nie dając
innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków.
 Normy prawne odnoszą sie tylko do czynów i słów człowieka, nie zajmują się
natomiast jego psychiką.
 Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka, moralność
wskazuje jedynie ogólny kierunek postępowania,
PRAWO JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE
 prawo pojawia się wtedy, gdy występują relacje między jednostkami ludzkimi w
ramach zorganizowanej grupy;
 prawo nie dotyczy stosunku człowieka do siebie samego, do Boga, czy zjawisk
przyrody, chyba że stosunki te mają jakieś odniesienia i uwarunkowania społeczne;
 prawo wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym; ma je
chronić i urzeczywistniać;
 prawo powstaje jako produkt sformalizowanego procesu decyzyjnego, toczącego się w
ramach grup społecznych;
 prawo jest formułowane i sankcjonowane przez społeczeństwo za pośrednictwem
jego instytucji;
 obowiązywanie norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla
prawa;
Normatywny charakter prawa - prawem są normy (reguły, zasady, przykazania), co
oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za powinne, inaczej mówiąc obowiązujące,
wiążące, dyscyplinujące do określonego sposobu postępowania.
Perswazyjna (wychowawcza) rola prawa - posłuch dla prawa może wynikać z szacunku
dla prawa jako takiego (postawa legalistyczna) lub z chęci uniknięcia odpowiedzialności
(postawa oportunistyczna).
Kultura prawna
 ( w węższym znaczeniu) - wiedza o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa
(gotowość lub brak gotowości przestrzegania jego norm), ocena prawa i postulaty co
do jego zmian.
 ( w szerszym znaczeniu) - stan prawa (jego treść i forma), doktryny prawne i nauka o
prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stosowaniem prawa oraz to
wszystko, co wchodzi w skład pojęcia „kultura prawna” w węższym znaczeniu.
Świadomość prawna - znajomość przepisów i instytucji prawnych przez społeczeństwo a
także ocena obowiązującego prawa i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez
społeczeństwo kierunku.
PAŃSTWO I PRAWO
Prawo jako zjawisko polityczne. Instrumentalizacja prawa
Związek prawa z procesami sprawowania władzy
a) prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej
(najczęściej państwowej).
zakazy i nakazy określonego zachowania wraz z
towarzyszącymi im sankcjami stanowią bodziec skłaniający do zachowania
oczekiwanego przez sprawujących władzę, którzy dzięki temu mogą osiągać
zakładane przez siebie cele;
b) prawo jest ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę.
c) prawo określa obowiązki i uprawnienia osób nie sprawujących funkcji władczych w
ich stosunkach wzajemnych, a także w stosunkach z instytucjami władztwa
publicznego;
prawo ma charakter perswazyjny, tzn. kształtuje wyobrażenia, postawy polityczne i
zachowania adresatów norm prawnych
Instrumentalizacja prawa – posługiwanie się prawem wyłącznie jako narzędziem
sprawowania władzy publicznej (może być ono skierowane przeciwko szanowanym w
danym społeczeństwie wartościom, jeśli wymagają tego cele ludzi sprawujących władzę).
Prawo może być skutecznym instrumentem sprawowania władzy tylko wtedy, gdy w swej
treści i formie respektuje podstawowe, akceptowane społecznie wartości.
Państwo jest polityczną, hierarchiczną, przymusową, terytorialną i
suwerenną organizacją obejmującą całe społeczeństwo.
Państwo jako organizacja - wielka grupa społeczna, wyposażona w instytucje władztwa
publicznego i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo) obejmująca całą
ludność zamieszkałą na danym terytorium.
Pojęcie narodu.
 polityczna koncepcja narodu - naród to zbiorowość obywateli, wspólnota
zintegrowana przez państwo
 kulturowe ujęcie narodu - naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną
kulturę narodową, na którą składają się takie czynniki, jak wspólny język,
wielopokoleniowa tradycja narodowa, wspólne symbole, bohaterowie, wspólna
religia, określone terytorium, tj. miejsce zwane ojczyzną,
Państwo jako organizacja polityczna - władza państwowa jest szczególnym rodzajem
władzy politycznej, ponieważ z jej pomocą państwo realizuje swą podstawową funkcję, jaką
jest rozstrzyganie konfliktów między wielkimi grupami społecznymi, powstałych na tle ich
zróżnicowanych potrzeb i interesów.
Państwo jako organizacja hierarchiczna - państwo opiera się na działaniu rozbudowanego
aparatu władzy państwowej, w którym decyzje poszczególnych osób są uporządkowane w
sposób hierarchiczny, tzn. od najwyższych do najniższych.
Państwo jako organizacja przymusowa.
Przymus państwowy jest:
 zorganizowany, tzn. mogą go stosować tylko organy państwa, działające zgodnie z
prawem
 sformalizowany, czyli ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez
prawo
 wyposażony w możliwość legalnego posłużenia się przemocą fizyczną, tzn.
pozbawienia człowieka wolności, mienia lub nawet życia
Przymus państwa dotyczy wszystkich osób, które znajdą się na jego terytorium.
Państwo jako organizacja terytorialna
 Każde państwo w sposób konieczny związane jest z określonym obszarem.
 Terytorium państwa - obszar ziemi wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód
morskich oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim państwa aż do
strefy przestrzeni kosmicznej.
 Terytorium wyznaczone jest poprzez ustalenie granicy oddzielającej terytoria
sąsiadujących państw.
 Kompetencje przysługujące organom państwa na jego terytorium rozciągane są na
pokłady statków morskich i powietrznych należących do danego państwa. Nie
oznacza to, że pokłady statków morskich i powietrznych są fragmentem jego
terytorium.
Związki prawa i państwa
 państwo działając za pośrednictwem swych organów i w przewidzianych ustawowo
formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;
 tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje władcze wobec wszystkich
podmiotów podległych jego władzy suwerennej;
 prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa legitymizuje
prawnie władzę państwową;
 prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach
z państwem.
JĘZYK PRAWA
Rodzaje wypowiedzi
 opisowe - stwierdzające pewne fakty, tzn. przekazujące informacje o stanach rzeczy
lub zdarzeniach, poddawane sprawdzeniu z punktu widzenia kryterium prawdy i
fałszu.
 ocenne - wyrażające ocenę, czyli określony stosunek autora wypowiedzi, do
wskazanego wycinka rzeczywistości, ich treścią jest aprobata bądź dezaprobata
pewnego stanu rzeczy, sprawdzane są poprzez uzgodnione kryteria oceny.
 normatywne - wskazują pewien wzór zachowania jako wiążący, ich treścią jest
skierowane do adresata żądanie określonego zachowania się.
Język prawny - język tekstów prawnych (tekstów aktów normatywnych) zawierających
wypowiedzi normatywne, odmiana narodowego języka naturalnego, ze względu na
szczególne cechy charakteryzująca się odmiennym od języka naturalnego
słownictwem (terminologia prawna) i osobliwościami gramatycznymi .
Język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym,
niektóre instytucje prawne, metody badań nad prawem, sposoby wyjaśniania (wykładni)
prawa itp. Jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim
posługują ( język prawniczy praktyki, nauki prawa itp.)
SPRAWIEDLIWOŚĆ I PRAWORZĄDNOŚĆ
Sprawiedliwość - właściwość czyjegoś postępowania (postawy) polegającą na równym
traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i/lub noszących
jednakowe cechy (sprawiedliwości jako o zjawisko o charakterze etycznym).
Sprawiedliwość prawa - jednakowe traktowanie (określanie uprawnień i obowiązków
prawnych) jednakowych podmiotów (obywateli) w procesie prawotwórstwa.
Sprawiedliwe stosowanie prawa - jednakowe traktowanie jednakowych podmiotów przez
organy państwa, wówczas gdy podejmują wobec nich decyzje konkretne i
indywidualne.
Reguły „sprawiedliwości dystrybutywnej”
1. każdemu według jego dzieł
2. każdemu według jego zasług
3. każdemu według jego potrzeb.
4. każdemu według jego pozycji
5. każdemu to samo
6. każdemu według tego, co przyznaje mu prawo
PRAWORZĄDNOŚĆ - stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków
społecznych są uregulowane przepisami prawa i przepisy te są przez organy
państwa ściśle przestrzegane.
Przesłanki praworządności:
1. Istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej obejmującej wszystkie istotne
dziedziny życia.
2. Przestrzeganie prawa przez wszelkie organy państwowe.
Praworządność dotyczy działań państwa, nie zaś osób fizycznych,
Nie praworządności, jeżeli:
- mimo znanych państwu naruszeń prawa dokonany, państwo ich nie sankcjonuje;
- państwo stosuje sankcje wobec podmiotów, które nie naruszyły prawa, co jest
równoznaczne z poddawaniem ich bezprawnym represjom;
- państwo narusza dyspozycje norm prawnych.
 Nie ma państw idealnie praworządnych. Ocena stanu praworządności zależy od tego,
w ilu przypadkach i jak istotnych (np. z punktu widzenia swobód obywatelskich)
normy prawne zostały przez państwo naruszone.
 Nie każde naruszenie prawa przez państwo oznacza brak praworządności.
 Praworządności się nie narusza (łamie); naruszać (łamać, nie przestrzegać) można
normy prawne
 Praworządność istnieć może tylko państwie, w którym prawo określa granice władzy.
Koncepcja praworządności formalnej.
Za praworządne uznaje się państwo, w którym prawo pozytywne jest przez nie
przestrzegane. Treść prawa jest obojętna, natomiast jego przestrzeganie przez państwo
jest wartością samoistną, ponieważ daje obywatelom poczucie pewności i obliczalności
decyzji podejmowanych przez władze publiczne. Pewność zachowania reguł jest jedną
z ważniejszych zalet, jakich należy oczekiwać po istnieniu porządku normatywnego w
każdej zorganizowanej zbiorowości, w tym i w państwie. Sens tej zasady oddaje
paremia: dura lex sed lex — (ciężkie prawo, ale prawo).
Koncepcja praworządności materialnej.
Praworządnym jest państwo, które przestrzega prawa, ale w którym prawo spełnia
określone postulaty aksjologiczne odnoszące się do jego treści i formy, tzn. prawo
powinno m. innymi:
- być równe dla wszystkich;
- zawierać gwarancje realizacji wolności i praw.
Zgodnie z tą koncepcją niepraworządnym jest państwo, w którym:
- nie przestrzega się prawa pozytywnego;
- co prawda przestrzega się je, ale prawo to nie zachowuje uniwersalnego standardu
wolności i praw.
Gwarancje praworządności
1. Gwarancje materialne - taki sposób zorganizowania życia społecznego,
ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszanie prawa
przez państwo mało prawdopodobne lub znacznie ograniczy jego zasięg.
Do tych gwarancji zalicza się:
- demokrację polityczną
- wysoki poziom dobrobytu społecznego,
- wysoki poziom ogólnej, prawnej i politycznej kultury obywateli
2. Gwarancje formalne (instytucjonalne) - polegają na istnieniu określonych
prawem mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo w
toku jego stanowienia i stosowania. Należą do nich:
 gwarancje ustrojowe (np. trójpodział władz, swoboda działania
opozycji)
 gwarancje legislacyjne związane z cechami samego prawa ( np.
respektowanie zasady lex retro non agit, zasady prymatu konstytucji
nad ustawami i prymatu ustaw nad innymi aktami normatywnymi)
 gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa ( m.in.
istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego, gwarancje
procesowe, istnienie rzecznika praw obywatelskich (ombudsmana),
istnienie sądownictwa administracyjnego )
OBOWIĄZYWANIE PRAWA

w ujęciu aksjologicznym - opiera się na zgodności norm
ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami
prawnymi lub normami moralnymi, przykładem praktycznego
zastosowania idei obowiązywania prawa w ujęciu aksjologicznym
jest tzw. obywatelskie (cywilne) nieposłuszeństwo

realistyczne (socjologiczne, behawioralne) - polega na
występującym w masowej skali zjawisku zgodności zachowań
adresatów norm z normami prawnymi bez względu na motywy
tego zachowania;

formalne (tetyczne) - polega na uznaniu, że prawo obowiązuje
wówczas, gdy:
— zostało właściwie ustanowione (tj. przez kompetentny organ,
zgodnie z wiążącym trybem prawotwórczym);
— zostało właściwie ogłoszone;
— nie zawiera norm sprzecznych,
— nie zostało uchylone przez obowiązujące przepisy derogacyjne
DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWNE - musi spełniać szereg postulatów, aby
można było je określić tym mianem, dotyczą one treści i formy prawa oraz instytucjonalnych
gwarancji praworządności. Należą do nich:
 realizacja w państwie zasady podziału władz, tj. oddzielenia władzy
ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej;
 zapewnienie pełnej niezawisłości sądownictwa, tj. uniezależnienie wymiaru
sprawiedliwości od jakichkolwiek nacisków i powiązań;
 istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwową i
samorządową;
 istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją;
 zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego
procesu;
 przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im
kompetencji;
 istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze
współczesnymi standardami ;
 przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych
zasad prawa, takich jak: indywidualizacji odpowiedzialności karnej (zakaz
odpowiedzialności zbiorowej, domniemania niewinności, nie działania prawa
wstecz, ochrony uprawnień dobrze (tj. legalnie i w dobrej wierze) nabytych.
NORMA PRAWNA
Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub
usankcjonowana przez państwo i zagwarantowana przymusem państwowym.
 Norma prawna ma charakter ogólny i nie indywidualizuje osoby, na której ciąży
wynikający z niej obowiązek.
 Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej
osoby obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku.
Norma prawna składa się z trzech części:
l) hipoteza - określa sytuację, w której norma ma zastosowanie
2) dyspozycja - wskazuje obowiązujący w danej sytuacji sposób zachowania (co jest
dozwolone, nakazane, zakazane)
3) sankcja - określa ujemne skutki niezastosowania się do dyspozycji
NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE OBOWIAZUJĄCE ( imperatywne, ius cogens)
 Zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się
uchylić.
 Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest złamaniem prawa.
 Występują przede wszystkim w tych gałęziach prawa, które charakteryzują się
nierównością stron połączonych stosunkiem prawnym (prawo konstytucyjne,
administracyjne, finansowe, karne ).
NORMY PRAWNE WZGLĘDNIE OBOWIAZUJĄCE (dyspozytywne, ius
dispositivum)
 Znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się
inaczej w umowie.
 Najwięcej norm względnie obowiązujących zawiera prawo cywilne.
 Wchodzą automatycznie w grę w sprawach nie uregulowanych przez strony stosunku
prawnego.
 Pozwalają stronom umów ograniczyć się do zamieszczania w nich tylko
najważniejszych postanowień.
NORMY PRAWNE JEDNOSTRONNIE BEZWZGLĘDNIE WIĄŻĄCE
(semiimperatywne)
 Zapewniają możliwość zwiększenia uprawnień, ale nie dopuszczają do ich
ograniczenia (np. uprawnień pracowniczych zawartych w umowie o pracę).
 W jednym kierunku mają charakter „ius cogens” a w drugim „ius dispositivum”.
PRZEPISPRAWNY
 Jest elementarną częścią ustawy lub innego aktu normatywnego.
 Przepisem jest artykuł, paragraf, punkt, podpunkt, ustęp itd.:..
 Przepis nie musi pokrywać sie z normą prawną.
 Potocznie, terminów "norma prawna" i "przepis prawny" używa się zamiennie.
 Nie należy utożsamiać norm prawnych z przepisami prawnymi.
RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH
1. przepisy ogólne (lex gneralis) — regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki
katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły zachowania;
2. przepisy szczególne (lex specialis ) — ustanawiają wyjątki, odrębne uregulowania w
stosunku do legi generali .
3. przepisy odsyłające
 ustanowione są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie
normatywnym tych samych treści lub uzupełnienia ich o treści zamieszczone
w innym miejscu
 zawierają wskazówkę - odesłanie, gdzie, tzn. w jakim innym przepisie, można
znaleźć poszukiwane wzory zachowania się (odesłania systemowe)

odsyłają do reguł moralnych, np. zasad słuszności, sprawiedliwości
społecznej, zasad współżycia społecznego itp. (odesłania pozasystemowe wzorów postępowania poszukują w innych niż prawo systemach
normatywnych )
4. przepisy blankietowe
 nie ustanawiają żadnej reguły zachowania lecz wskazują organ państwa, który
reguły takie ma wprowadzić
 wyznaczają ogólne merytoryczne ramy przyszłej regulacji
5. przepisy przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe)
 określają, jakie normy prawne znajdują zastosowanie do faktów powstałych w
czasie, gdy nastąpiła zmiana prawa (np. według jakich przepisów toczyć się
ma wszczęte postępowanie)
 regulują sytuacje oceniane jako krótkotrwałe, akcydentalne itp.
6. przepisy uchylające (derogacyjne) - określają, które z dotychczas obowiązujących
aktów normatywnych lub poszczególnych przepisów wchodzących w skład tych
aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego
7. przepisy wprowadzające
 zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo
ustanowionego aktu normatywnego
 mogą stanowić odrębny akt normatywny zawierający przede wszystkim
przepisy przejściowe i uchylające, wydany w celu wprowadzenia w życie
innego aktu
8. przepisy końcowe - zbiorcza nazwa dla przepisów wprowadzających i uchylających,
znajdują się zwykle na końcu aktu normatywnego.
INSTYTUCJE PRAWNE - trwałe (względnie trwałe) formy regulacji pewnych
typowych stosunków społecznych ( zespół powiązanych ze sobą norm), przykłady:
związek małżeński, spadkobranie, własność, posiadanie, dzierżawa, hipoteka, spółka,
spółdzielnia, samorząd terytorialny itp.
STOSUNEK PRAWNY - stosunek społeczny uregulowany przez prawo
 Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się
podmiotami albo stronami stosunku prawnego.
 W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty.
Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może zażądać od drugiego
podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.
Każdy stosunek prawny składa się z 5 elementów:
1. Prawo podmiotowe
2. Obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu
3. Podmiot prawa
4. Podmiot obowiązku
5. Przedmiot stosunku prawnego
Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania
się od innego podmiotu prawa określonego sposobu zachowania.
 Egzekwowanie praw podmiotowych może następować
na drodze prawnej.
 Uprawniony może domagać się od odpowiednich organów państwowych, np.
sądów, pomocy w działaniu zmierzającym do uzyskania świadczenia.
ZDARZENIE PRAWNE - każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub
rozwiązanie stosunku prawnego.
 Zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje nałożenie na podmiot prawa
tych obowiązków i praw, które są przewidziane w normie prawnej.
 Zdarzenie prawne można określić jako każde zdarzenie wywołujące
skutki prawne (czyli powstanie, zmiana lub rozwiązanie stosunku prawnego).
PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH
Zdarzenia prawne
Działania
Zdarzenia sensu stricto
czyny
czyny dozwolone
akty prawne
czyny niedozwolone
czynności
akty
orzeczenia sądowe
prawne
administracyjne
konstytutywne
jednostronne dwustronne (umowy)
STOSOWANIE PRAWA - posługiwanie się przez organy państwowe
przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji.
 Stosowaniem prawa zajmują się tylko organy państwowe (organy wymiaru
sprawiedliwości, organy administracyjne, organy samorządu terytorialnego).
 Trzy etapy stosowania prawa:
a) ustalenie stanu faktycznego,
b) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu,
c) wnioskowanie i wydanie decyzji.
WYKŁADNIA (INTERPRETACJA) PRAWA - zespół czynności zmierzających do
ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.
Teoria wykładni statycznej - wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone
znaczenie, które obowiązuje tak długo, jak długo obowiązuje formalnie przepis.
Teoria wykładni dynamicznej – wraz ze zmieniającymi się stosunkami politycznymi i
ekonomicznymi, zmianami obyczajowymi oraz w sferze kultury prawnej starym przepisom należy
nadawać nową treść dostosowaną do aktualnych potrzeb.
Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” - interpretując prawo, należy się kierować
preferencjami aksjologicznymi, wiedzą o rzeczywistości i celami politycznymi ustawodawcy
czynnego w chwili dokonywania interpretacji.
1. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot

wykładnia autentyczna - wykładnia dokonywana przez organ, który wydał interpretowany
przepis, ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić.

wykładnia legalna - dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało
specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji, ma charakter obowiązujący, w Polsce nie
ma obecnie organu dokonującego wykładni legalnej.

wykładnia praktyczna - dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania
prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw, zajmują się nią organy wymiaru
sprawiedliwości i organy administracji państwowej.

wykładnia doktrynalna - zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej:
monografiach, artykułach, recenzjach itp., nie ma charakteru obowiązującego,
szczególną rolę odgrywa w momencie zmian przepisów, przyczyniając się do
ukształtowania nowego prawa w myśl swoich założeń.
2. Rodzaje wykładni ze względu na metodę
 wykładnia słowna – (inaczej gramatyczna, językowa, werbalna) polega na
ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych ,
znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji itd.
 wykładnia celowościowa – (inaczej: teleologiczna, funkcjonalna) polega na
ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego
normy te zostały wydane.
 wykładnia systematyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych
poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu
normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa.

wykładnia historyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za
pomocą materiałów historycznych.
3. Rodzaje wykładni ze względu na wynik
 wykładnia rozszerzająca - nakazuje interpretowaną normę rozumieć i
stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej.
 wykładnia ścieśniająca - nakazuje interpretowaną normę rozumieć węziej niż
to wynika z wykładni słownej.
 wykładnia stwierdzająca - nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak
wykładnia słowna.
Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa.

Nie należy interpretować tego, co jasne i oczywiste (clara non sunt interpretanda)

Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani od niego odejmować.

Zwrotom języka prawnego nie należy bez powodu nadawać innego znaczenia, niż to,
które posiadają one na gruncie języka naturalnego.

Zwrotom jednobrzmiącym, użytym w tekście prawnym należy nadawać takie same
znaczenie.

Zwroty brzmiące odmiennie należy rozumieć odmiennie.

Specyficzne zwroty języka prawnego należy rozumieć zgodnie ze znaczeniem
nadanym im w tym języku.

Wyjątków od reguł ogólnych nie należy interpretować rozszerzająco.
Reguły inferencyjne (pozwalające na wyprowadzenie „norm z norm”).
 Jeśli prawo przyznaje jakieś uprawnienia to dozwala na użycie środków prowadzących
do ich wykorzystania o ile nie są wyraźnie zakazane.
 Wnioskowanie z silniejszego (argumentum a fortiori)
a) z większego na mniejsze (a maiori ad minus) – jeśli ktoś jest uprawniony do
czynienia czegoś więcej, uprawniony też jest do czynienia czegoś mniej
b) z mniejszego na większe( a minori ad maius) – jeśli komuś zakazane jest
czynić czegoś mniej, tym bardziej zakazane jest mu czynić czegoś więcej
 Wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario) – jeśli kogoś i w pewnych
warunkach dotyczy jakiś sposób zachowania, to kogoś innego lub w innych
warunkach zachowanie to nie obowiązuje.
 Wnioskowanie z podobieństwa (argumentum a simili) - do nieuregulowanych
prawnie stosunków społecznych (luka w prawie) należy przyjąć rozwiązania, które
ustawodawca zastosował regulując stosunki o podobnym charakterze.
ŹRÓDŁA PRAWA
Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej zawierający przepisy prawne.
Źródłami prawa polskiego są:
a) Konstytucja
b) Ustawy
c) Ratyfikowane umowy międzynarodowe
d) Rozporządzenia
e) Akty prawa miejscowego
Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system.
Źródło prawa niższego szczebla nie może zawierać przepisów sprzecznych z przepisami
wyższej_rangi.
Materia ustawowa – przedmiot regulacji, dla którego wymagana jest forma ustawy (przepisy
karne, ustanawianie nowych podatków, przepisy dotyczące granic wolności obywateli,
najważniejsze zagadnienia organizacyjno-ustrojowe państwa, sprawy, które poprzednio
były regulowane w drodze ustawowej).
Precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law) zwane prawem precedensowym orzecznictwo organów państwa, przede wszystkim sądów, w sprawach indywidualnych, które
tworzą (w konkretnym, nowym przypadku, nie mając innych bezpośrednich podstaw)
odpowiednią regułę decyzji, jeśli jest dostatecznie przekonywająca (racjonalna, słuszna,
sprawiedliwa) i jeśli pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego.
Prawo precedensowe jest rozpowszechnione zwłaszcza w Anglii, Kanadzie, Australii, USA .
AKT PRAWNY - ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa - zarówno o
charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja
podatkowa).
Akty prawne dzielą się na dwie grupy:
1) akt normatywny - każdy akt państwa zawierający normy prawne, akty normatywne
pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą.
2) akt nienormatywny - dotyczy konkretnej sprawy i ją rozstrzyga - decyzja organu
państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji.
Budowa formalna aktu normatywnego
Elementy w budowie aktu normatywnego:
a) nazwa rodzajowa aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie lub itp,);
data uchwalenia aktu;
b) zakres przedmiotowy;
c) preambuła, w której ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego,
zamierzone cele, podstawowe wartości;
d) część ogólna — obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm
zawartych w przepisach szczegółowych;
e) część szczególna — zawierają zasadniczą materię aktu normatywnego, przy czym
przepisy te mogą służyć konstruowaniu zarówno norm typu lex generalis, jak i lex
specialis;
f) przepisy końcowe (przejściowe, derogacyjne, określające termin wejścia aktu w życie;
podpis wydającego akt zgodnie z wymaganą procedurą (np.prezydent).
PUBLIKOWANIE AKTÓW NORMATYWNYCH



Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi
warunek jego wejścia w życie (art. 88 konstytucji).
Organy promulgacyjne - organy prasowe takie jak Dziennik Ustaw i Monitor Polski
Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku
Ustaw.

Akty wewnętrzne administracji - uchwały i zarządzenia ogłaszane są w Monitorze Polskim
KODEKS I KODYFIKACJA
Kodeks - obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach, zazwyczaj w formie ustawy,
regulujący w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków.
Trzy formy doskonalenia prawa:
a) unifikacja prawa - ujednolicenie prawa na terenie państwa, niezbędne w
państwach, w których przyczyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż
jednego systemu prawa.
b) inkorporacja prawa - zebranie rozproszonych przepisów w jeden zbiór, w ramach
którego zostają one uszeregowane według określonych zasad, mechaniczne
scalanie i systematyzowanie obowiązującego prawa, bez korygowania przepisów,
harmonizowania i usuwania sprzeczności.
c) kodyfikacja prawa - zebranie poszczególnych przepisów w jeden nowy akt
prawny – kodeks, obejmuje eliminowanie kolizji między normami, ujednolicenie
nomenklatury, wprowadzenie nowych uregulowań dyktowanych potrzebami, w
rezultacie powstaje nowy, jednolity akt prawny, a dotychczasowe przepisy zostają
uchylone.
LUKA W PRAWIE - brak norm dla takiego stosunku społecznego, który - biorąc pod uwagę
całokształt obowiązującego ustawodawstwa- powinien być uregulowany.
Sposoby doraźnego wypełniania luk w prawie:
a) analogia ustawy (analogia legis) - występuje wtedy, gdy do jakiegoś stanu
faktycznego stosowane są normy prawne odnoszące się do innego, podobnego
stanu. Podstawą stosowania analogii ustawy jest przekonanie, że skoro pewien
stosunek społeczny został już uregulowany przez ustawodawcę, a stosunek
będący przedmiotem oceny jest do niego zbliżony, to można przyjąć, iż ta
sama racja, która przyświecała ustawodawcy przy unormowaniu prawnym
danego stosunku prawdopodobnie skłoniłaby go do analogicznego
potraktowania stosunku podobnego.
b) analogia prawa (analogia iuris)- rozstrzygnięcie sprawy opiera się na normie,
wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa, zasad określonej gałęzi
prawa lub nawet tylko podstawowych ocen uznawanych w obowiązującym
prawie. Stworzona norma nic ma charakteru trwałego i jest przeznaczona
wyłącznie do rozstrzygnięcia danej sprawy.
KOLIZJA PRZEPISÓW PRAWNYCH - stosunek prawny uregulowany jest więcej niż
jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają.
1. Kolizja przepisów prawnych w czasie - sprawa (stosunek prawny) uregulowana jest
odmiennie przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie.
 Do rozstrzygania kolizji w czasie służą przede wszystkim przepisy przejściowe lub
wprowadzające.
 Przepisy przejściowe (zamieszczane z reguły na końcu aktu normatywnego) ustalają,
jak należy rozstrzygać kolizje powstające wskutek wejścia w życie danego aktu.
Polega to najczęściej na wskazaniu przez przepisy przejściowe tych aktów
normatywnych i pojedynczych przepisów, które w chwili wejścia w życie nowego
aktu tracą moc.
 W braku przepisów przejściowych kolizja między starymi i nowymi przepisami
rozstrzygana jest w oparciu o zasadę: lex posterior derogat priori (ustawa późniejsza
uchyla wcześniejszą).
 Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza miała charakter specjalny,
ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej.
 Rozstrzyganie kolizji w czasie opiera się też na zasadzie: lex retro non agit (ustawa
nie działa wstecz) oznacza to, że akt normatywny odnosi się jedynie do tych
stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie, czyli pod rządami danego
aktu normatywnego.
2. Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni - dochodzi do niej między przepisami
obowiązującymi w różnych miejscach.
Do kolizji w przestrzeni dochodzi:
a)
między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju, gdy bądź całe
prawo, bądź poszczególne jego dziedziny nie są w państwie zunifikowane i każda
dzielnica ma własne prawodawstwo.
b)
między przepisami różnych państw - są zjawiskiem naturalnym i nie da się ich
uniknąć.

Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne. Wskazują one, czy do
danego stosunku prawnego stosować prawo rodzime czy obce (i jakie).

Dla kilku dziedzin prawa (prawa cywilnego, rodzinnego) tworzą one tzw. prawo
międzynarodowe prywatne.

W stosunkach międzynarodowych istnieją wspólne zasady, respektowane przy
tworzeniu przepisów kolizyjnych:
a) w zakresie prawa osobowego (ocena zdolności prawnej i zdolności
do czynności prawnych) stosowane są przepisy tego państwa,
którego obywatelem jest dana osoba (lex patriae);
b) w zakresie prawa rzeczowego (sprawy związane z własnością
rzeczy, posiadaniem, użytkowaniem, hipoteką, zastawem itp.)
stosuje się przepisy państwa, na terenie którego rzecz się znajduje
(lex rei sitae);
c) w zakresie oceny umów i innych aktów prawnych oraz oceny ich
formy prawnej właściwe są przepisy tego państwa, na terytorium
którego miało miejsce zawarcie umowy (locus regit actum).
SYSTEMATYKA PRAWA
System prawa - całokształt obowiązujących w państwie przepisów z uwzględnieniem ich
podziału na gałęzie oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na których opiera się ustrój
państwa a także podstawowe idee prawne.
Prawo dzieli się na działy zwane gałęziami, które mają swoją własną systematykę.
Kryteria podziału prawa na gałęzie
 charakter stosunków społecznych - przedmiot regulacji (np. prawo konstytucyjne,
cywilne, rodzinne, karne).
 podmiot regulacji — tj. ten, kogo prawo dotyczy (n,p. część wojskowa kodeksu
karnego);
 zakres terytorialny - prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe;

metoda regulacji - prawnocywilna, prawnoadministracyjna, prawnokarna
 prawo wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (prawo narodów) - wyróżnia się tym,
że:
a) powstaje jako produkt stosunków między suwerennymi państwami i innymi
podmiotami obrotu międzynarodowego (organizacje między- i
ponadnarodowe)
b) nie posługuje się sankcjami w znaczeniu prawa wewnętrznego;
c) skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw, które to prawo uznają (w formie
ratyfikacji umów).
Gałęzie prawa polskiego :
1. prawo konstytucyjne - zespół norm regulujących podstawowe urządzenia ustroju
państwa;
2. prawo administracyjne - zespół norm regulujących strukturę organów
administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych
organów;
3. prawo finansowe - zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych
przez państwo, ich rozdział i wydatkowanie a także strukturę oraz tryb działania
organów i instytucji finansowych;
4. prawo cywilne - zespół norm regulujących stosunki majątkowe niektóre stosunki
osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami prawa;
5. prawo rodzinne - zespól norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między
małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia opieki i kurateli;
6. prawo pracy - zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i
pracownikiem na tle świadczonej pracy;
7. prawo karne - zespół norm mówiących jakie czyny są przestępstwami,
określających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady
odpowiedzialności karnej
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA – obowiązek ponoszenia przewidzianych
przez normę prawną negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją
normy. Odpowiedzialność ponosić można za własne zachowania, a także za
zachowania cudze (innych podmiotów prawa).
Rodzaje odpowiedzialności prawnej
a)
odpowiedzialność karna - dotyczy jedynie osób fizycznych.
b)
odpowiedzialność cywilna - dotyczy osób fizycznych i prawnych
c)
odpowiedzialność służbowa - ponoszona przez pracowników,
funkcjonariuszy
d)
odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) ponoszona przez rząd
lub jego członków wobec Sejmu
e)
odpowiedzialność konstytucyjna najwyższych funkcjonariuszy państwa
(np. prezydenta, ministrów) za czyny niezgodne z konstytucją lub
ustawami.
FIKCJA POWSZECHNEJ ZNAJOMOŚCI PRAWA – „należycie ogłoszone akty
normatywne są powszechnie znane” -nieznajomość prawa nie uchyla odpowiedzialności
prawnej.
Zasadę tę wyrażają paremie:
a) ignorantia iuris nocet — nieznajomość prawa szkodzi,
b) ignorantia iuris non exculpat — nieznajomość prawa nie usprawiedliwia.