iii. skutki prawne
advertisement
Wstęp do prawoznawstwa (na podstawie „Wstęp do prawoznawstwa” wyd. 2002 Józef Nowacki i Zygmunt Tobor) Wstęp ZDANIE: - oznajmujące <- zdania, którym przysługuje wartość logiczna (np. Jan jest prawnikiem.) - pytające (np. Czy ten autobus jedzie do Katowic?) - rozkazujące (np. Wyjdź!) Zdanie w sensie logicznym wyraża sąd, tzn. jakąś myśl odnoszącą się w sposób sprawozdawczy do jakiegoś stanu rzeczy; jednoznacznie stwierdza, na gruncie danego języka, iż tak a tak jest albo że tak a tak nie jest (Ziembiński). Dyrektywy i oceny – wypowiedzi nie mające wartości logicznej. 1. - DYREKTYWY: normy -> (akty oddziaływań przepisy -> stanowczych) zasady reguły wskazówki rady zalecenia sugestie Wszystkie te dyrektywy to skonwencjonalizowane akty werbalne (słowne) wpływające na zachowanie ludzi. 2. OCENY - zasadnicze (właściwe, samoistne) – oceniamy dany przedmiot „dla niego samego”, bez względu na jego relację do innych przedmiotów. (np. Ta książka jest bardzo ciekawa.) - instrumentalne (celowościowe, utylitarne) – oceniamy dany przedmiot jako „dobry środek”, „środek do dobrego”, „dobry środek do dobrego” czy też ze względu na skutki jakie powoduje. (np. To opracowanie nie przyda Ci się do egzaminu z logiki.) Oceny wyrażają naszą aprobatę lub dezaprobatę pewnego stanu rzeczy. Wypowiedź jest fałszywa lub prawdziwa, jeśli opisuje jakiś stan rzeczy, zgodnie (niezgodnie) z rzeczywistością. Jeżeli jakaś wypowiedź niczego nie opisuje, ale wyraża jedynie naszą aprobatę lub dezaprobatę, to kwalifikować jej w kategoriach prawdy lub fałszu nie możemy. Stąd też zarówno oceny, jak i normy należą do klasy wypowiedzi nonkognitywnych, czyli takich, które nie mają wartości poznawczej. 1 Rozdział pierwszy I. PRZEPISY PRAWA - - są ustanawiane mocą tzw. generalnych normatywnych aktów prawnych (np. konstytucja, ustawy) są wypowiedziami językowymi „zastanymi” przez nas w tekstach ustaw i innych aktów prawnych to jednostki redakcyjne aktu prawotwórczego to zdaniokształtne zwroty językowe wskazujące bądź narzucające sposób postępowania (czyli reguły postępowania), formalnie wyodrębnione w tekście prawnym jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtne fragmenty artykułu, paragrafu lub ustępu. każdy przepis prawa jest regułą zachowania Artykuły, paragrafy, punkty, litery – jednostki redakcyjne (systematyzacyjne) aktu prawnego. Formułowanie przepisów prawa: POPRZEDNIK - wymienia, wskazuje lub określa „okoliczności”, które rodzą skutki prawne NASTĘPNIK - ustala skutki prawne, jakie powinny być związane z okolicznościami wymienionymi w poprzedniku (np. a) Jeżeli student nie zaliczył danego przedmiotu w wyznaczonym czasie (poprzednik), to zostanie usunięty z listy studentów przez dziekana (następnik). b) W razie rezygnacji z któregoś z wcześniej wybranych przedmiotów maturalnych (poprzednik), uczeń powinien jak najszybciej złożyć w tej sprawie pisemny wniosek do dyrekcji liceum (następnik). c) Kto spóźnia się na wykłady i z premedytacją zakłóca ciszę na sali („stan rzeczy”), podlega karze pozbawienia wolności od jednego do trzech miesięcy (ujemne następstwo prawne).) Sposoby formułowania przepisów: 1) Początek zdania: - jeżeli... - w razie... - w wypadku... 2) Opisy pewnych zdarzeń: „Śledztwo prowadzi prokurator” Funktor normotwórczy – odpowiedni zwrot językowy, wiążący w zadaniokształtną całość obydwa wyróżnione człony przepisu prawa. Słowa formułujące przepisy: - powinien (w znaczeniu dyrektywalnym, zalecającym) - należy - musi - nie może 2 Zwroty: - jest zobowiązany - jest uprawniony Przepisy nie są zdaniami w sensie logicznym, nie są zdaniami opisującymi (stwierdzającymi). Nie są wypowiedziami w postaci „A jest B”, lecz „A powinno być B”. Nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. II. FAKTY PRAWNE Fakty prawne – to wszystkie te „okoliczności” wymieniane w przepisach prawa, które pociągają za sobą, wywołują czy rodzą skutki prawne; innymi słowy powodują powstawanie, zmiany albo wygaśnięcie bądź to uprawnień, bądź obowiązków, bądź też uprawnień i obowiązków. Nie zawsze fakty prawne powodują powstawanie, zmiany czy wygaśnięcie stosunków prawnych, ale stosunek prawny powstaje w wyniku tego, że zaistniał określony fakt prawny. Rodzaje faktów prawnych: Fakty prawne: 1. Zdarzenia - wywołujące skutki prawne okoliczności niezależnie od zachowania się podmiotów prawa. (Np. śmierć, urodzenie, upływ czasu.) 2. Zachowania – podmiotów prawa: a) - działanie – polegające na wykonywaniu pewnych czynności (np. działa, ten co kradnie, spisuje testament, zabija) - zaniechanie – brak działania wymaganego przez prawo (np. ktoś, kto nie udzielił pomocy poszkodowanym, a miał to zrobić) b) - czyny – zachowanie się podmiotu prawa, które rodzi za sobą skutki prawne, choć do wywołania owych skutków podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierzał: a) czyny zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy zgubionej) b) czyny niezgodne z prawem (bezprawne, niedozwolone) (np. wyrządzenie komuś szkody) - czynności prawne – świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli (np. przyjęcie spadku, umowa najmu) 3. Zdarzenia albo zachowania oraz konstytutywne orzeczenia sądowe Orzeczenie: - konstytutywne – powodują powstanie bądź zmianę czyichś uprawnień lub obowiązków (np. orzeczenie rozwodu) - deklaratoryjne – jedynie stwierdzają istnienie określonych uprawnień lub obowiązków, nie zmieniając stanu prawnego, nie kwalifikuje się ich jako fakty prawne (np. orzeczenie, że osoba bliska, stale zamieszkująca z najemcą, po jego śmierci sama stała się najemcą) Uwaga! Dopiero razem wzięte zdarzenie lub zachowanie oraz tzw. konstytutywne orzeczenie sądowe wykazują cechy faktu prawnego i rodzą odp. skutki prawne. 3 III. SKUTKI PRAWNE Skutki prawne – to wszystkie następstwa prawne, jakie przepisy prawa wiążą z faktami prawnymi; następstwa, jakie powinny nastąpić (lub mogą nastąpić, jeżeli wyznacza je przepis o charakterze iuris dispositivi), gdy zaistnieje fakt prawny. Powiązania faktów prawnych ze skutkami prawnymi mają charakter powinnościowy, normatywny, gdyż są one ustalane bądź narzucane mocą postanowień przepisów prawa. Przepisy prawa wyznaczają skutki prawne w różny sposób: - jednoznacznie precyzują skutki prawne, niczego nie uzależniając od oceny organów stosujących prawo (np. Każda kura, u której zostanie wykryty wirus ptasiej grypy, musi zostać uśpiona w ciągu 24 godzin przez weterynarza – nie ma innej możliwości, kura nie może być poddana leczeniu, izolacji ani też nie może sobie biegać po podwórku, ma być zabita i koniec!) - jednoznacznie ustalają rodzaj skutków, ale zakreślają tylko górna granicę ich wymiaru, pozostawiając ocenie organów stosujących prawo ich rozmiar w danych przypadkach (np. Kto zabija nieumyślnie, podlega karze pozbawiania wolności od roku do lat 3) - ocenie organów stos. prawo dają możliwość wyboru rodzaju skutków prawnych spośród wymienionych, zakreślając tylko ich granice ( np. (...) podlega karze grzywny lub karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 2) - nakazują stosowanie więcej niż jednego rodzaju skutków prawnych (np. (...) podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności od 3 miesięcy do roku oraz dożywotniego pozbawiania uprawnień do wykonywania zawodu) - przepisy o swobodnym uznaniu (np. Jeżeli nauczyciel zachce, to może zmienić datę sprawdzianu na prośbę ucznia, ale nie musi.) Przepisy zawierające tzw. klauzule generalną są przepisami, które same merytorycznie nie określają skutków prawnych. Klauzulami generalnymi nazywane są tego rodzaju postanowienia, występujące w przepisach prawnych, które uzależniają wydawane rozstrzygnięcia od zgodności z „dobrymi obyczajami”, „zasadami współżycia społecznego” (np. Jednakże sąd opiekuńczy może, ze względu na szczególne okoliczności, orzec przysposobienie nawet mimo braku zgody opiekuna, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.) IV. OBOWIĄZEK Obowiązek prawny – polega na tym, że przepis prawa ustanawia dla danej klasy adresatów nakaz lub zakaz określonego zachowania się (działania lub zaniechania) (np. Administrator forum jest zobowiązany do powiadomienia użytkowników o planowanej zmianie regulaminu korzystania z forum.) Często niewypełnienie obowiązku powinno lub może pociągnąć za sobą przewidziane przez prawo ujemne dla adresata skutki prawne. Rozróżniamy dwa przypadki: a) gdy niewypełnienie obowiązku „powinno” pociągnąć za sobą skutki prawne (np. Kto wbrew obowiązkowi wyprowadzania swojego psa na spacer, nie robi tego, podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności od jednego do trzech miesięcy.) b) gdy niewypełnienie obowiązku „może” owe skutki prawne pociągnąć – wtedy, gdy odpowiedni przepis prawa od decyzji określonego podmiotu uzależnia to, czy ten, kto nie zastosował się do odpowiedniego zakazu lub nakazu, ma ponieść owe ujemne skutki prawne, czy też nie (np. Lekarz, 4 który postąpił tak jak w art.2 lub 3 podlega karze grzywny, pod warunkiem, że odpowiedni wniosek, przez uprawnionego oskarżyciela, zostanie wniesiony do sądu..) Do obowiązków niewymuszalnych zalicza się te zwane naturalnymi (obligatio naturalis), tzn. takie których nie można wymusić, ale w przypadku ich spełnienia nie można zażądać zwrotu (np. wierzytelności przedawnione). V. SANKCJE Sankcje – ujemne skutki prawne, polegające na zastosowaniu represji w postaci przymusu państwowego, jakie powinny nastąpić, jeżeli adresat nie zastosuje się do nakazu czy zakazu przepisu prawa, a więc gdy nie wypełnia swojego obowiązku. Przepisy prawa ustalają rodzaj i wymiar represji. Dzielimy je na: a) represyjne b) egzekucyjne c) * niektórzy podają jeszcze „sankcje” nieważności Ad. a) Sankcje represyjne – są złem, dolegliwościami, przykrościami wyrządzonymi tytułem odpłaty za zachowanie niezgodne z nakazami lub zakazami przepisów prawa. Polski kodeks karny wyróżnia: - kary (grzywna, ograniczenie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności) - środki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości) Sankcje karne mogą być: - bezwzględnie oznaczone, ściśle określające rodzaj i wymiar kary (np. Kto dopuszcza się prześladowań na tle rasowym, podlega karze 25 lat więzienia.) - względnie oznaczone, określają rodzaj kary i granice jej wymiaru (np. Kto dopuszcza się czynnej napaści na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 do 15 lat.) - alternatywnie oznaczone, pozostawiają ocenie sądu wybór rodzaju kary spośród takich kar, jakie przewiduje dany przepis prawa (np. Kto publicznie znieważa, niszczy, uszkadza lub usuwa godło, sztandar, chorągiew, banderę, flagę lub inny znak państwowy, podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności od miesiąca do roku.) Ad. b) Sankcje egzekucyjne – zmusza adresata do wykonania tego obowiązku, którego adresat ów nie wypełnił dobrowolnie. Uzyskuje się po poprzez: - bądź to przez zastosowanie przymusu osobistego (np. Oskarżony, który przez 3 kolejne rozprawy nie stawi się przed sądem, może zostać doprowadzony przymusowo.) - bądź to w wyniku tzw. przymusowego wykonania zastępczego, gdy na przykład w trybie egzekucji majątkowej uzyskuje się środki na zaspokojenie wierzytelności (np. Egzekucja z nieruchomości należy do komornika działającego przy sądzie, w którego okręgu nieruchomość jest położona. Wierzyciel może dokonać wyboru komornika działającego przy sądzie, w którego okręgu nieruchomość jest położona, nawet jeżeli nieruchomość nie jest położona w jego rewirze.) 5 VI. NIEWAŻNOŚĆ Nieważność – polega na tym, że dana czynność będąca konsekwencją zachowania niezgodnego z prawem nie rodzi skutków prawnych. (Np. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.) Może być: - nieważnością ex lege (z mocy prawa) - lub do jej unieważnienia wymagane jest wszczęcie określonego postępowania Uwaga! Niektórzy zaliczają „nieważności” do sankcji! VII. UPRAWNIENIA Uprawnienia – należą do klasy następstw, jakie przepisy prawa wiążą z określonymi faktami prawnymi. Przepisy prawa przewidują dla danego podmiotu pewną możliwość zachowania się wywołującego skutki prawne, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem tegoż podmiotu. (np. W wypadku rażącego naruszenia regulaminu przez użytkownika forum administrator może usunąć go z listy zarejestrowanych.) Dozwolenia mocne – możliwość zachowań podmiotów wyznaczona jest normatywnie (przez przepisy prawa), czyli zachowania te dozwolone są przez prawo. Zachowania prawne indyferentne – to takie zachowania, których status nie jest wyznaczony (unormowany) przez prawo, nie rodzą skutków prawnych. (np. Dziecko myje wieczorem zęby – dozwolone. Dziecko się nie myje – niedozwolone.) Uwaga! Nie można zaliczyć zachowań indyferentnych do klasy uprawnień bez przyjęcia założenia, że wszystko, co nie jest nakazane, zakazane i dozwolone mocno, jest także dozwolone! Dlatego też nazwę „uprawnienie” rezerwujemy wyłącznie dla dozwoleń mocnych. VIII. KOMPETENCJE Przez kompetencje rozumie się zazwyczaj: 1) bądź to całokształt uprawnień dotyczących określonego zakresu spraw, w których to zakresie organ państwa jest uprawniony do działania 2) bądź też całokształt uprawnień i obowiązków dotyczących dziedziny, w obrębie której organ państwa jest uprawniony, a zarazem zobowiązany do działania Operując tym pojęciem wyróżnia się: - rzeczowy zakres kompetencji (inna jest rzeczowo wyznaczona dziedzina spraw należących do zakresu działania ministerstwa łączności, a inna do ministerstwa sprawiedliwości) - zakres osobowy (inny jest osobowy zakres działania sądów wojskowych, a inna sądów powszechnych) - zakres terytorialny (inny jest zakres działania prezydenta miasta (ograniczony do terytorium danego miasta), inny wojewody (ograniczony do terytorium danego województwa)) 6 Uwaga! Termin „kompetencja” mimo nasuwających się zastrzeżeń pojęciowych, obejmuje swym zakresem wyłącznie uprawnienia bądź uprawnienia i obowiązki organów państwa i jest dość powszechnie stosowany. IX. ADRESACI PRZEPISÓW PRAWA Adresatami przepisów prawa nazywa się te podmioty, do których: - skierowane są (adresowane) postanowienia praw - zachowania normuje prawo Adresatami są wszystkie podmioty prawa, z tym że nie wszystkie przepisy dotyczą wszystkich podmiotów. Podział podmiotów prawa: 1) podmioty stosujące prawo, czyli te które na podstawie przepisów prawa wydają rozstrzygnięcia jednostkowe 2) pozostałe podmioty prawa *Dla jednych autorów istnieją: - „Adresaci pierwotni” („adresaci bezpośredni”) – to organy państwowe (tzw. kontrolerzy) do których adresowane są reguły prawa. - „Adresaci wtórni” („adresaci pośredni”) – podmioty które mogą wysuwać wnioski z przepisów prawa adresowanych do organów państwa. Dla innych adresatami prawa są: - „adresaci pierwotni” – osoby fizyczne (i prawne) - „adresaci wtórni” – organy państwa X. RODZAJE PRZEPISÓW PRAWA 1. Ius cognes – ius dispositivum Przepisy o charakterze iuris cogentis są przepisami bezwzględnie stosowanymi. W sytuacjach unormowanych w przepisach iuris cogentis podmioty prawa nie mają żadnej możliwości wyboru sposobu zachowania się, muszą zachować się tak, jak nakazuje przepisy (pod rygorem poniesienia ujemnych skutków prawnych). (Np. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba pozostająca w związku małżeńskim.) Przepisy o charakterze iuris dispositivi pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania i wzajemnych stosunków. Znajdują zastosowanie, gdy: - dany podmiot albo strony stosunku prawego same czegoś w danym zakresie nie postanowiły - ich postanowienia mają tylko częściowy charakter - strony w danej kwestii, nawet już po zawarciu umowy, w drodze porozumienia nie zdołały osiągnąć zgody Przepisy zostały ustanowione właśnie z myślą o tego rodzaju sytuacjach, w których mimo braku oświadczenia woli stron trzeba wydać orzeczenie czy rozstrzygnąć spór istniejący między stronami. (Np. W braku odmiennego zastrzeżenia poręczyciel jest odpowiedzialny, jak współdłużnik solidarny.) 7 2. Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające Przepisy nakazujące – ich cechą jest to, że z uniwersum wszystkich zachowań czy sposobów zachowań możliwych w danej sytuacji wyróżniają one jedno z nich (lub jeden sposób zachowania) i postanawiają, że należy zachowywać się tylko w sposób wskazany w tych przepisach. (Np. Przy wejściu na uczelnię należy okazać legitymację studencką, osoba nie posiadająca tego dokumentu nie zostanie wpuszczona na teren uczelni.) Przepisy zakazujące – ich cechą jest to, że z uniwersum wszystkich zachowań czy sposobów zachowań możliwych w danej sytuacji wyróżniają one jedno z nich i postanawiają, że tak postępować nie wolno (najczęściej pod rygorem poniesienia ujemnych konsekwencji prawnych). (Np. Nie można mieć więcej niż jednego miejsca zamieszkania.) Przepisy uprawniające (dozwalające) – przewidują dla danej, oznaczonej klasy podmiotów możliwość wyboru określanego sposobu zachowania się, przy czym zachowanie to nie jest ich obowiązkiem, a więc nie jest zachowaniem nakazanym lub zakazanym. (Np. Właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi lub owoców. Właściciel sąsiedniego gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody. ) Uwaga! Można jeszcze mówić o przepisach nakazująco-uprawniających (np. Nie można studiować dwóch kierunków jednocześnie.) i zakazująco-uprawniających (np. Po zmianie miejsca zamieszkania, trzeba wymienić dowód tożsamości.) 3. Przepisy odsyłające i blankietowe Przepisy odsyłające – są ustanawiane w celu uniknięcia w tekstach prawnych dwukrotnego czy kilkakrotnego nawet powtarzania tych samych postanowień. Wg niektórych publikacji prawniczych z odesłaniem mamy do czynienia również wtedy, gdy przepisy prawa nakazują kierować się także jakimiś pozaprawnymi ocenami („słuszności”, „czyimś dobrem”). (Np. Kto popełnia przestępstwo określone w art. 1, 2 lub 3, podlega karze pozbawiania wolności od 1 do lat 3.) Odesłanie może być kierowane: - do jednego przepisu prawa - do dwu lub więcej - do całej grupy przepisów - do innego działu prawa - do prawa obowiązującego w innym państwie Przepisy blankietowe – rodzaj tekstów prawnych, które pewnych kwestii same nie rozstrzygają, same nie wyznaczając sposobu postępowania adresatów, lecz wydawane rozstrzygnięcia uzależniają od postanowień innych generalnych aktów prawnych. Przepisy te same nie wskazują i nie charakteryzują zachowań zagrożonych sankcjami, lecz tylko ustanawiają sankcje za zachowanie niezgodne z postawieniami pewnej, ogólnie wymienionej grupy przepisów prawa. Przepisy blankietowe często z góry, in blanco, określają sankcje za zachowanie niezgodne z przepisami, które dopiero mogę zostać wydane. (Np. Kto wykracza przeciwko przepisom o bezpieczeństwie na drogach publicznych podlega karze grzywny.) 4. Lex generalis – lex specialis Lex generalis – reguła powszechna. (Np. Kto zabija, podlega karze 15 lat więzienia.) Lex specialis – reguła szczególna, ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechniej i ustalająca inne skutki prawne dla przypadków nią objętych albo też skutki te w ogóle wyłączająca. (Np. Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze 25 lat więzienia.) 8 (Np. Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem i pod wpływem alkoholu, podlega karze dożywotniego pozbawienia wolności) 5. Przepisy-zasady a przepisy-reguły Rozróżnienie zasad i reguł: a) Reguły – gdy obowiązują, to rozwiązanie, które wyznaczają, musi zostać przyjęte, jeżeli zaś nie obowiązują - nie wnoszą nic do podjęcia decyzji. Zasady natomiast nie wyznaczają konsekwencji prawnych, które powinny nastąpić automatycznie, jeżeli występują okoliczności przewidziane przez te zasady. Stanowią one jedynie „racje argumentacyjne”, które powinien uwzględnić stosując prawo. b) W przypadku kolizji reguł jedna z nich obowiązuje, druga zaś nie. Istnieje natomiast wiele zasad, które są niezgodne w ich zastosowaniu. c) Zasady posiadają wymiar „wagi” lub „znaczenia”, którego reguły są pozbawione. W przypadku odwołania się do zasad uwzględniona jest ich „doniosłość”. Inny podział przepisów prawa, którego kryterium stanowią nieważność i zagrożenie karą: - Lex plusquam perfecta – przewiduje zastosowanie sankcji karnej oraz powoduje nieważność dokonanej czynności. Lex perfecta – regułą powodująca tylko nieważność dokonanej czynności. Lex minus quam perfecta – przewiduje karę, ale nie unieważnia dokonanej czynności. Lex imperfecta – prawna reguł zachowania się bądź akt prawny nie ustanawiający sankcji (ujemnych skutków prawnych) za zachowania się z nim niezgodne. Zasada (np. szybkości procesowej, wolności słowa, równości społecznej) Reguła (np. zakaz tortur, równość obywateli wobec prawa) 6. Przepisy proste i złożone Przepisy proste – określają skutki prawne jednego tylko „stanu faktycznego”, jednego faktu prawnego. (Np. Na pisemny wniosek pracownika pracodawca może udzielić mu urlopu bezpłatnego.) Przepisy złożone – określają skutki prawne dwu lub więcej owych faktów prawnych. (Np. W ciągu ostatnich pięciu lat przed upływem zastrzeżonego w umowie terminu wieczysty użytkownik może żądać jego przedłużenia na dalszy okres od czterdziestu do dziewięćdziesięciu dziewięciu lat; jednakże wieczysty użytkownik może wcześniej wystąpić z takim żądaniem, jeżeli okres amortyzacji zamierzonych na użytkowanym gruncie nakładów jest znacznie dłuższy aniżeli czas, który pozostaje do upływu zastrzeżonego w umowie terminu. Odmowa przedłużenia jest dopuszczalna tylko ze względu na ważny interes społeczny.) 7. Przepisy ogólne i jednostkowe (nazywane niekiedy indywidualnymi) Przepisy ogólne – to takie, których adresaci są określani za pomocą nazw ogólnych, nadto zaś przepis znajduje zastosowanie w więcej niż jednym przypadku, gdyż dotyczy zachowań powtarzalnych. (Np. Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika.) Przepisy jednostkowe – reguły zachowania, które jednostkowo (imiennie) oznaczonemu adresatowi wskazują jednorazowo sposób zachowania się. Przepisy te zawarte są np. w wyrokach 9 sądowych i decyzjach administracyjnych. (Np. Jan Kowalski dnia tego i tego powinien stawić się przed komisją poborową.) 8. Przepisy generalne i indywidualne Przepisy generalne – jego adresaci są określani nazwą generalną. Przepisy indywidualne – adresat został określony nazwą indywidualną. W podziale tym jedynym kryterium branym pod uwagę jest sposób oznaczenia adresata. 9. Przepisy abstrakcyjne i konkretne Przepis abstrakcyjny – to taki przepis, który normuje zachowania powtarzalne w rodzajowo określony sposób. Przepis konkretny – taki, który adresatowi (oznaczonemu indywidualnie lub generalnie) wyznacza w wyróżnionych okolicznościach jednorazowe zachowanie się. 10. Przepisy pierwszego i drugiego stopnia Wszystkie przepisy praw ustanowione mocą normatywnych aktów prawnych można podzielić na 1 i 2 stopnia (lub wyższych stopni). Przepisy pierwszego stopnia – te, mocą których z określonymi faktami prawnymi wiązane są skutki prawne. Przepisy drugiego stopnia: - normują sprawy związane z tworzeniem (ustanawianie) przepisów stopnia pierwszego, - uchylają moc obowiązującą przepisów pierwszego stopnia, - określają czas (chwilę) zyskania mocy obowiązującej przepisy pierwszego stopnia, - postanawiają, które przepisy pierwszego stopnia wtedy a wtedy znajdują zastosowanie, których zaś i kiedy się nie stosuje, - ustalają rozumienie przepisów pierwszego stopnia itd. 10 Rozdział drugi PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA Norma prawna – wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania, a więc jako reguła zachowania, przy czym od innych rodzajów norm (moralności, obyczaju, dobrego wychowania itd.) ma ją odróżnić cecha „prawności”. I. Stosunek pojęć: „przepis prawny” – „norma prawna” 1. Koncepcja Stanowisko w ogóle nie wprowadza pojęcia „norma prawna”. „Przepis prawa” jest określeniem, za pomocą którego omawia się, analizuje i z powodzeniem rozwiązuje wszystkie bez wyjątku problemy prawnicze. 2. Koncepcja Drugie stanowisko w kwestii stosunku „przepisu prawnego” do „normy prawnej” sprowadza się do zamiennego posługiwania się obydwu tymi określeniami. 3. Koncepcja Norma prawna rozumiana jest tu jako znaczenie zwrotu prawnego. Rozumienie przepisu prawa może mieć tu dwie płaszczyzny: a) „przepis prawa” – nazwa oznaczając zarówno sam napis, jak i „normę”, czyli znaczenie owego zespołu znaków. Norma byłaby wtedy traktowana jako jeden z dwu elementowych składowych przepisu prawa (norma + napis = przepis prawa) b) „przepis prawa” rozumiany jako sam napis, jako sam zespół znaków pisarskich wydrukowanych w akcie prawnym pod określonym numerem artykułu, bądź paragrafu, „norma” zaś byłaby rozumiana jako znaczenie tego napisu 4. Koncepcja Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa. „Normę prawną” autorzy ci rozumieją, jako regułę zachowania się skonstruowaną na podstawie przepisów prawa (jako regułę zbudowaną z elementów zawartych w przepisach prawa). 5. Koncepcja Norma prawna jako „zjawisko” odrębne od przepisów prawa. Przepis prawa jest charakteryzowany jako „stanowiący całość gramatyczną (...) zwrot językowy zawarty w tekście aktu normatywnego”, przy czym dodaje się, że „poszczególny artykuł lub paragraf aktu normatywnego zawiera jeden lub kilka przepisów prawa”. Uwypukleniu wymagają tu twierdzenia, że: 1) prawo obowiązujące nie składa się z przepisów prawa, lecz z norm prawnych 2) przepisy prawa są jedynie technicznymi środkiem służącym do wyrażania tychże norm Koncepcja ta występuje w niektórych teoriach praw, między innymi w: - psychologicznej teorii prawa - teoriach prawa naturalnego – (Istnieją dwa rodzaje prawa: naturalne (ponadpozytywne) i pozytywne. Prawo natury - realne, istniejące niezależnie od rozporządzeń zwierzchników 11 - ziemskich, obowiązujące niezależnie od poczynań człowieka. Jego źródła - istoty nadprzyrodzone, natura, rozum ludzki, poczucie moralne, instynkty, istniejące wartości, stosunki społeczne. Natura to prawodawca najwyższy, a normy - samoistnie, obiektywnie istniejące byty, odkrywane za pomocą czynności o charakterze poznawczym.) niemiecka szkoła historyczna Cechą wspólną tych teorii jest to, że normy prawne są rozumiane jako osobnego rodzaju zjawiska, które powstają i istnieją niezależnie od działalności władzy państwowej. W świetle takiego pojmowania prawa zrozumiałe stają się wypowiedzi, że prawo nie składa się z przepisów, lecz z norm prawnych i że przepisy są jedynie technicznym środkiem służącym do wyrażania norm prawnych. Rzecz tylko w tym, że trzeba wówczas akceptować całkowicie inne rozumienie prawa niż zespół przepisów ustanawianych przez ciała prawodawcze mocą ustawa i rozporządzeń. II. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych 1. Struktury jednoelementowe Niektórzy autorzy określoną wypowiedź nazywają normą prawną, jeżeli tylko wskazuje ona sposób należytego postępowania, np. „nie kradnij”, „nie zabijaj” itp. 2. Struktury dwuelementowe Rzecznicy tego stanowiska uważają, że wszystkie w ten sposób konstruowane normy prawne są wypowiedziami typu „jeżeli...”, „to...”. Różnie bywa jednak traktowana sprawa, co ma być poprzednikiem („jeżeli”), a co następnikiem (”to...”) tak konstruowanej normy. Np.: a) Stan faktyczny – skutki prawne (np. „kto z winy swej wyrządził szkodę drugiej pszczółce (stan faktyczny),obowiązany jest wypłacenia odszkodowania tej pszczółce (skutek prawny)”) b) Hipoteza – dyspozycja – sankcja nie jest koniecznym elementem struktury, (np. „jeżeli osoba jest właścicielem (hipoteza), ma prawo posiadania, używania i rozporządzania swym mieniem (dyspozycja)”) c) Hipoteza - dyspozycja albo dyspozycja – sankcja (np. „kto znalazł rzecz zgubioną (hipoteza), powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy (dyspozycja)” lub „kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość (dyspozycja), podlega karze ograniczenia wolności do lat 3 (sankcja)” d) Hipoteza – dyspozycja albo hipoteza – sankcja (np. „kto znalazł rzecz zgubioną (hipoteza), powinien zatrzymać dla siebie (dyspozycja)” lub „kto nie wykonuje zadanych prac domowych z logiki (hipoteza), podlega karze 13 batów (sankcja)” Hipoteza (tymczasowe) przypuszczenie, mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska; domysł; założenie oparte na prawdopodobieństwie a wymagające sprawdzenia. Dyspozycja rozporządzenie, polecenie, wskazówka; plan, układ, podział (książki, referatu itd.). 3. Struktury trójelementowe Zgodnie z założeniami omawianej koncepcji „całość” nazwana normą prawną stanowi dopiero skonstruowana z przepisów prawa reguła zachowania, zbudowana z trzech elementów: - hipotezy 12 - dyspozycji sankcji np. „kto nie przychodzi na zajęcia z logiki (hipoteza), a na zajęcia należy przychodzić (dyspozycja), podlega karze pozbawiania praw ucznia na okres 2 miesięcy (sankcja)” 4. Norma sprzężona Całość tworzą dopiero dwie normy wzięte łącznie: a) norma sankcjonowana, składająca się z hipotezy i dyspozycji b) norma sankcjonująca, składająca się z hipotezy (naruszenie normy sankcjonowanej) i z dyspozycji (obowiązek poniesienia skutku naruszenia i uprawnienie do realizacji tego skutku) np. Norma sankcjonowana: „kto, tańcząc, nadepnął partnerowi na stopę (hipoteza), powinien niezwłocznie przeprosić tę osobę (dyspozycja)” Norma sankcjonująca: „tancerz, który nadepnął partnerowi na stopę, nie przeprasza niezwłocznie tej osoby (hipoteza, hipoteza wtórna), podlega karze...(dyspozycja, przez niektórych nazywana wprost sankcją)” 5. Norma jako ciąg relacji Oto tak konstruowany schemat, obejmujący nawet element nieskończoności relacji: jeżeli p to q, a jeżeli nie q to r, a jeżeli nie r to s, i tak dalej w nieskończoność lub dowolną oznaczoną albo nie oznaczoną ilość dalszych relacji. Jednakże regressus ad infinitum (ciąg do nieskończoności) nie jest możliwy, ponieważ szybko urywa się ciąg postanowień prawa określających następstwa prawne zachowań niezgodnych z prawem. III. Rekapitulacja rozważań 1. O tym, czy do aparatu pojęciowego prawoznawstwa pojęcie „norma prawna” zostanie w ogóle wprowadzone czy tez nie, decyduje przyjęta konwencja, jedni bowiem się nim posługują a inni nie. 2. Struktura normy prawnej również jest tylko kwestią przyjęcia określonej konwencji. 3. Kto sam nie założył jakiejś struktury normy prawnej jako wzorca, według którego normy te chce budować, nigdy z przepisów prawa żadnej „normy” nie skonstruuje. „Musi zostać odrzucony” pogląd o istnieniu „jedynie prawdziwej”, idealnej struktury „normy prawnej”. 4. Podstawę przytoczonych wniosków stanowi przyjęte rozumienie prawa jako efektu działań określonych organów państwa, do których kompetencji należy tworzenie praw. 13 Rozdział trzeci SYSTEM PRAWA I. Generalne akty prawne System prawa – zbiór przepisów obowiązujących w danym czasie w określonym państwie. Nazwa „akt prawny” jest odnoszony do 1) indywidualnych aktów prawnych, jak i do tzw. 2) normatywnych (generalnych) aktów prawnych. Ad. 1) Indywidualnymi aktami prawnymi nazywane są: a) rodzące skutki prawne decyzje organów państwa wydawane w sprawach jednostkowych na podstawie przepisów prawa obowiązującego (orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne), które są aktami stosowania prawa b) wszystkie czynności prawne, gdyż mają one doniosłość prawną, rodząc skutki prawne Wyróżniamy indywidualne akty prawne: a) jednostronne – działania organów państwa, rodzące następstwa prawne niezależnie od woli podmiotu, którego dotyczą (np. orzeczenie o odebraniu prawa jazdy); oraz czynności prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony (np. odrzucenie przez osobę spadku) b) dwustronne – działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na wniosek osoby zainteresowanej (np. orzeczenie o zmianie nazwiska), oraz czynności prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli dwu lub więcej stron (np. umowa najmu) Ad. 2) Normatywnymi (generalnymi) aktami prawnymi nazywane są akty (konstytucje, ustawy, rozporządzenia), wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są przepisy prawa. Uwaga! Przeciwstawność indywidualnych aktów prawnych i normatywnych aktów prawnych sugerowałaby, że tylko te ostatnie mają charakter normatywny, natomiast normatywność jest cechą jednych i drugich, ale chodzi tu o przeciwieństwo „indywidualność – generalność”, a nie „indywidualność – normatywność”, więc jako poprawne traktujemy „generalne akty normatywne” i nimi się posługujemy! Budowa aktu prawnego: - akt generalny wydany przez upoważniony do tego organ państwa ma postać tekstu drukowanego, opublikowanego w należyty sposób, tzn. w sposób przewidziany przez prawo w tytułowej części generalnego aktu prawnego (nazywanej niekiedy nagłówkiem) wymienia się nazwę rodzaju danego aktu prawnego (np. ustawa, rozporządzenie itp.), po nazwie podawana jest data jego uchwalenia czy ustanowienia oraz sam merytoryczny już tytuł tego aktu prawnego, określający normatywną materię (przedmiot unormowania) 14 np. <NAZWA RODZAJU DANEGO AKTU PRAWNEGO> z dnia <DATA> o <TYTUŁ TEGO AKTU> Rozdział 1 Przepisy ogólne Art. 1. ............. Art. 2. ............. Art. 3. ............. bardzo ważne jest podanie rodzaju aktu, gdyż różne akty, zajmują inne miejsca w hierarchii ważności - w aktach prawnych wydawanych przez ciała kolegialne podawana jest data ich uchwalenia, natomiast akty prawne wydawane przez jednoosobowe organy państwa noszą daty ustalenia (podpisania) danego aktu prawnego, przez podmiot, który go ustanowił - rozporządzenia po części tytułowej wskazują na podstawy prawne, gdyż wydawane są na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie - ustawy nie wskazują na podstawy prawne - w niektórych aktach prawnych po tytule umieszczony bywa tzw. wstęp (preambuła, arenga), który wskazuję cel wydania danego aktu prawnego - zasadnicza część generalnego aktu prawnego składa się z przepisów opatrywanych kolejno po sobie następującymi numerami, oznaczanymi za pomocą cyfr arabskich (kilka lub kilka tysięcy cyfr, w zależności od rozmiaru aktu) - kolejno numerowane postanowienia polskich ustaw są oznaczone jako artykuły, a kolejno numerowane postanowienia rozporządzeń i zarządzeń jako paragrafy - systematyka (klasyfikacja) aktów prawnych małych rozmiarów ogranicza się jedynie do podziału ich postanowień na poszczególne artykuły (w ustawach) lub paragrafy (w rozporządzeniach i zarządzeniach) - systematyka nieco większych aktów prawnych składających się z kilkunastu lub kilkudziesięciu artykułów lub paragrafów, polega na podziale postanowień danego aktu prawnego na kilka rozdziałów, wyodrębnianych niezależnie od ciągłej numeracji jego przepisów - każdą z jednostek systematyzujących (części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, oddziały) opatruje się określonym nagłówkiem (tytułem) - ostatnią grupę przepisów umieszczonych w zasadniczej części generalnego aktu prawnego stanowią przepisy nazywane przejściowymi i końcowymi (rozstrzygają one kwestie związane z tzw. wejściem w życie nowo wydanego aktu prawnego) - w niektórych przypadkach (gdy wydawane są ustawy dużych rozmiarów) akty generalne nie zawierają w swych postanowieniach przepisów przejściowych i końcowych, dlatego że równocześnie zostaję wydana inna ustawa o nazwie „Przepisy wprowadzające kodeks...”, która normuje kwestie wymagające rozstrzygnięcia w związku z wprowadzeniem danego aktu prawnego (zamiast cyfr arabskich mają rzymskie) lub w ostatnim rozdziale danego aktu te kwestie zostają uregulowane - podpis jest ostatnim elementem składowym generalnego aktu prawnego (u nas ustawy i wydawane przez siebie rozporządzenia i zarządzenia podpisuje prezydent; a rozporządzenia i zarządzenia prezesa Rady Ministrów podpisują odpowiedni ministrowie) - warunkiem uzyskania mocy obowiązującej przez akt generalny jest jego należyte ogłoszenie, tzn. przewidziane przez prawo (w Polsce publikowane są w specjalnie do tego powołanych wydawnictwach o nazwach: a) Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i Monitor Polski - 15 b) Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej ( w Dzienniku Ustaw publikuje się: ustawy konstytucyjne, ustawy zwykłe, rozporządzenia prezydenta RP, rozporządzenia Rady Ministrów, prezesa Rady Ministrów oraz ministrów, ratyfikowane umowy międzynarodowe) (w Monitorze publikuje się: zarządzenia prezesa Rady Ministrów, zarządzenia ministrów, zarządzenia prezydenta oraz uchwały Rady Ministrów) II. Hierarchia generalnych aktów prawnych Prawo określa, jakie rodzaje generalnych aktów prawnych mogą być wydawane w danym państwie oraz ustala, które ograny mają kompetencje do wydawania danego rodzaju aktów prawnych. W Polsce aktami o mocy powszechnie obowiązującej są: - konstytucja - ustawy - ratyfikowane umowy międzynarodowe - rozporządzenia *akty prawa miejscowego (ograniczone do danego obszaru) Prawo obowiązujące ma strukturę hierarchiczną (tzn. dany akt prawny ma określone miejsce, najwyżej stoi zazwyczaj konstytucja, a następnie wg kolejności inne akty prawne)! Zależności miedzy aktami prawnymi różnego rzędu: 1) Powiązania miedzy aktami prawnymi różnego rzędu są powiązaniami na zasadzie delegacji, nazywanymi również powiązaniami formalnymi. Polegają one na tym, że akt wyższego rzędu uprawnia (lub zobowiązuje) określony podmiot do wydania aktu prawnego niższego rzędu, ów akt niższego rzędu uprawnia (zobowiązuje) zaś inny pomiot prawa do wydania aktu jeszcze niższego rzędu. Często zdarza się tak, że ustawy zawierają postanowienia uprawniające albo zobowiązujące określone organy państwa do unormowania określonych spraw mocą rozporządzeń lub zarządzeń, w taki wypadku mamy do czynienia z tzw. delegowaniem uprawnień do stanowienia prawa. 2) Moc obowiązującą uzyskują tylko te akty generalne, które mają swą postawę prawną w postanowieniach aktu hierarchicznie nadrzędnego, uprawniającego (zobowiązującego) do ich wydania. Natomiast zdarza się, że akty niższego rzędu nie podają swojej podstaw prawnej, co jednak nie oznacza, że są one nielegalnymi! 3) A) Powiązania na zasadzie delegacji są powiązaniami o charakterze formalnym, a nie materialnym (treściwym). Upoważnienie jest jedynie umocowaniem do wydania określonego aktu generalnego i nie przesądza treści aktu niższego rzędu, do którego wydania uprawnia. B) Ze względu na odmienny charakter powiązań między normami danego zbioru wyróżnia się „systemy”: - System statyczny – w którym występują powiązania treściowe miedzy normami, jak np. w „systemach” moralnych. Podkreśla się, że wszystkie szczegółowe normy moralności można wyprowadzić drogą procesu myślowego z ogólnej normy na zasadzie wnioskowania z całości na części. - System dynamiczny – powiązania między normami mają charakter formalny, są powiązaniami na zasadzie delegacji, dotyczą zaś tego, w jaki sposób mogą być tworzone normy. Np. system prawny. C) Kwestia dotycząca tego, czy oprócz powiązań formalnych między aktami generalnymi występują też powiązania treściowe. Najogólniej biorąc, można powiedzieć, że akty 16 generalne wyższego rzędu w pewnym zakresie mogą wyznaczyć treści przepisów zawartych w aktach niższego rzędu i że niekiedy, ale tylko niekiedy, i w odniesieniu do niektórych tylko postanowień w sposób bardzo ogólny treści te przesądzają. Nie jest natomiast tak, że o całej treści aktu niższego rzędu, przesądza akt wyższego rzędu! 4) Akty równorzędne mogą wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą! Każdy akt hierarchicznie nadrzędny może uchylić moc obowiązującą aktów generalnych zajmujących niższą pozycję w ich hierarchii! Mocą postanowień aktu zajmującego niższe miejsce w hierarchii aktów prawnych nie mogą być uchylane akty hierarchicznie nadrzędne! 5) Akty zajmujące wyższą pozycję przeważnie normują sprawy poważniejszej rangi, niż akty niższego rzędu, co nie wyklucza możliwości odmiennej regulacji. 6) Niektórzy twierdzą, że hierarchiczna struktura organów państwa ma przesadzać o hierarchii generalnych aktów prawnych. Przytoczone twierdzenie o zależności hierarchii generalnych aktów prawnych od hierarchicznej struktury organów państwa nie może zyskać aprobaty i z tego rodzaju charakterystyk po prostu trzeba zrezygnować! Nie można twierdzić, że hierarchii organów państwa „ściśle” lub nawet tylko „z reguły” odpowiada hierarchia generalnych aktów prawnych. III. Gałęzie prawa Prawo każdego kraju jest zbiorem bardzo wielu przepisów normujących zachowania podmiotów, od dawna wyróżnia się więc mniejsze części, nazywane działami albo gałęziami prawa. W obowiązującym prawie polskim wyróżnia się zazwyczaj następujące rodzaje gałęzi prawa (nie będę dokonywać ich charakterystyki, bo zakładam że przyszli prawnicy przynajmniej orientują się w temacie!): - prawo państwowe - prawo administracyjne - prawo finansowe - prawo cywilne - prawo rodzinne - prawo handlowe - prawo wekslowe i czekowe - prawo pracy - prawo karne - prawo procesowe cywilne - prawo procesowe karne - prawo rolne - prawo międzynarodowe prywatne - prawo międzynarodowe publiczne -> (nie są częściami prawa prawo kanoniczne -> ob. w danym państwie) Podział prawa na gałęzie kształtował się historycznie, natomiast wpływ na ich wyróżnienie wywierały i nadal wywierają względy czysto praktyczne. O podziale prawa na takie czy inne gałęzie decyduje przyjęcie określonej konwencji, i to niezależnie od tego, czy jest to konwencja szacowna, wielowiekowa, czy też zaledwie postulowana! 17 IV. Zasady systemu prawa Zasady systemu prawa – pojmowane jako reguły, które posiadają charakter >zasadniczy<, a wiec takie, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa. Wyróżniamy 3 rodzaje tak rozumianych „zasad”: 1) Pozaprawne postulaty o charakterze moralnym lub politycznym traktowane jako „zasady” prawa - według przedstawionych poglądów zasady te mają niejako wypływać z nigdzie w tekstach prawnych nie wyrażonych założeń czy zasad ustroju, z treści stosunków społecznych. 2) Przepisy uznaniowo oceniane jako „donioślejsze” traktowane jako „zasady” prawa – normy prawa obowiązującego, których znaczenie (tj. wzory zachowania się) uznajemy za podstawowe ze względu na przypisywaną im „wagę”, czy „doniosłość”. 3) Zasada jako uogólnienie postanowień szeregu przepisów – zasady mają być wyprowadzane z postanowień prawa obowiązującego w drodze wnioskowania indukcyjnego, wspomniana tu „indukcja” ma być dokonywana poprzez uogólnianie postanowień kilku bądź nawet wielu przepisów prawa. Wyróżnienie zasad systemu prawa nie jest czynnością poznawczą. Kto z przepisów prawa wyodrębnia jakąś „zasadę” lub z przepisów tych ją wyprowadza, ten po prostu wartościuje postanowienia prawa! V. Pojęcie systemu prawa System – to taki zbiór jednostek (elementów) o pewnych cechach, między którymi występują określone relacje (powiązania), sprzężenia, oddziaływania, współzależności. Zgodnie z obiegowymi twierdzeniami funkcjonującymi w nauce , prawo obowiązujące w danym państwie jest charakteryzowane jako system ze względu na przypisywaną mu chcę „jedności’ lub – jak piszą inni – „jednolitości”. Jedność systemu prawa jest traktowana jako podstawowa właściwość tego systemu, wyróżniane bywają cztery rodzaje jedności: 1) 2) 3) 4) jedność socjologiczna (str.114 – krytyka tej jedności) jedność materialna (str. 117 - krytyka tej jedności) jedność teleologiczna (str. 122 – krytyka tej jedności) powiązania formalne – system prawa jest rozumiany jako zbiór norm obowiązujących w określonym państwie w określonym czasie System prawa jest to układ generalnych aktów prawnych powiązanych ze sobą powiązaniami o charakterze formalnym. Powiązania formalne są tym co spaja akty prawne w całość o cechach systemu! 18 Rozdział czwarty SPOSOBY POWSTAWANIA PRAWA I. Źródła prawa „Źródła prawa” jest terminem wieloznacznym, co nie ulega wątpliwości. W piśmiennictwie prawniczym najczęściej rozróżnia się: a) źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) – wszystkie czynniki mogące dostarczyć informacji o prawie; źródła te powinny mieć takie cechy, jak pierwotność, autentyczność, wierność i autorytatywność, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski b) źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) – pod tym pojęciem rozumie się różne czynniki, niekiedy używa się tego terminu dla oznaczenia wszystkich czynników wpływających na ukształtowanie się takiej a nie innej treści przepisów prawnych (źródła prawa z rozumieniu materialnym – przyczyny warunkujące treść prawa), a niekiedy na oznaczanie działań organów prawotwórczych czy też efektów ich działalności (źródła prawa w znaczeniu formalnym – przyczyny prawnego obowiązywania normy) Jeszcze: Źródłami obowiązywania prawa – nazywane są czynniki, które powodują, że reguła zachowania zyskuje moc reguły prawa. Jedni za podstawę obowiązywania aktów prawnych uważają materialne warunki życia społecznego, inni państwo. Źródłami prawa – nazywane są autorytety prawotwórcze, gdy na przykład mówi się, że źródłami prawa (ustawodawstwa) jest parlament. Coraz częściej pojawiają się opinie, że termin „źródła prawa” jest tak wieloznaczny i należy odstawić go do lamusa! Dlatego też w dalszej części, nie będzie się mówiło o „źródłach prawa” tylko o sposobach powstawania prawa, do których należą przed wszystkim: stanowienie, zwyczaj, precedens i umowa. II. Stanowienie Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania przepisów prawa. Przez stanowienie prawa rozumiane jest określone działanie ciał kolegialnych lub jednoosobowych, którym przyznano kompetencje do wydawanie nowych przepisów prawnych. Każda decyzja stanowienia prawa nabiera mocy na podstawie normy kompetencyjnej, ustanawiającej warunki, których spełnienie powoduje, że dana decyzja staje się prawem obowiązującym, warunki te można podzielić na formalne (procedury zgodnie, z którymi powinno odbywać się stanowienie) i materialne (określony rodzaj spraw, który może być unormowany w danym trybie). Akt staje się obowiązującym, jeżeli został dokonany przez odpowiedni organ we właściwym trybie i w ramach kompetencji materialnej. 1) Konstytucja Konstytucja to akt normatywny, który zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii. Jest podstawą prawną, w państwach o systemach prawa stanowionego, innych normatywnych aktów prawnych. 19 Konstytucja, choć także jest ustawą, jest ustawą zasadniczą, dlatego że wykazuje pewne cech odróżniające ja od innych ustaw. Należą do nich: - każda konstytucja jest aktem normatywnym, któremu nadana została nazwa „konstytucja” lub „ustawa konstytucyjna” szczególny tryb zmiany konstytucji posiada najwyższą moc prawną jest podstawą kompetencyjną do stanowienia ustaw zwykłych ustawy muszą być zgodne z konstytucją często poprzedzona preambułą reguluje kwestie ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego 2) Ustawy Ustawy są normatywnymi aktami prawnymi, wydawanymi przez organy władzy zwierzchniej w państwie. W hierarchii aktów prawnych zajmują one miejsce o jeden stopień niższe niż konstytucja. Istnieje bardzo wiele odmiennych charakterystyk ustawy: - koncepcja ustawy jako aktu o postanowieniach ogólnych i abstrakcyjnych - koncepcja ustawy jako aktu o mocy powszechnie obowiązującej - koncepcja ustawy jako aktu ustalającego prawa i obowiązki - koncepcja ustawy jako aktu o najwyższej mocy prawnej - koncepcja ustawy jako aktu powstającego w „drodze ustawodawczej” - ustawa jako akt prawny noszący nazwę „ustawa”! (jedna właściwa) W nauce prawa istnieje rozróżnienie ustawy: a) w rozumieniu formalnym – nazywany jest każdy akt, nawet nie ustanawiający przepisów o cechach ogólności i abstrakcyjności, powstały w „drodze ustawodawczej” i noszący nazwę „ustawa” b) w rozumieniu materialnym – nazywany jest każdy przepis (norma) prawa rozgraniczający sfery wolnej działalności podmiotów, ingerujący w sferę praw i wolności jednostki, a także ograniczający korzystanie z własności, niezależnie od jego rangi Procedura ustawodawcza (przewidziane przez prawo wymagania, które ma spełnić proces stanowienia aktów normatywnych, zwanych ustawami): - - - inicjatywa ustawodawcza (prawo wniesienia do parlamentu przez określone podmioty projektu ustawy; prawo inicjatywy ustawodawczej może zostać ograniczone ze względu na: liczbę wnioskodawców, czas wykonania inicjatywy ustawodawczej, zabezpieczenie finansowe projektowanej ustawy) „czytanie” ustawy (ilość czytań i ich charakter jest różny) głosowanie (quorum – najmniejsza liczba członków parlamentu, niezbędna do tego, podejmowane decyzje były ważne; a) większość zwykła (względna) – jeśli „za” oddano więcej głosów niż „przeciw”, „wstrzymujących” nie bierze się pod uwagę; b) większość bezwzględna – pierwszy przypadek: gdy na „tak” oddano więcej niż połowę głosów, drugi przypadek: gdy na „tak” jest połowa + jedna osoba; c) większość kwalifikowana – większa od bezwzględnej, może wynieść 2/3 wymaganego quorum czy 3/5) podpisanie veto (np. absolutne, zawieszające, ludowe) ogłoszenie ustawy 20 3) Inne akty prawne „z mocą ustawy” Osobną kategorię stanowią generalne akty prawne, które nie są ustawami, nie noszą nazwy „ustawa”, a mimo to mają „moc ustawy”. W hierarchii aktów prawnych zajmują to samo miejsce co ustawy , mają taką samą moc obowiązywania. Nie wszystkie konstytucje przewidują możliwość wydawania takich aktów prawnych „z mocą ustawy” (np. konstytucja Polski z 2 kwietnia 1997). Zazwyczaj takie akty szybko są oddawane parlamentowi do zatwierdzenia. 4) Rozporządzenia Rozporządzenie jest aktem wydawanym przez kompetentne organy na podstawie ustaw i dla ich wykonania. Warunkiem wejścia w życie jest publikacja w Dzienniku Ustaw. Różnic między rozporządzeniem, a ustawą dopatruje się na dwóch płaszczyznach: formalnej (chodzi o różnicę pod wzglądem mocy prawnej, ustawie przypisuję się wyższą moc prawną) i przedmiotowej (przyjmuje się, że zadaniem ustaw jest regulacja stosunków mających charakter zasadniczy i trwały, natomiast rozporządzenie odnosi się do tego, co z istoty swej jest zmieniane, mając na celu wykonanie przepisów ustawy) 5) Akty wewnętrzne Akty te to „zarządzenia” wydawane przez prezydenta, prezesa Rady Ministrów i ministrów oraz „uchwały” podejmowane przez Radę Ministrów. Akty te obejmują tylko jednostki organizacyjne podległe wspomnianym organom państwa. Mogą być wydawane jedynie „na podstawie ustawy” i nie mogą stanowić podstawy decyzji jednostkowych. ________________________________________________________________________________ Inkorporacja i kodyfikacja Inkorporacja – ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych już poprzednio przepisów prawa. Zbiór nie zawiera nowych pod względem treści unormowań. Dopuszczane są drobne udoskonalenia formalne. Kodyfikacja – termin zaczerpnięty z oświecenia, za twórcę uważa się Jeremiego Benthama, oznaczający świadomą działalność legislacyjną. (Kodyfikacja połączenie większego zespołu przepisów prawnych w jednolity, systematyczny zbiór, kodeks – wynik procesu kodyfikacji). Uwagi o działalności prawotwórczej Stanowienie przepisów prawa jest jednym z podstawowych instrumentów działalności państwa. Jednakże w ostatnich latach pojawia się coraz więcej opinii, że w dużej liczbie wydawanych ustaw przejawia się pośpiech, obniża się jakość legislacyjna, co podważa stabilność i trwałość prawa. „Prawo powielaczowe” – termin ten odnosi się do aktów wydawanych z reguły przez naczelne organy administracji państwowej w formie okólników, wytycznych, instrukcji itp. Są przesyłane bezpośrednio organom i urzędom danego resortu, nie publikowane. „Prawo” to w świetle postanowień konstytucyjnych w ogóle nie jest prawem! 21 III. Prawo zwyczajowe W schematach prawa zwyczajowego wyróżniamy dwa elementy: 1) element zewnętrzny – faktyczne przestrzeganie określonej reguły zachowania – zwyczaj (zwyczaj polega na tym, że pewien, odpowiednio szeroki krąg ludzki dłuższy czas przestrzega pewnego sposobu postępowania.) 2) element wewnętrzny – przekonanie o prawości danej reguły zachowania (prawne przekonanie, że dana reguła jest prawem, a więc przekonanie o prawnej powinności jej przestrzegania i płynących stąd skutkach) Grupy teorii prawa zwyczajowego: - - - klasyczne – istotnym elementem składowym prawa zwyczajowego jest praktyka, ale musi być powszechna, równomierna i trwała, jeżeli do zwyczaju dodamy prawne przekonanie, to tu elementy sprawią powstanie prawa zwyczajowego; niemieckiej szkoły historycznej – prawo jest jednym z wytworów ducha narodu, a prawo zwyczajowe stanowi bezpośredni przejaw przekonań prawnych narodu, prawne przekonanie jest ty elementem pierwotnym, a zwyczaj wtórnym; praktyki organów państwa - państwo jest jedynym i wyłącznym źródłem prawa, normy stosowane przez organy państwowe nabierają cech norm prawnych; prawo zwyczajowe pojmowane jest tu jako zjawisko wtórne, zwyczaj zaś jako pierwotne; Rola prawa zwyczajowego nie jest już taka ważna jak kiedyś, stało się raczej zjawiskiem marginalnym, ale odgrywa znaczenie np. prawie międzynarodowym i handlu międzynarodowym. IV. Prawo precedensowe Prawo precedensowe (common law) obowiązuje przede wszystkim w państwach anglosaskich, regułą jest tam prawotwórcza działalność sądów. Sędzia wydając wyrok, ma obowiązek oparcia swego orzeczenia na orzeczeniach, jakie zostały wydane poprzednio w sprawach podobnych. Z dotychczasowego orzecznictwa sędzia wyprowadza zasadę ogólną (ratio decidendi). Cechą charakterystyczną systemu stanowi brak oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń. Orzeczenia są publikowane w wydawnictwach prywatnych lub półoficjalnych. Ratio decidendi – określona zasada ogólna (abstrakcyjna), wywiedziona z dotychczasowej judykatury, ma moc wiążącą dla sędziego. Obiter dicta – inne elementy, istotne tylko w danej sprawie, dotyczące tylko danego przypadku. Cechą systemu precedensowego jest zasada stałości decyzji (stare decisis), przyjmuje się, że upływ czasu zwiększa autorytet orzeczenia i „im precedens starszy tym lepszy, a wydawałoby się, że to nie wino” ;) przy czym sędzia nie może pominąć żądnych z dotychczasowych orzeczeń. Distinguishing – proces odróżniania faktów rozpoznawanej sprawy a faktów, na podstawie, których wydano precedensowe decyzje; pozwala na ukształtowanie się nowego precedensu, jeżeli nowe orzeczenie się utrzyma. Precedensy to nie gotowe rozstrzygnięcia, ale pewne zasady, które „oświetlają drogę”. 22 V. Umowa Umowa (łac. contractus): - w prawie cywilnym to zgodne porozumienie dwóch lub więcej stron, ustalające ich wzajemne prawa lub obowiązki (opiera się na prawie pozytywnym) - umowa publicznoprawna nie opiera się na prawie pozytywnym, ale sama je tworzy (np. Artykuły henrykowskie, umowa społeczna z 1980) - sposób tworzenia reguł prawnych obecnie rzadko występujący, a odgrywający w przeszłości doniosłą rolę np. prawo lenne - aż do dziś stanowi jedno z podstawowych źródeł prawa międzynarodowego publicznego - zarówno do umów cywilnoprawnych, jak i publicznoprawnych stosuje się te same zasady, z pacta sunt servanda na czele VI. Religia W niektórych państwach obowiązuje specyficzny rodzaj prawa – „prawo religijne”, państwo podporządkowuje się zasada danej religii, np. w krajach muzułmańskich, jednakże nie wszystkie gałęzie prawa są jednakowo ściśle związane z religią. 23 Rozdział piąty OBOWIĄZYWANIE PRAWA I. Pojęcie obowiązywania Następstwem tego, iż dana norma prawna jest obowiązująca, jest wymóg, aby się do niej stosować. Decyzja co do obowiązywania danej normy jest równocześnie wskazaniem czy powinno się zachowywać zgodnie z nią, czy też nie. Trzeba określić, które z norm obowiązują a które nie, aby tego dokonać trzeba posłużyć się jakimś kryterium, w literaturze prawniczej spotykamy się z wieloma; rozpowszechniony jest podział na: 1) Kryterium behawiorystyczne – norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuję, ale dlatego, że jest stosowana, natomiast jakąś normę możemy uznać za obowiązującą dopiero po jakimś czasie, który charakteryzował się wysokim stopniem jej spełniania. 2) Kryterium tetyczne – nie odwołuje się do faktu przestrzegania danej normy, ale do sposobu uzasadnienia jej mocy obowiązującej; za pomocą kryterium tetycznego uznajemy za obowiązującą normę wydaną przez organy mające kompetencje do jej ustanowienia. Za obowiązujące uznaje się te normy, które zostały należycie ustanowione przez kompetentne autorytety i nie zostały uchylone. 3) Kryterium aksjologiczne – jako obowiązujące kwalifikujemy te normy, które wyznaczają postępowanie ocenianie dodatnio. „Celowość”, „słuszność”, „krzywda” są kryteriami o wyraźnie aksjologicznym charakterze. Uznanie pewnych norm za obowiązujące lub nieobowiązujące uzależnione jest od hierarchii wartości akceptowanych przez oceniającego. Kryteria obowiązywania nie są ani jednorodne, ani konsekwentne, aby uznać daną normę za obowiązującą musimy odwołać się do jakiś kryteriów „ostatecznych”. Wybór tego kryterium to sprawa wartościowania! II. Zakres obowiązywania Każda norma obowiązuje w danym czasie, określone podmioty i na danym terytorium. a) Terytorialny zakres obowiązywania: Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. O tym co należy do terytorium danego państwa decydują normy prawne. Zasadą jest, że akty normatywne wydane przez kompetentne organy państwa obowiązują na całym terytorium tego państwa, chyba że same stanowią inaczej. Wyjątki: - in plus – terytorium pływające, kosmiczne i powietrzne - in minus – eksterytorialność ambasad, baz wojskowych Natomiast mamy jeszcze do czynienia z aktami organów terenowych, które obowiązują na danym obszarze, na którym dane władze sprawują rządy (np. w jakimś województwie). b) Personalny zakres obowiązywania Prawo danego państwa samo decyduje, kogo ma obowiązywać. Zasadą jest, że wszystkie osoby przebywające na jego terytorium, bez względu na przynależność państwową. Wyjątki: 24 - in minus - przedstawiciele państw obcych akredytowanych w danym państwie; członkowie obcych sił zbrojnych (ograniczenie) in plus - prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na miejsce ich pobytu; pewna grupa przepisów obowiązuje obywateli państw obcych c) Temporalny zakres obowiązywania 1. Nabycie mocy obowiązującej Prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akt prawny czy przepis prawa (norma prawna). Dwa rozwiązania: - mocą aktu o wysokim miejscu w hierarchii określa się, że wszystkie wydawane akty prawne zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia (np. w Polsce, po upływie 14 dni od ogłoszenia, chyba że stanowią inaczej) - każdy normatywny akt prawny mocą własnych postanowień sam określa, od kiedy obowiązuje Sposoby określania chwili uzyskania mocy obowiązującej: a) akt prawny zyskuje moc obowiązującą „z dniem ogłoszenia” (np. w Polsce -> jeśli zostaną ogłoszone, czyli opublikowane w Dzienniku Ustaw, to data wejścia w życie jest datą publikacji i pierwszym dniem, w którym należy się stosować do postanowień danej ustawy) b) akt normatywny podaje datę kalendarzową, od której nadejścia uzyskuje on moc obowiązującą c) akt normatywny stanowi, że wchodzi w życie po upływie określonej liczby dni od jego ogłoszenia (np. 7 dni, 15, 30 itd.) d) jeśli sam akt tego nie ustala, to zastosowania znajdują tu postanowienia innego aktu prawnego Vacatio legis – czas upływający od chwili ogłoszenia aktu prawnego do chwili uzyskania przezeń mocy obowiązującej (może być różny), jest to czas na zapoznanie się z ustawą; vacatio legis może odnosić się tylko do niektórych przepisów danego aktu; może i być tak, że dany akt prawny uzyskuje moc obowiązującą z chwilą ogłoszenia. Aby dana norma obowiązywała, na podstawie wybranego kryterium, musi ona niejako „istnieć”, sposobem zaistnienia normy jest odpowiednie opublikowanie. Norma jako wypowiedź powinnościowa ze swej natury skierowana jest pro futuro. Retroactio (retroakcja) – tzn. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego (złe określenia); mówiąc o retroakcji mamy na myśli sytuację, kiedy to dziś zostaje wydany akt prawny wiążący skutki prawne z faktami, które miały miejsce w przeszłości. Należy zatem podkreślić, że normy prawne mogą obowiązywać najwcześniej od momentu publikacji, a prawo może działać zawsze tylko na przyszłość! Wyodrębnia się sześć sytuacji „mocy prawa względem czasu”: a) ustawa wiąże skutki prawne z wydarzeniami przyszłymi b) ustawa odnosi się do wydarzeń teraźniejszych, jak i przyszłych c) ustawa odnosi się wyłącznie do wydarzeń teraźniejszych d) ustawa obejmuje wydarzania z przyszłości, teraźniejszości i przeszłości e) ustawa odnosi się do wydarzeń z przeszłości i teraźniejszości f) ustawa ma zastosowanie jedynie do faktów zaistniałych w przeszłości 25 Problem nieretroakcji – lex retro non agit! – czyli prawo nie działa wstecz. Funkcja tejże zasady sprowadza się do ochrony - wartości pewności prawa - podmiotów prawa przed ujemnymi skutkami prawnymi zachowań, które w okresie obowiązywania starej ustawy były z nią zgodne Z realizacją powyższej zasady bywa różnie, niektóre systemy prawne wprost określają, że zasada ta powinna być przestrzegana, inne nie. Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy 2. Utrata mocy obowiązującej Większość aktów prawnych nie ma w swych postanowieniach napisane do kiedy obowiązują dlatego, że obowiązują do czasu, kiedy nie zostanie wydany inny akt normatywny uchylający ich przepisy (derogatio). Technicznie wygląda to tak, że nowy akt normatywny zawiera postanowienia uchylające dane przepisy prawa dotychczasowo obowiązujące. Klauzule derogacyjne – postanowienia w aktach prawnych uchylające dane, obowiązujące przepisy, zawierają różne rozstrzygnięcia, (np. może być i tak, że na miejsce uchylanych przepisów nie ustanawia się nowych). Akty prawne czasowe – takie akty prawne, które w swych przepisach ustalają do kiedy dany akt prawny obowiązuje, bardzo różnie określają ten czas. Desuetudo – nazwa oznaczająca zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na uchylaniu mocy obowiązującej normy. Pewne przepisy obowiązujące, które nie są ani przestrzegane, ani stosowane tracą moc prawną per desuetudinem (przez odwyknięcie). 3. Kolizje norm prawnych Kolizja (konflikt) – tego rodzaju sytuacja, w której dany przypadek unormowany jest przez więcej niż jeden przepis prawa, a każdy z nich wyznacza adresatom wyłączające się sposoby zachowania. Reguły kolizyjne: 1) Lex superior derogat legi inferiori – akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu 2) Lex posterior derogat legi priori – późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą aktu wcześniejszego (zasada odnosi się do aktów zajmujących to samo miejsce w hierarchii) 3) Lex specialis derogat legi generali – przepisy (akty) szczególne derogują przepisy (akty) o charakterze ogólniejszym lub ogólnym, przy czym derogują tylko z zakresie, w którym wprowadzają unormowania odrębne 26 Kolizje reguł kolizyjnych: 1) hierarchiczności i chronologiczności – kiedy norma wcześniejsza jest hierarchicznie nadrzędna a norma późniejsza jest hierarchicznie niższa -> w tym przypadku pierwszeństwo zyskuje norma zajmująca wyższe miejsce w hierarchii 2) chronologiczności i szczególności – gdy akt (przepis) wydany wcześniej jest aktem (przepisem) szczególnym, a akt wydany później – lex generalis -> zazwyczaj przyjmuje się, że ważniejsza jest szczególność, ale nie ma to wartości absolutnej i jest dyskusyjne 3) hierarchiczności i szczególności – niezgodność między aktem (przepisem) generalnym hierarchicznie nadrzędnym, a aktem (przepisem) szczególnym, wyjątkowym niższego rzędu -> w tym przypadku rozstrzygniecie zależy od stosujących prawo dlatego, że nie ma co do tego zgodnie akceptowanej reguły (teoretycznie przewagę powinien uzyskać akt wyższego rzędu) 27 Rozdział szósty PODMIOTY PRAWA Podmiotem prawa nazywany jest ten, kto może posiadać uprawnienia (prawa) lub obowiązki. Podmiotowość prawna nie stanowi czyjejkolwiek własności przyrodzonej, lecz nadaje ją prawo. Wyróżniamy dwa rodzaje podmiotów prawa: 1) Osoby fizyczne to ludzie i tylko oni mogą być podmiotami prawa, zwanymi osobami fizycznymi. Człowiek jest podmiotem prawa dlatego, że prawo polityczne (np. konstytucja) tę podmiotowość prawną mu nadaje. W przeszłości, nie każdy miał podmiotowość prawną, np. niewolnik. Obecnie ma każdy, prawo poszczególnych państw ustala, kiedy osoby fizyczne podmiotowość uzyskują i jak długo ona trwa. Niemal wszystkie ustawodawstwa przyznają tę podmiotowość od chwili urodzenia się dziecka, czyli przyjścia na świat, jako żywe. (Zwrócić należy uwagę na to, jak postrzega się płód, dziecko jeszcze nie narodzone i jak postrzega się osoby zaginione.) 2) Osoby prawne osobę prawną definiuje się zazwyczaj jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa cywilnego) w osobowość prawną. Taka jednostka organizacyjna ma wtedy pełnię podmiotowości prawnej, w szczególności nabywa zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych (atrybuty przysługujące osobom fizycznym z racji samego istnienia) pojęcie to zaczęło się kształtować w prawie rzymskim, więcej na stronie 189 podręcznika Obowiązujące prawo w danym państwie nie ustala, jak należy rozumieć termin „osoba prawna”, za to ściśle określa: b) tryb powstania c) zakres działania d) tryb ich likwidacji e) oraz które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną Podział osób prawnych na dwa typy: d) Korporacja (związek, stowarzyszenie) – osoba prawna, która powstaje w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych, zmierzających do osiągnięcia określonych celów, przy czym osoby te stają się członkami owej organizacji (np. Związek Harcerzy Polskich). e) Zakład – osoba prawna, której powstanie, cel, rodzaj i sposób działalności (czasami też likwidację) określa założyciel w statucie, ponadto niezbędnym elementem jest wyodrębnienie i przeznaczenie przez założyciela określonego majątku, stanowiącego podstawę działalności danego zakładu (np. prywatna Szkoła Wyższa). Między korporacją, a zakładem występują różnice: - korporacja jest zbiorowością osób fizycznych; zakłady służą zaspokajaniu potrzeb osób trzecich, korzystających z usług zakładu - skład członków korporacji można dokładnie określić liczbowo, a nawet imiennie; krąg osób korzystających z i mogących korzystać z zakładu nie jest oznaczony 28 - substratem korporacji są ludzie; substratem zakładu jest majątek członkowie korporacji decydują o jej celach i działalności (walne zgromadzenie); cel, rodzaj i sposób działalności zakładu określa jego założyciel Podział osób prawnych na dwa typy nie jest rozłączny, dlatego że mogą istnieć, takie które łącza cechy i korporacji i zakładu! Typ powstania osób prawnych normują przepisy prawa, zwyczajowo wyróżnia się trzy sposoby tworzenia osób prawnych: a) tryb erekcyjny – osoba prawna zostaje powołana mocą określonego aktu erekcyjnego organu państwa, tzn. z inicjatywy organu państwa b) tryb koncesyjny – z inicjatywy tzw. założyciela, na podstawie koncesji, czyli zezwolenia właściwego organu państwa c) tryb rejestracyjny (normatywny) – akt normatywny określa warunki do tego, aby powstała osoba prawna, jeśli zostają spełnione taka osoba prawna powstaje, bez potrzeby uzyskania koncesji; kontroli organów państwa podlega jedynie czy warunki ustawowe zostały spełnione Przepisy określają również tryb likwidacji osób prawnych: a) kompetentne organy danej osoby prawnej same mogą powziąć decyzję o jej rozwiązaniu b) ogłoszenie upadłości c) upływ czasu, jeśli została ona powołana na pewien okres, do wykonania zadania d) mocą kompetentnego aktu organu państwa Teorie osób prawnych 1) Teorie fikcji – osoba prawna jako realny podmiot prawa nie istnieje (nie istnieje tak jak człowiek, jako osoba fizyczna), osoba prawna jest fikcją, personalizacją pewnej dziedziny życia zbiorowego, traktowana tak, jak gdyby działała jakaś osoba, odrębna od innych podmiotów prawa. 2) Teorie substratu – cechą wspólna tych teorii jest to, że starają się udowodnić, że osoba prawna istnieje realnie: I. Teorie substratu osobowego: a) teorie organiczne – związki są pojmowane jako organizmy społeczne mające, podobnie jak człowiek, własną wolę i żyjące własnym życiem; teoria została rozciągnięta też na zakłady, różnica jest taka, że korporacje same tworzą swoją wolę, a zakład czerpie ją z woli założyciela, b) teorie kolektywu obiektywnego – każda osoba prawna jest kolektywem osób, osoby prawne są więc bytem istniejącym realnie, a nie fikcjami; jedni kolektyw widzą w osobach destynariuszy korzystających z zakładu, inni w grupie składającej się z założyciela i późniejszych darczyńców, jeszcze inni w osobach zarządców. II. Teorie substratu nieosobowego – nie akceptują poglądów, że osoba prawna jest organizmem, ani też że jest kolektywem osób fizycznych, za to wskazuje na inne istotne cech każdej osoby prawnej. a) teoria majątku celowego – osoba prawna ma majątek celowy, co stanowi jej istotna cechę, jako osoby prawnej, b) teoria własności zbiorowej (kolektywnej) - osobą prawną jest to forma własności należąca do pewnej grupy ludzi, c) teorie wspólnego interesu i celu – teorie te utrzymują, że realnymi podmiotami prawa są osoby fizyczne, natomiast „osoba prawna” to termin używany dla wygody; materialnym 29 elementem prawa jest wspólny interes (jedne teorie), jak również cel łączący daną zbiorowość (inne teorie). Teorie pierwszego, jak i drugiego rodzaju nie są uniwersalne na tyle, by można było stosować je zarówno do korporacji jak i zakładów! Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych Zdolność prawna – jest rozumiana jako możliwość posiadania praw (uprawnień) i obowiązków (w dziedzinie prawa cywilnego, dlatego, że nadawana jest mocą przepisów tego właśnie działu prawa). Pojęcie to nie będzie się pokrywało z pojęciem „podmiotowości prawa” „Zdolność prawna” pozostaje w stosunku podrzędności do „podmiotowości prawa”, obejmującej wszystkie prawa i obowiązki. Osoby fizyczne mają zdolność prawną od chwili urodzenia, a osoby prawne z chwilą wpisania do rejestrów, a tracą ją z chwilą skreślenie z rejestru. Zdolność do czynności prawnych – rozumiana jako zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Osoby fizyczne mogą mieć: - pełną zdolności do czynności prawnych - ograniczoną zdolność do czynności prawnych - nie mieć zdolności do czynności prawnych Osoby prawne mają zdolność do czynności prawnych z chwilą powstania do chwili likwidacji, z tym jednak że osoba prawna działa przez swe organy w sposób przewidziany w ustawach i opartym na ich statucie. 30 Rozdział siódmy STOSOWANIE PRAWA 1. Pojęcie „stosowania praw” - rozumiane jest różnie . Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wtedy, gdy jakiś podmiot na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych określa skutki prawne jakiegoś faktu, wydając decyzję indywidualną w rozstrzyganej sprawie. Problem pojawia się, gdy chodzi o podmiot stosujący prawo, jedni uważają, że mogą być nimi tylko organy państwa w granicach swoich kompetencji, drudzy natomiast, że organy państwa jak i inne podmioty, np. osoby fizyczne. 2. Przebieg procesu stosowania prawa – jest to proces zmierzający do wydania decyzji indywidualnej. Poszczególne etapy: 1) Wybór przepisu, spośród obowiązujących przepisów prawnych, który będzie podstawą do wydania decyzji w danej sprawie. Jest to etap trudny, wzbudzający wiele kontrowersji, np. między prokuratorem, a obrońcą . 2) Interpretacja wybranego przepisu prawnego. Rozstrzygnięcie zależy od odpowiedniej interpretacji; ustalenie (wykładnia) znaczenia i zakresu zwrotów zawartych w przepisach prawnych jest ściśle związane z dyrektywami, ich wybór natomiast zależy od interpretatora. 3) Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne. Występują dwa rodzaje regulacji postępowania dowodowego: swobodna ocena dowodów (organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie, w uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumienia, wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego) i legalna teoria dowodowa (gdy przepisy prawa formułuje pewne reguły, które muszą być przestrzegane przez organy stosowania prawa w procesie dowodzenia faktów sprawy). Skutki prawne mogą być wiązane tylko z faktami udowodnionymi! 4) Subsumcja – zakwalifikowanie danego przypadku do pewnego rodzajowo określonego przez przepisy prawa zachowania się, inaczej to ujmując, stosujący prawo musi zdecydować, czy udowodnione przez niego fakty należą do klasy faktów określonych przez przepisy prawa. Dokonanie subsumcji wszystkich stanów rzeczy denotowanych przez przepisy prawa stanowi podstawę do sformułowania zwrotu stosunkowego, określającego zgodność (niezgodność) stanu faktycznego z norma prawną. 5) Ustalenie konsekwencji prawnych faktu, który w wyniku subsumcji został zaklasyfikowany jako fakt przewidziany przez przepisy prawa. Przepisy prawa określają różne konsekwencje związane z normowanymi przez nie zachowaniami. Sylogizm prawniczy – model stosowania prawa, który jest konstruowany w ten sposób, że większa przesłanka jest normą generalna, abstrakcyjną, odpowiednio zinterpretowana, przesłanką mniejszą jest zadanie o fakcie, z którym mają być wiązane skutki prawne, wnioskiem natomiast decyzja jednostkowa w postaci normy indywidualnej, konkretnej. 31 kto zabija człowieka podlega karze (przesłanka większa) Jan zabił człowieka (przesłanka mniejsza) Jan podlega karze (wniosek) 3. Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych Kiedy sad staje przed koniecznością rozstrzygnięcia w przypadku nienormowanym przez prawo. Niekiedy w takiej sytuacji przepisy prawa same te kwestię przesądzają, wyznaczając że skutki prawne mogą być wiązane tylko z przypadkami ściśle określonymi przez ustawę (np. nullum crimen sine lege) lub też karzą wiązać skutki prawne także z przypadkami nieunormowanymi. Trzy rodzaje wnioskowania: a) Wnioskowanie per analogiam Wyróżniamy tu: 1) analogię legis (analogię z ustawy) Dwa modele: I. Składa się z trzech etapów: - ustalenie, że jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawne - ustalenie „podobieństwa” miedzy danym faktem, a podobnym do niego, unormowanym przez przepisy praw - wiązanie – na podstawie „podobieństwa” takich samych lub podobnych skutków prawnych II. Składa się z czterech etapów: - ustalenie, że jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawne - wyszukanie wśród postanowień obowiązującego prawa takiego przepisu, który unormowaniem swym obejmuje przypadki najbardziej zbliżone czy zbliżone do przypadku, który ma być rozstrzygnięty - z przepisu powyższego należy wydobyć zasadę, regułę czy rację o charakterze ogólnym, której częściowym wyrazem jest ten przepis, a która nie została przez prawodawcę sformułowana w sposób ogólny (pełny) - tak sformułowana zasada lub racja ogólna ma zastosowanie do wszystkich przypadków nią objętych (ten model wyraża się maksymą ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio - gdzie taki sam sens ustawy (podstawa prawna), tam takie samo postanowienie ustawy (taka sama norma)) Bardzo ważną role odgrywa w tym procesie ocena stosującego prawo! 2) analogię iuris (analogię z prawa) Analogia iuris bywa stosowana, gdy brak nawet przepisu, który normowałby jakiekolwiek przypadki podobne; wnioskujący odwołuje się do całokształtu unormowania składającego się na dany przypadek prawny, gdy rozstrzygamy na podstawie ogólnych zasad prawnych. Należy tu podkreśli jawnie wartościujący charakter takich zabiegów. 32 b) Wnioskowanie a fortiori Występuje w dwóch postaciach: I. II. A maiori ad minus – jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego, to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego (charakter uprawniający) np. skoro urząd ma prawo odrzucić podanie, to może je też przyjąć warunkowo. A minori ad maius – jeżeli zabronione jest to, co mniejsze, to tym bardziej nie wolno czynić tego, co sięga jeszcze dalej (charakter zakazujący) np. jeżeli nie wolno przekraczać prędkości 50km/h, to tym bardziej nie można jechać z prędkością 100km/h. Wnioskowania a fortiori nie mają charakteru formalnego, oparte są na zależnościach pozalogicznych! c) Wnioskowanie a contrario Jeżeli pewien stan rzeczy spełnia przesłanki prawne A, A1, A2..., to pociąga za sobą konsekwencje prawne B, B1, B2..., stąd wniosek: jeżeli dany stan prawny nie spełnia przesłanek prawnych A, A1, A2..., to nie pociąga on za sobą konsekwencji prawnych B, B1, B2... Wnioskowanie powyższe wyraża się również w paremii łacińskiej: qui dicit de uno, negat de altero - kto mówi jedno, zaprzecza drugiemu. Np. „Tylko osoby pełnoletnie mogą starać się o zdobycie prawa jazdy”, więc jak ktoś nie jest pełnoletni, nie może. Wnioskowanie to jest zawodne, np. „kto jest chirurgiem, powinien dbać o higienę”, z tego należałoby wywnioskować na podstawie a contrario, że „kto nie jest chirurgiem, nie powinien dbać o higienę”. Dlatego też prawnicy stosują to wnioskowanie, kiedy przepisy zawierają takie zwroty jak: „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”. Kończąc należałoby podkreślić, że wybór między powyższymi wnioskowaniami ze zrozumiałych względów zależy od wartościowania! 4. Ideologie stosowania prawa W literaturze prawniczej spotyka się liczne wypowiedzi na temat, jak prawo powinno być stosowane. I tak mamy: A) Ideologia decyzji związanej przez prawo Naczelnymi wartościami tej ideologii są: wolność obywatelska i pewność prawa. Działania organów państwa mają być ściśle wyznaczane przez prawo. Tu następuje dalszy podział, dlatego, że jedni uważają, że „wkład” orzekającego nie powinien być żaden, inni natomiast dopuszczaj ingerencje, ale tylko w przypadkach nieunormowanych. (Prawo ma być jasne i zrozumiałe.) 33 B) Ideologia decyzji swobodnej Naczelnymi wartościami tej ideologii są: celowość wydawanych decyzji, ich słuszność, sprawiedliwość, moralność. Decyzja stosowania prawa ma być wynikiem kierowania się cechami indywidualnymi rozstrzyganego przypadku, postanowieniami prawa oraz ocenami celowości, sprawiedliwości, moralności itp. Czynność orzekania jest traktowana jako czynność o charakterze twórczym, normy prawa zakreślają tylko ramy owych decyzji. Tu następuje także dalszy podział dlatego, że jedni uważają, że oceny mają dominujący charakter nad rozwiązaniami ustawowymi, inni natomiast, że ocena winna być sprowadzana do pewnych granic. (Wysoka ocena wszelkich klauzul generalnych.) Wybór ideologii stosowania prawa – to oczywiście wybór określonych wartości naczelnych! 34 Rozdział ósmy WYKŁADNIA PRAWA I. Określenie wykładni prawa Autorzy wskazują, że wykładnia polega na wyjaśnieniu sensu przepisów prawnych, ustaleniu właściwego ich rozumienia, przypisaniu im odpowiedniego znaczenia, bądź wyznaczeniu ich zakresu. W związku z tym przez wykładnię prawa będziemy rozumieli zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego. Przedmiotem interpretacji jest język, w którym formułowane są teksty prawne. Wyrażeniami języka prawnego podlegającymi interpretacji, wykładni są: - wg pierwszego stanowiska: przepisy prawne, które „budzą wątpliwości” w myśl zasady clara non sunt interpretanda – to co jasne nie wymaga interpretacji. - wg drugiego wątpliwości mogą budzić wszelkie teksty prawne, a w związku z tym wykładnię odnoszą do wszystkich przypadków ustalania znaczenia oraz zakresu interpretowanego tekstu prawnego. Rodzaje wątpliwości interpretacyjnych: 1) Bezpośrednio związane z charakterem samego języka (otwarta tekstowość języka), konsekwencją wykorzystania w procesie stanowienia prawa języka potocznego jest wystąpienie takich zjawisk, jak nieostrość, wieloznaczność, niejasność. Niektórzy autorzy twierdza nawet, że żadne pojęcie nie jest ograniczone w ten sposób, że nie ma miejsca na wątpliwości. 2) Nawet jasny z językowego punktu widzenia tekst prawny może budzić wątpliwości dotyczące celowości, słuszności lub sprawiedliwości jego postanowień. II. Podstawowe rodzaje wykładni Dyrektywy interpretacyjne – pewne wskazówki, zalecenia dotyczące sposobów ustalenia znaczenia i zakresu zwrotów języka prawnego. Mamy do czynienia z dyrektywami: - I stopnia – zalecają, w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa - II stopnia – wskazują: jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać; ustalają kolejność posługiwania się tymi dyrektywami; ustalają kryteria wyboru jednego spośród rozbieżnych znaczeń uzyskanych za pomocą dyrektyw I stopnia. 1. Wykładnia językowa Wykładnia językowa – polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego ze względu na język, w którym zostały sformułowane. Najbardziej charakterystyczne dyrektywy: 1) Gdy w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych, to należy używać ich właśnie w tym znaczeniu. Dyrektywa ta związana jest z tzn. definicją legalną – występującą w tekstach prawnych, wprowadzoną przez prawodawcę w 35 celu ustalenie wiążącego rozumienia poszczególnych terminów. Np. chodnik – część drogi przeznaczona do ruchu pieszych (a więc nie rowerzystów!). 2) Gdy nie ma w tekście prawnych definicji legalnych: interpretowanych zwrotom prawnym nie należy nadawać znaczenie odmiennego od potocznego, chyba że istnieją dostateczne rację przypisania im odmiennego znaczenia prawnego (np. proces – spór, proces – rozwój; aplikacja – ozdoba, aplikacja – szkolenie itp.) Inna dyrektywa głosi, że bez umotywowanych racji nie należy identycznym sformułowaniom w tym samym akcie prawnym nadawać różnych znaczeń. 3) Należy ustalać znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by żadne fragmenty nie okazały się zbędne, wypowiedź powinna być traktowana jako pewna całość, a potem dopiero należy przejść do analizy poszczególnych elementów składowych. Np. „(...) przestępstwo drogowe oraz spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego”. 2. Wykładnia pozajęzykowa Wykładnia pozajęzykowa – terminem tym obejmowane są zagadnienia różnego rodzaju, w literaturze występują zazwyczaj dwie grupy: wykładnia celowościowa (teleologiczna) i wykładnia systemowa (systematyczna), wyróżniana bywa też wykładnia funkcjonalna. a) Wykładnia celowościowa – przepis ustawy musi być tłumaczony tak, aby był najbardziej zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy. Analizuje się tu np. preambuły oraz materiały pozaprawne (nie maja mocy wiążącej dla interpretatora). b) Wykładnia funkcjonalna – ustalając znaczenie przepisu uwzględnia się różne skutki jego zastosowania, jeśli takie rozumienie przepisu prowadzi do pożądanych skutków przez interpretatora, to ma to wpływ decydujący na przyjęcie takiej interpretacji. c) Wykładnia systemowa (systematyczna) – założenie, że przepis w danym akcie prawnym nie jest umiejscowiony przypadkowo, lecz wynika z racjonalnego działania prawodawcy. (Polega na ustaleniu normy przez analizę miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa, oraz porównanie jej z normami sąsiadującymi.) 3. Inne Wykładnia literalna, dosłowna (interpretatio declarativa) – ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, wybrane zostaje to rozumienie, które zostało ustalone za pomocą dyrektyw językowych. Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) – występuje wtedy gdy porównując zakresy przepisu prawnego, uzyskane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy rozumienie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego. Wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva) – polega na wyborze spośród różnych zakresów przepisu prawnego rozumienia uzyskanego za pomocą dyrektyw pozajęzykowych, które jest węższe od rozumienia językowego. Termin „wykładnia” został użyty tu (przy rozszerzającej i zawężającej) na oznaczenie rezultatu czynności interpretatora. Przepisy prawa może interpretować każdy. Przykłady: I. „Właściciel gruntu zobowiązany jest ustanowić drogę konieczną do dojazdu dla właściciela działki” 36 wykładnia linearna: właściciel gruntu zobowiązany jest tylko do ustanowienia przewidzianej drogi wykładnia rozszerzająca: właściciel gruntu zobowiązany jest do wybudowania drogi, ale i doprowadzenia linii elektrycznej II. „W skład komisji egzaminacyjnej mogą wejść tylko pracownicy danego liceum.” wykładnia linearna: każdy pracownik, nawet sekretarka czy woźna mogą być w komisji wykładnia zawężająca: w skład komisji mogą wejść pracownicy danego liceum, ale tylko nauczyciele III. Moc wiążąca wykładni Wykładnia ma moc wiążącą wówczas, gdy kompetentny organ ustanawia dyrektywę, nakazującą określonym adresatom wiązać z pewnymi przepisami ustalone przez ten organ znaczenie. Wyróżniamy następujące wykładnie: 1) Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej Powszechnie obowiązująca moc wykładni prawa polega na tym, że wszyscy adresaci interpretowanego przepisu są związani znaczeniem tego przepisu, ustalonym (narzuconym) przez interpretatora: - wykładnia autentyczna – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy interpretatorem jest organ, który dany przepis ustanowił, uzasadnieniem podawana jest tu argumentum a maiori ad minus: cuius est condere eius interpretari (kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten może je również interpretować) - wykładnia legalna – w polskiej powojennej literaturze prawniczej terminem „wykładnia legalna” określa się wykładnię dokonywaną przez organ, któremu przepisy prawne nadają kompetencje do ustalania wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej, należy jednak zaznaczyć, że ten organ interpretujący nie jest tym, który ustanowił dany przepis (np. do 1989 wykładni takiej mogła dokonywać Rada Państwa w Polsce) Rodzi się pytanie, jak daleko może sięgać wykładnia, by nie stała się procesem prawotwórczym? Jeśli chodzi o wykładnię legalną i autentyczną to z pewnością prowadzą one do zmiany norm prawa obowiązującego, a więc są procesem prawotwórczym. 2) Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej Ograniczona moc obowiązująca wykładni prawa polega na tym, że znaczeniem interpretowanego przepisu, ustalonym przez interpretatora, nie są związani wszyscy adresaci, ale tylko niektórzy. Wykładnia ta może być dokonywana bądź to przez uprawnione do tego podmioty (organy państwa), bądź przez organy stosujące prawo. Wykładnia wiążąca w danej sprawie ma miejsce w przypadkach: - wykładni dokonywanej przez organ stosujący prawo – dokonywana jedynie na użytek wydanego rozstrzygnięcia; jeśli rozstrzygnięcie to się uprawomocni, to jest wiążące dla stron postępowania 37 - wykładni dokonywanej przez organ odwoławczy - wykładnią związany jest sąd niższej instancji w przypadku zwrócenia sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd apelacyjny wykładni dokonywanej przez Sąd Najwyższy w odpowiedziach na pytania prawne – rozpatrywanie zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości, których odesłanie z sądu do Sądu Najwyższego powoduje, że wykładnia SN obowiązuje wszystkie sądy rozstrzygające w danej sprawie Zasady prawne Sąd Najwyższy podejmuje również uchwały mające na celu wyjaśnienie znaczenie przepisów budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Na wniosek Pierwszego Prezesa lub prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego, Prezesa NSA itp. Skład orzekający: 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej, wiążącej inne składy Sądu Najwyższego, ale nie inne sądy. Są one wypisywane w księgach zasad prawnych. 3) Wykładnia nie mająca mocy wiążącej Rodzaj wykładni nie mający mocy wiążącej nazywa się w literaturze wykładnią doktrynalną bądź naukową. Szczególne znaczenie przypisuje się tu interpretacji dokonywanej przez teoretyków i dogmatyków prawa. Nie mają one mocy wiążącej, ale mogą wpływać na organy stosujące prawo. IV. Teorie wykładni Teorie opisowe Formułują wypowiedzi mające wartości logiczną. Ustalają one, jak prawo jest interpretowane, jakie czynniki warunkują procesy wykładni, w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do określonych ustaleń i jakie rezultaty uzyskują. Wyniki te mają doniosłe znaczenie zarówno dla organów stosujących prawo, jak i prawodawcy. Trzy grupy twierdzeń: 1. Opis działalności interpretatora, analiza stos. przez niego dyrektyw (materiały: orzecznictwo). 2. Twierdzenia dot. analizy, jakie czynniki i w jakim stopniu oddziałują na proces wykładni (czynniki: oceny moralne, sytuacja społecznoekonomiczna, skład sądów). 3. Prognozy procesów interpretacyjnych, albo poszczególnych przepisów, albo ogólnych tendencji. Teorie normatywne Formułują wypowiedzi, jak prawo powinno być interpretowane, która z interpretacji jest właściwa itp. Zauważyć tu można ogromną ingerencję ocen. Podział: - - Koncepcje subiektywne - przy wykładni powołują się na wolę prawodawcy, ale tak rozumiana „wola”, jest w rzeczywistości dziełem interpretatora Koncepcje obiektywne - wykładnia w oderwaniu od ustawodawcy, tzn. wola i intencje prawodawcy nie odgrywają tu żadnej roli Teorie statyczne - mając na względzie pewność prawa, ustalają za pomocą wykładni językowej oraz systematycznej znaczenie przepisu, które ma być stałe i niezmienne (wykładnie językowa i systematyczna) Teorie dynamiczne - zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych, które ulegając ciągłym zmianom winny mieć dostosowanie w nowych wykładniach (wykładnie pozajęzykowe) 38 Rozdział dziewiąty STOSUNEK PRAWNY Między podmiotami prawa dochodzi do określonych styczności i powiązań normowanych przez przepisy prawa. Rozumienie stosunku prawnego: Stosunek jest relacją kogoś do kogoś albo kogoś do czegoś bądź też czegoś do czegoś. Stosunek prawny rodzi jakieś następstwa prawne, ich bark pozbawia stosunek cech stosunku prawnego. - Jeśli chodzi o konstrukcję stosunku prawnego to brak zgodności co do tego, czy ma on obejmować a) tylko stosunki między podmiotami b) czy również stosunki, jakie zachodzą między podmiotami prawa i rzeczami. - I. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek między podmiotami prawa A) Między stronami stosunku istnieją pewne powiązania prawne. Jeśli zdarzenie prawne (fakt prawny) spowodują powstanie wzajemnych praw i obowiązków podmiotów prawa, mówi się, że podmioty te stały się stronami stosunku prawnego. O tym jakie powiązania występują między stronami stosunku prawnego decydują postanowienia prawa lub umowne postanowienia stron. B) Elementy stosunku prawnego: Elementami – zwane są pojęcia składniki tworzące konstrukcję stosunku. Nie zawsze jednak struktura owa składa się z tych samych elementów. - - - - 1) Strony stosunku prawnego bez stron stosunek w ogóle nie powstanie stronami stos. mogą być wyłącznie podmioty prawa liczba podmiotów uczestniczących w stosunku nie zawsze jest równa liczbie jego stron stos. pr. są przynajmniej dwustronne 2) Uprawnienie i obowiązek nie ma konstrukcji stos. pr. w której nie wyróżnia się uprawnienia i obowiązku uprawnienie – gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na daną stronę obowiązku, lecz pozostawiają jej uznaniu wybór określonego zachowania się i w zależności od wyboru tego zachowania inna strona stosunku prawnego jest zobowiązana do odpowiedniego zachowania się obowiązek – przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany albo zakazany adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiąże powinność zastosowania aktu przymusu państwowego strony są uprawnione i zobowiązane względem siebie równocześnie przy rozumieniu, że „nić” łącząca strony jest tylko jedna można by powiedzieć, że jedna strona jest uprawniona, a druga zobowiązana 39 - - - - - jednej ze stron stos. pr. uprawnionej odpowiada obowiązek drugiej strony, a każdemu obowiązkowi odpowiada uprawnienie (korelacja owych elementów) niektórzy rozumieją uprawnienie i obowiązek jako „treść” stos. pr. 3) Przedmiot stosunku prawnego przedmiot – to do czego jedna strona jest uprawniona, a druga zobowiązana; wszystko z powodu czego strony wchodzą w stos. pr. i co staje się obiektem ich wzajemnych praw i obowiązków spory o przedmiot stosunku prawnego: rzecz (np. gazeta) jako przedmiot stos. pr. rzeczy + zachowania się zachowania (zawsze) + rzeczy (niekiedy) zachowanie jako przedmiot, a rzecz jako jedno z „określeń” przedmiotu (sama nie może wejść jako element do stos. pr.) dwa rozumienia stos. pr.: prawny i materialny tylko zachowania jako przedmiot stosunku zachowania stron mogą przebierać różną postać: przedmiotem upr. i obw. jest czynienie przedmiotem upr. jest czynienie, a obw. nieczynienie przedmiotem upr. jest nieczynienie, a obw. czynienie przedmiotem upr. i obw. jest nieczynienie niektórzy „przedmiot” w ogóle eliminują ze struktury stosunku w stosunku do każdej koncepcji wysuwane są pewne zastrzeżenia C) Struktura stosunku prawnego 1. Konstrukcja: - podmiot, między którymi stos. ten powstaje - jego treść - przedmioty 2. Konstrukcja: - uczestnicy stos. pr.; ich status prawny wywiera istotny wpływ na powstanie i rozwój stos. pr. na jego charakter - prawa i obowiązki, ich wzajemny związek - realne zachowanie uczestników stosunku prawnego, skorelowane z ich prawami i obowiązkami 3. Konstrukcja: - podmiot prawa - przedmiot prawa - prawo - obowiązek Oczywiście konstrukcja struktura stosunku prawnego jest różna w zależności, kto co uzna za ważne. D) Uwagi ogólne o konstrukcji stosunku prawnego W przedstawionych konstrukcjach stos. pr. pojmowany jest jako stosunek społeczny, a przez charakter tego społecznego stos. rozumie się – stos. jaki zachodzi między podmiotami prawa, czyli między osobami fizycznymi lub (i) osobami prawnymi. 40 Wielu autorów wprowadza pojęcie stos. pr., ale nie należy pominąć faktu, że niektórzy nie operują tym wyrażeniem w ogóle, mimo to nie sprawia im żadnych trudności analiza i rozwiązywanie tych czy innych problemów. Nie można też pominąć zaznaczenie, że stos. pr. bywa rozciągany też na inne gałęzie prawa, niż cywilne, ale trudno sobie wyobrazić jakby to miało wyglądać? 3. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy Niektórzy autorzy mianem stosunku prawnego określają również stosunek podmiotu prawa do rzeczy, czy jak piszą inni stos. jaki zachodzi między podmiotem prawa a przedmiotem prawa. Niby można też tak pojmować stos. pr. ale obszerna krytyka tego typu prób jest przeprowadzona na str. 262 podręcznika. 41 Rozdział dziesiąty PRAWO 1. Prawo pozytywne Z określeniem tym wiążą się różne znaczenia, najczęściej używane jest w celu przeciwstawienia go jakiemuś innemu rodzajowi prawa. 1) Prawo pozytywne – rozumiane jako prawo mające w ogóle swe źródło w ludzkiej działalności, np. prawo stanowione, prawo zwyczajowe, prawo precedensów itp. Prawo pozytywne przeciwstawiane jest prawu ponadpozytywnemu tzn. prawu natury, obowiązującemu niezależnie od woli ludzkiej, przez człowieka tylko odkrywanemu, wypływającemu z natury rzeczy, ludzkiej natury, nadawanemu przez istoty nadprzyrodzone, prawu zawsze sprawiedliwemu, najlepszemu. 2) Prawo pozytywne – prawo tworzone przez władzę państwową, w przeciwieństwie do prawa pozapozytywnego tzn. nie stanowionego przez suwerena, np. prawo zwyczajowe. 3) Prawo pozytywne – faktycznie obowiązujące, przy czym zwracano uwagę na empiryczne fakty stanowienia prawa, bądź na fakty stosowania prawa przez sądy i organy administracji, bądź na fakty przestrzegania prawa przez obywateli. 4) Ostatnie stanowisko sprowadza się do stwierdzenia, że brak jest uzasadnienia by wprowadzać pojęcie „prawo pozytywne”, gdyż jego zakres pokrywa się z zakresem prawa w ogóle. „Pozytywne” jest tylko zbędnym dodatkiem do nazwy „prawo” i postuluje się, by z tego dodatku w ogóle zrezygnować. 5) Prawo – niezależnie od sposobu powstawania czy tworzenia, całokształt (zbiór) reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, których nieprzestrzeganie jest zagrożone zastosowaniem przymusu państwowego (typologiczna charakterystyka prawa). 2. Prawo przedmiotowe – prawo podmiotowe Prawo przedmiotowe - niezależnie od sposobu powstawania czy tworzenia, całokształt (zbiór) reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy administracyjne. Jeśli pojęciem prawa nie obejmujemy norm indywidualnych, to pojęcie prawa przedmiotowego jest równoznaczne z pojęciem prawa w ogóle. Prawo podmiotowe – nie ma jednego ustalonego znaczenia, ale należy podkreślić, że nie jest konstruowane tak, że przyjmuje się tu za punkt widzenia władcysuwerena, lecz przyjmuje się punkt widzenia adresatów przepisów prawa (przede wszystkim osób fizycznych) i formułuje się wypowiedzi, jakie to „prawa” mają owi adresaci. W centrum uwagi znajdują się tu „prawa” podmiotów, dlatego mówi się o „prawach podmiotowych”. 42 Prawo podmiotowe a uprawnienie: 1. Prawami podmiotowymi nazywane są uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywateli. W tym ujęciu nie każde uprawnienie zyskuje miano prawa podmiotowego. To historycznie (czasu Oświecenia) ukształtowany sposób użycia tej nazwy i występujący przede wszystkim w nauce prawa państwowego. Prawa te, to prawa człowieka i obywatela, inaczej mówiąc wolności obywatelskie. Takie podmiotowe prawa to np. wolność osobista, własność, nietykalność mieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność zgromadzeń i wolność prasy, wolność stowarzyszeń, czynne i bierne prawo wyborcze itp. 2. W opracowaniach cywilistycznych – prawo podmiotowe to suma bądź zespół uprawnień. Mówi się, że na treść prawa podmiotowego składają się uprawnienia, albo że z prawa podmiotowego wypływają poszczególne uprawnia. Uprawnienie traktuje się pojedynczą emanację prawa podmiotowego. 3. Trzecie stanowisko sprowadza się do zamiennego posługiwania się obydwoma określeniami. 4. Ostatnie stanowisko głosi postulaty całkowitego wyeliminowaniu pojęcia „prawa podmiotowego” i używania tylko „uprawnienia”. Argumenty: - ogólność i szczególność nie są cechami pozwalającymi odróżnić prawo podmiotowe od uprawnienia - nie można dopatrzyć się różnic w pojmowaniu uprawnienia i prawa podmiotowego - jedynie oceny i tradycja stanowią podstawę odróżnienia prawa podmiotowego jako szczególnie ważne uprawnienie. Teorie praw podmiotowych: Teoria woli – prawo podmiotowe charakteryzowane, jako „przyznane przez porządek prawny władztwo woli”. Podmiot w granicach zakreślonych przez prawo może swobodnie działać wg własnej woli, kształtować zachowanie własne i innych podmiotów. Generalny zarzut odnosi się do tego, że pewne podmioty prawa mają te szczególne uprawnienia (prawo podmiotowe), ale woli swojej wyrazić nie mogą (np. dzieci, obłąkani). Teoria interesu – sprowadza się do tego, że „prawo podmiotowe to po prostu prawnie chroniony interes jednostki”. Każdy podmiot prawa ma określone interesy i zmierza do ich realizacji, a prawo określa które z nich zyskują ochronę prawną. Zarzut: czasami posiadanie prawa podmiotowego nie leży w interesie jednostki, a wiec nie można go tak charakteryzować. Teoria mieszana – prawo podmiotowe rozumiane jako „chroniona przez porządek prawny możliwość zaspokajania swego oznaczonego interesu za swoją wolą lub za wolą swego prawnie uznanego zastępcy.” Oczywiście, ta teoria nie jest wolna od zarzutów wysuwanych w stosunku do dwóch poprzednich. 43 Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego 1) Koncepcja pierwotności prawa podmiotowego Podmioty prawa wg powyższej koncepcji mają prawo podmiotowe, niezależnie od postanowień prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe rozumiane jest jako naturalne, przyrodzone i niezbywalnie prawa człowieka i obywatela. Można powiedzieć, że prawo podmiotowe jest tu traktowane jako wcześniejsze, pierwotniejsze w stosunku do prawa przedmiotowego. Państwo tworząc prawo uznaje tylko „prawa podmiotowe” i chroni je, co wyrażone jest w różnych deklaracjach np. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789. 2) Koncepcja pierwotności prawa przedmiotowego W tej koncepcji uznaje się, że źródłem prawa podmiotowego jest prawo przedmiotowe. Nie uznaje się przyrodzonego prawa człowieka, a twierdzi się, że prawo podmiotowe nadawane jest przez postanowienia prawa przedmiotowego. Tak więc prawo podmiotowe jest czymś wtórnym, późniejszym od prawa przedmiotowego. 3) Teorie negujące istnienie prawa podmiotowego W obu teoriach z dwóch rodzajów prawa (podmiotowego i przedmiotowego) ostaje się tylko jedno -> przedmiotowe! Solidaryzm – prawo podmiotowe jest traktowane, jako koncepcja metafizyczna. „Człowiek nie ma praw, nie ma ich też zbiorowość”. Każdy ma tylko obowiązek do spełnienia w stosunku do społeczności. Własność także nie jest prawem, a funkcją społeczną. Człowiek powinien się rozwijać, nie może hamować swojego rozwoju, powinien wykonywać swoje zadania, a rządzący mogą nawet nakazać mu pracę. Pojęcie prawa podmiotowego zostało w ogóle zanegowane, wg tych twierdzeń istnieją tylko reguły prawne, które wyznaczaj podmiotom ich funkcje społeczne. Normatywizm – prawo podmiotowe jest sprowadzone do prawa przedmiotowego. Teoria normatywistyczna odrzuca subiektywistyczny punkt widzenia, znajdujący się w pojmowaniu prawa podmiotowego, kiedy to na prawo spogląda się tylko z punktu widzenia interesów stron. Prawo podmiotowe nie jest czymś różnym od prawa przedmiotowego, prawo podmiotowe ma charakter ideologiczny; podmioty prawa mają pewne uprawnienia nadawane przez prawo, ale mają one swe uzasadnienie w aprobowanym rozumieniu wolności. 44 SŁOWNIK: Ex lege – z mocy prawa (przy nieważności) Ius cogens (iuris cogentis) – przepisy bezwzględnie stosowane Ius dispositivum (iuris dispositivi) – przepisy względnie stosowane Rules – reguły Principles - zasady Lex generalis – reguła powszechna Lex spacialis - reguła szczególna Lex plusquam perfecta – przepis = sankcja + nieważność czynności Lex perfecta – przepis tylko nieważność czynności Lex minus quam perfecta – przepis = sankcja bez nieważności czynności Lex imperfecta – regułą nie ustanawiająca sankcji za zachowanie z nią niezgodne Regressus ad infinitum – ciąg do nieskończoności Fontes iuris cognoscendi – źródła poznania prawa Fontes iuris oriundi – źródła powstania prawa Quorum – najmniejsza liczba posłów, aby podjęta decyzja była ważna Common law – prawo precedensów Ratio decidendi – zasada ogólna Obiter dicta – inne elementy, ważne tylko dla danej sprawy Stare decisis – doktryna stałości decyzji Distinguishing – proces zmierzający do wydania nowego precedensu Contractus – umowa Pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać Vacatio legis – (ustawa na wakacjach ;) czas upływający od chwili ogłoszenia ustawy, do uzyskania przez nią mocy obowiązującej Retroactio – tzw. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego Pro futuro – na przyszłość Lex retro non agit – prawo nie działa wstecz Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy Desuetudo – zwyczaj negatywny Lex superior derogat legi inferiori – akt prawny wyższy uchyla moc ob. aktu niższego rzędu Lex posterior derogat legi priori – akt prawny późniejszy uchyla moc ob. aktu wcześniejszego Lex specialis derogat legi generali – akt (przepis) prawny szczególny deroguje akt (przepis) ogólny Nasciturus – dziecko poczęte, jeszcze nie urodzone Subsumcja – proces zakwalifikowania danego przypadku do przypadków objętych przepisami prawa Per analogiam – z analogi Analogia legis – analogia z ustawy Analogia iuris – analogia z prawa Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam sens ustawy, takie samo postanowienie ustawy A maiori ad minus – komu wolno więcej, wolno też mniej A minori ad maius – komu nie wolno mnie, nie wolno też więcej A contrario – z przeciwieństwa Qui dicit de uno, negat de altero – kto mówi jedno, zaprzecza drugiemu Clara non sunt interpretanda – to co jasne, nie wymaga interpretacji Interpretatio declarativa – wykładnia linearna Interpretatio exstensiva – wykładnia rozszerzająca Interpretatio restrictiva – wykładnia zawężająca Ius positum – prawo pozytywne 45 PRZYKŁADOWE PYTANIA: I. zestaw: 1) Prawo precedensów 2) Ideologie stosowania prawa 3) Reguły – zasady 4) Teorie prawa podmiotowego II. zestaw: 1) Prawo zwyczajowe 2) Opisowe teorie wykładni 3) System statyczny, a system dynamiczny 4) Czyny, a czynności prawne III. zestaw: 1) Przepis prawa, a norma prawna 2) Skutki prawne 3) Zasady systemu prawa 4) Wnioskowanie a fortiori IV. zestaw: 1) Wykładnia językowa 2) Elementy stosunku prawnego 3) Prawo przedmiotowe, a prawo podmiotowe 4) Norma sprzężona Literatura: „Wstęp do prawoznawstwa” J. Nowacki i Z. Tobor polecam też, (dla zainteresowanych): „Studia z teorii prawa” J. Nowacki „Kurs logiki dla prawników” T. Kotarbiński 46
