Krzysztof B
advertisement
Krzysztof B. Matusiak RAPORT Z BADAŃ NIEKOMERCYJNYCH INSTYTUCJI OTOCZENIA BIZNESU1 W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Spis treści: 1. Pojęcie i zadania niekomercyjnych instytucji otoczenia biznesu ........................................... 2 2. Rozwój instytucji wspierania rozwoju gospodarczego w Polsce ............................................ 4 3. Założenia do badań .................................................................................................................. 8 4. Wstępna charakterystyka próby badawczej ............................................................................. 10 5. Cele i środki realizacji działalności statutowej ........................................................................ 11 6. Odbiorcy oferowanych usług ................................................................................................... 11 7. Finansowanie działalności i zasoby kadrowe .......................................................................... 12 8. Wyspecjalizowane formy aktywności ..................................................................................... 14 8.1. Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze .......................................................................................14 8.2. Centra Transferu Technologii .......................................................................................... 16 8.3. Lokalne Fundusze Pożyczkowe …………………………………………………..…… 17 8.4. Fundusze Poręczeń Kredytowych .................................................................................... 19 8.5. Inkubatory Przedsiębiorczości ......................................................................................... 19 8.6. Parki technologiczne ........................................................................................................ 21 8.7. Venture Capital ………………………………………………………………………… 23 9. Sieć współpracy ……………………………........................................................................... 24 10. Bariery rozwoju instytucji ………………………………………………………………….. 28 11. Bariery przedsiębiorczości i rozwoju MSP ............................................................................ 30 12. Podsumowanie i rekomendacje ............................................................................................. 33 Aneks 1. Wnioski z analizy komercyjnych podmiotów otoczenia biznesu w województwie dolnośląskim Wrocław, maj 2004 r. Przyjęte w koncepcji opracowania RIS – Dolny Śląsk określenie dla instytucji aktywnych w działaniach na rzecz rozwoju lokalnego i gospodarki regionu. W literaturze polskiej możemy spotkać określenia: „instytucje wspierania rozwoju gospodarczego”, „infrastruktura przedsiębiorczości i transferu technologii”, „ośrodki innowacji i przedsiębiorczości”, „instytucje wspierające”. 1 1 1. POJĘCIE I ZADANIA NIEKOMERCYJNYCH INSTYTUCJI OTOCZENIA BIZNESU (INSTYTUCJI WSPIERAJĄCYCH) Nowoczesne podejście do strategii rozwoju gospodarczego opiera się na poszukiwaniu bezpiecznych i trwałych podstaw rozwoju wewnątrz regionów, przy szerokim wykorzystaniu zaangażowania środowisk lokalnych. Zorientowane na wspieranie przedsiębiorczości, transfer i komercjalizację technologii oraz poprawę konkurencyjności lokalne i regionalne programy gospodarcze wymagają profesjonalnej obudowy instytucjonalnej. W praktyce oznacza to potrzebę tworzenia instytucji rozwoju lokalnego, wyspecjalizowanych w działaniach na rzecz rozwoju gospodarczego poprzez:2 – wspieranie przedsiębiorczości, samozatrudnienia, ułatwianie startu i pomoc nowotworzonym prywatnym firmom; promocję i poprawę konkurencyjności MSP; – tworzenie warunków dla transferu nowych rozwiązań technologicznych do gospodarki i realizację przedsięwzięć innowacyjnych; – podnoszenie jakości zasobów ludzkich poprzez edukację, szkolenia i doradztwo oraz upowszechnianie wzorów pozytywnego działania; – zagospodarowanie zasobów i realizację przedsięwzięć infrastrukturalnych; – tworzenie sieci współpracy i partnerstwa różnych podmiotów działających na rzecz dynamizacji rozwoju, wzrostu dobrobytu i zasobności mieszkańców. Szeroki wachlarz celów oraz konieczność uwzględnienia lokalnych i regionalnych uwarunkowań determinują dużą różnorodność form organizacyjnych i instytucjonalnych. Podstawową cechą omawianych instytucji jest ich niekomercyjny charakter. Celem ich działania nie jest maksymalizacja zysku, lecz zaspokajanie nietypowych potrzeb, inicjowanie zmian i transformacji lokalnych społeczności. Spełniają one na rynku funkcje usługowe, tworząc specyficzną infrastrukturę, umożliwiającą dynamizację procesów rozwojowych oraz realizację wyznaczonych strategii. O wsparciu mówimy wówczas, gdy cena świadczonych usług odbiega od bieżących relacji rynkowych. Świadczenie usług wspierających jest realizowane w oparciu o pomoc publiczną i różne formy działalności nie nastawionej na zysk (non–profit). Obejmuje różne formy aktywności nie podejmowane w oparciu o kalkulację rynkową lub proponowaną cenę ograniczającą szeroką ich dostępność, ale w oparciu o inny rodzaj kalkulacji mający na celu szeroko pojęty rozwój lokalny i regionalny. Takie działania dotyczą obszarów uznanych za kluczowe dla rozwoju rynków, lokalnej gospodarki oraz prywatnych małych i średnich firm – edukacja, szkolenia, doradztwo, transfer technologii, zarządzanie informację. Zakres przedmiotowy podejmowanych działań, misja i cele oraz założenie o niedochodowym charakterze (non-profit) pozwalają zakwalifikować do omawianej kategorii instytucji następujące rodzaje podmiotów: – fundacje i stowarzyszenia lub jednostki przez nie powołane, realizujące programy rozwoju przedsiębiorczości i transferu technologii oraz działające na rzecz rozwoju lokalnego; Zob. K.B. M a t u s i a k, Zasoby i kierunki rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii [w:] K.B. M a t u s i a k, E. S t a w a s z, A. J e w t u c h o w i c z, Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, KEUŁ, Łódź 2001, s. 252-254. 2 2 – spółki publiczno-prywatne3 powołane z inicjatywy i przy dużym zaangażowaniu organizacyjnym i finansowym władz publicznych, podejmujące działania prorozwojowe i nie zobligowane do generowania zysków do podziału między udziałowców;4 – izby gospodarcze, organizacje rzemiosła, zrzeszenia i związki pracodawców oraz inne instytucje przedstawicielskie biznesu podejmujące inicjatywy i działania prorozwojowe; – wyodrębnione organizacyjnie i finansowo jednostki samorządowe, administracji publicznej, instytucji naukowo-badawczych zorientowane na wspieranie rozwoju lokalnej gospodarki. Struktura i zakres podejmowanych przez poszczególne instytucje zadań jest zdeterminowana: celami lokalnej/regionalnej strategii rozwoju, uwarunkowaniami kulturowymi, sytuacją ekonomiczną i poziomem rozwoju gospodarczego. Nie ma jednocześnie jednego, uniwersalnego wzorca organizacyjnego i funkcjonalnego dla omawianych instytucji. Działalność każdej z nich jest uzależniona od: zasobów uzyskanych od udziałowców, przyjętej misji, sprawności i przygotowania merytorycznego pracowników, możliwości pozyskiwania zewnętrznych środków na działalność statutową, ich odbioru przez lokalną społeczność. Często można spotkać się z dyskusyjną tezą, że instytucje wspierania rozwoju gospodarczego pełniej spełniają swoje funkcje w mniejszych środowiskach i regionach, od lat borykających się z określonymi problemami ekonomicznymi i społecznymi. W silnych ekonomicznie aglomeracjach w większym zakresie można uruchomić mechanizmy rynkowe i nie jest potrzebne przysłowiowe „obywatelskie pospolite ruszenie”. Omawiane instytucje stanowią coraz popularniejszy kanał redystrybucji środków publicznych i międzynarodowych funduszy pomocowych przeznaczonych dla regionów dotkniętych określonymi trudnościami gospodarczymi, strukturalnymi i społecznymi według starej chińskiej maksymy „zamiast ryby, daj głodnemu wędkę i naucz go łowić”.5 Instytucje wspierania rozwoju gospodarczego umożliwiają aktywizację wewnętrznych (endogenicznych) zasobów regionów i pełne wykorzystanie lokalnych czynników wzrostu. W nowoczesnych strategiach rozwoju odchodzi się od zhierarchizowanych struktur bazujących na dużym zakresie interwencjonizmu państwowego do relacji sieciowych i inicjatyw obywatelskich ułatwiających przenikanie idei i wymianę informacji. Rozwój regionu powinien być stymulowany przez lokalne potrzeby i wolę zmian zgłaszaną przez mieszkańców. Organizacje pozarządowe działające na rzecz rozwoju gospodarczego w tych warunkach tworzą szansę dla: – mobilizacji wszystkich aktorów rozwoju lokalnego, aktywizacji stojących na uboczu grup społecznych, tworzenia atmosfery wzajemnego zaufania i wspólnoty celów; – rozwoju publiczno–prywatnego partnerstwa i uspołecznienia polityki gospodarczej; – wprowadzania mechanizmów konkurencji w wykorzystaniu środków publicznych i odbiurokratyzowaniu działań prorozwojowych; – łączenia środków publicznych z prywatnymi oraz pozyskiwania środków zewnętrznych dla lokalnych przedsięwzięć prorozwojowych i infrastrukturalnych; W większości krajów wysokorozwiniętych dopuszcza się formułę non-profit dla określonych spółek akcyjnych lub z ograniczoną odpowiedzialnością podejmujących ustawowo określone obszary działania – pomoc społeczna, przeciwdziałanie bezrobociu, wspieranie przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych. W Polsce od kilku lat trwają prace nad ustawą o pożytku publicznym, której celem jest zniwelowanie tych braków w naszym prawodawstwie. 3 Do omawianej kategorii zalicza się często wyodrębnione organizacyjnie jednostki, aktywne w obszarze wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii przy administracji publicznej, szkołach wyższych, izbach przemysłowohandlowych, związkach zawodowych. 5 Efektywność omawianej filozofii podkreśla Raport Rady Klubu Rzymskiego – A. K i n g, B. S c h n e i d e r, Pierwsza rewolucja globalna, Warszawa 1992. 4 3 – rozwoju nowoczesnych form transferu technologii, wspierania przedsiębiorczości i marketingu lokalnego. Funkcjonalnie omawiane instytucje koncentrują swoją aktywność na newralgicznych dla procesów rozwojowych obszarach wspierania przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych w formie: 1) szerzenia wiedzy i umiejętności poprzez doradztwo, szkolenia, informację w ramach ośrodków szkoleniowo-doradczych; 2) pomocy w transferze i komercjalizacji nowych technologii w ramach centrów transferu technologii; 3) pomocy finansowej (seed i start-up) w formie parabankowych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych oferowanej osobom podejmującym działalność gospodarczą i młodym firmom bez historii kredytowej; 4) szerokiej pomocy doradczej, technicznej i lokalowej dla nowo powstałych przedsiębiorstw w pierwszym okresie działania w inkubatorach przedsiębiorczości i centrach technologicznych; 5) tworzenia skupisk przedsiębiorstw (cluster) i animacji innowacyjnego środowiska poprzez łączenie na określonym zagospodarowanym terenie usług biznesowych i różnych form pomocy firmom w ramach: parków technologicznych, stref biznesu, parków przemysłowych. Dla tych organizacji przyjęło się w Polsce określenie – ośrodki innowacji i przedsiębiorczości. Z pomocy omawianych ośrodków korzystają osoby i podmioty rozpoczynające działalność gospodarczą nie mogące ze względów finansowych lub merytorycznych skorzystać z pomocy instytucji rynkowych – firm konsultingowych, banków itp. Jednocześnie powyższe działania wywołują silne impulsy rozwojowe identyfikowane w perspektywie lokalnej i regionalnej w zakresie: 1) tzw. „dyfuzji industrializacji” następującej poprzez inkubację nowych firm (często typu rzemieślniczego) wykorzystujących miejscowe umiejętności od dawna tkwiące w lokalnej kulturze w regionach peryferyjnych i opóźnionych w rozwoju gospodarczym; 2) wzmocnienia struktur rynkowych o nowe technologiczne firmy o dużej sile konkurencyjnej dzięki umiejętnościom innowacyjnym umożliwiającym ciągłą adaptację nowych produktów i technologii; 3) rozwoju kompleksów przemysłowych wysokiej technologii i systemów inkubacji innowacji w aglomeracjach miejskich dysponujących silnym zapleczem naukowym. Geneza ośrodków innowacji i przedsiębiorczości wywodzi się od inicjatyw społecznych, socjalnych i kulturalnych realizowanych tradycyjnie na marginesie sektorów: publicznego i prywatnego. Zmiany, jakie nastąpiły w społeczeństwach zachodnich w ostatnim ćwierćwieczu minionego stulecia (USA – przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, Europa Zachodnia – koniec lat siedemdziesiątych) otworzyły przed instytucjami pozarządowymi, jako stymulatorem zmian i rozwoju gospodarczego. Nowe możliwości pojawiły się wraz z tzw. rewolucją neoliberalną początku lat osiemdziesiątych. 4 2. ROZWÓJ INSTYTUCJI WSPIERANIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO W POLSCE Podstawowe przesłanki dla instytucjonalizacji rozwoju lokalnego w Polsce zostały stworzone wraz z reformami systemowymi po 1989 r. Mimo, że pierwsze koncepcje wypracowano w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, to pierwsze ośrodki innowacji i przedsiębiorczości pojawiły się niezależnie od siebie w różnych regionach kraju w 1990 r. Spośród wielu podjętych wówczas inicjatyw na uwagę zasługuje: utworzenie Wielkopolskiego Centrum Innowacji i Przedsiębiorczości S.A. w Poznaniu oraz Fundacji Progress & Business w Krakowie, a także rozwój sieci agencji lokalnych przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Powyższe inicjatywy były z reguły podejmowane przez „pasjonatów”, którzy mieli okazję zapoznać się z zachodnimi doświadczeniami w tym zakresie i musieli na każdym kroku przekonywać potencjalnych zainteresowanych, czemu mają służyć tego typu ośrodki. Duży wpływ na wzrost zainteresowania nimi miała realizacja różnego typu programów pomocowych, przyjazdy ekspertów i konsultantów oraz wyjazdy zagraniczne działaczy gospodarczych i przedstawicieli administracji. Równolegle zadania związane ze wspieraniem przedsiębiorczości, transferu technologii, promocją i rozpowszechnianiem informacji były adaptowane w różnego typu organizacjach biznesu (izby gospodarcze, organizacje rzemiosła, zrzeszenia i związki pracodawców oraz inne instytucje przedstawicielskie przedsiębiorców) w formie wyodrębnionych centrów biznesu. Pojawiły się wyodrębnione organizacyjnie i spójne koncepcyjnie ośrodki szkoleniowo-doradcze, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, centra transferu technologii, inkubatory przedsiębiorczości i parki technologiczne. Na początku podchodzono z dużą rezerwą do wszystkich tego typu pomysłów, a inicjatywy organizacyjne podejmowano często z myślą o łatwiejszym dostępie do środków pomocowych. Wzrost zainteresowania ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości przyniosła dopiero połowa lat dziewięćdziesiątych. Wiele podjętych w pierwszych latach pomysłów nie zostało zrealizowanych zgodnie z zamierzeniami ze względu na ograniczenia finansowe, prawne i organizacyjne. Okres ten był jednak niezmiernie istotny dla gromadzenia krajowych doświadczeń i budowy zespołów, które w kolejnych latach nie popełniały już błędów pionierskiego okresu. Pojawiło się wiele prób konsolidacji środowiska i wytworzenia struktur lobbyingowych, do których należy zaliczyć utworzenie: Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce, Stowarzyszenia Agencji i Fundacji Rozwoju Regionalnego; Stowarzyszenia „Wolna Przedsiębiorczość”; Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych. Istotną funkcję konsolidującą i integrującą w skali kraju spełnia „Krajowy System Usług” utworzony przez Polską Fundację Promocji i Rozwoju MSP (obecnie Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości). Potrzebny był czas na zrozumienie nowej idei przez działaczy samorządowych, polityków i pracowników administracji terenowej i centralnej.6 Oceniając sytuację przy uwzględnieniu uwarunkowań i sytuacji społeczno-gospodarczej w Polsce, rozwój instytucji wspierania rozwoju gospodarczego należy uznać za sukces. Podjęto skuteczną próbę adaptacji koncepcyjnie zaawansowanej formy instytucjonalnej w trudnych warunkach gruntownej przebudowy systemu gospodarczego. W tej dziedzinie wyprzedziliśmy pozostałe kraje postsocjalistyczne, a kilka ośrodków w niczym nie odbiega od standardów zachodnio europejskich czy amerykańskich. Utworzone instytucje zgromadziły zasoby i potencjał niezbędny dla podejmowania aktywnych działań wspierających: nowopowstające firmy i przedsiębiorczość oraz rozwój lokalny. Dzięki ich aktywności ponad 300 tys. (głównie bezrobotnych) zostało przeszkolonych i zdobyło nowe kwalifikacje na różnego typu kursach, Zob. K.B. M a t u s i a k, K. Z a s i a d ł y, Stan, zasoby i kierunki rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości na początku 2001 r., [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, SOOIPP-Raport 2001, KEUŁ, Łódź/Poznań 2001, s. 11-17. 6 5 szkoleniach, seminariach i konsultacjach. Fundusze pożyczkowe i gwarancyjno-poręczeniowe dały szansę dostępu do środków finansowych około 4500 nowym firmom bez historii kredytowej. W inkubatorach i centrach technologicznych rozpoczęło działalność gospodarczą ponad 1600 nowych podmiotów przy jedynie kilkuprocentowym wskaźniku bankructw. Głębsza analiza wyników podejmowanych działań wskazuje na wysoką efektywność tworzenia i funkcjonowania tego typu instytucji. Rozwój ośrodków innowacji i przedsiębiorczości jest przejawem tworzenia i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego oraz wzrostu zainteresowania nowoczesnymi działaniami inicjującymi twórcze myślenie o rozwoju regionalnym. Wiele ośrodków stanowi lokalne wizytówki określane potocznie jako drzwi do wspólnej Europy.7 Podstawową cechą polskich ośrodków innowacji i przedsiębiorczości jest ich skromny udział w powstawaniu i rozwoju nowych firm technicznych oraz szeroko postrzeganym procesie komercjalizacji i transferu technologii. Dotychczasowy rozwój infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii został zdominowany przez politykę rynku pracy. Ministerstwo Pracy i wydzielona administracja pracy stanowią główne źródło inspiracji i finansowania tworzenia nowych ośrodków. Instytucje te zasilają również szerokim strumieniem finasowym bieżącą działalność ośrodków poprzez zlecania zadań celowych w zakresie szkoleń doradztwa, tworzenia funduszy start-up itp. W bieżącej działalności głównymi partnerami ośrodków innowacji i przedsiębiorczości są więc urzędy pracy i programy celowe zorientowane na samozatrudnienie bezrobotnych. Współpraca z instytucjami naukowo-badawczymi, technologicznymi firmami oraz działania na rzecz transferu i komercjalizacji technologii posiadają drugorzędne znaczenie. Przyczyn tego stanu należy upatrywać w: – niskiej aktywności Ministerstwa Gospodarki i Komitetu Badań Naukowych oraz podległych im agend rządowych w zakresie inicjowania i finansowania przedsięwzięć w sferze transferu i komercjalizacji technologii; – braku wizji politycznej wspierania innowacyjności sektora MSP, likwidacja Agencji Techniki i Technologii zakończyła próby budowy takiego systemu na poziomie krajowym; działania Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości od początku charakteryzowały się nieporadnością i nikłą znajomością zagadnienia; – w małym zakresie zrestrukturyzowanej i starzejącej się sferze nauki i badań nie przygotowanej do współpracy z organizacjami pozarządowymi; – braku doświadczenia i rozpowszechnionych wzorów działania oraz procedur organizacji transferu technologii; – niskim zainteresowaniu małych i średnich przedsiębiorstw współpracą z nauką, związku z dominacją arbitrażowego charakteru przedsiębiorczości w Polsce. Działalność zdecydowanej większości ośrodków innowacji i przedsiębiorczości jest skierowana na wspieranie przedsiębiorczości bez ograniczeń, co do rodzaju firm, branży itp. W trakcie rozmów z kierownikami ośrodków widoczna jest potrzeba nowego kroku jakościowego w kierunku wspierania innowacyjnych przedsięwzięć gospodarczych. Omawiane instytucje są z reguły jednak merytorycznie nie przygotowane do podjęcia tego typu działań. Silnie akcentowana jest potrzeba kompleksowych działań, programów rządowych i regionalnych w tym zakresie, gdyż istniejące ośrodki dużo mniejszymi środkami można przestawić na nowe formy działania, zbliżające rynek do sfery nauki i badań. W większości realizowanych przedsięwzięć podkreśla się potrzebę innowacji i rozwoju współpracy z ośrodkami naukowymi. W praktyce jednak te deklaracje i działania okazują się, w polskich warunkach, niezmiernie trudne. Orientacja na nowe produkty i technologie i wspieranie technologicznych firm jest głównym wyzwaniem dla polskich ośrodków 7 Tamże, s.18-19. 6 innowacji i przedsiębiorczości na początku XXI wieku. Niezależnie pojawia się szereg zagrożeń dla omawianych instytucji: – upolitycznienie instytucji i mechanizmów zasilania finansowego; – postrzeganie omawianych podmiotów jedynie w wymiarze kanału transferu środków zewnętrznych do regionu; – monopolizacja zadań w obszarze terytorialnym przez pojedyncze instytucje. Skuteczny ośrodek innowacji i przedsiębiorczości tworzy się latami i aby taki był „wrosnąć” w instytucjonalną sieć regionu. Pierwsze widoczne efekty działania pojawiają się dopiero po kilku latach. Jednocześnie im szerzej ośrodek pojmuje funkcje innowacyjne, tym bardziej okres ten może się wydłużać. Problemem towarzyszącym wielu próbom organizacji omawianych ośrodków są kierowane pod ich adresem nadmierne oczekiwania, że okażą się one cudownym środkiem na lokalne bolączki, głównie bezrobocie. Jeśli nie pojawiły się spektakularne efekty w krótkim czasie, to dotychczasowi entuzjaści stają się często ich wrogami. W praktyce większym problemem, niż pieniądze są ludzie i klimat wokół przedsięwzięć lokalizacyjnych. Niezależnie w ostatnim okresie widoczny jest wyraźny wzrost zainteresowania omawianymi formami instytucjonalnymi. Tworzy to korzystny klimat dla kolejnych przedsięwzięć lokalizacyjnych. Obserwujemy jednocześnie rosnące zainteresowanie ośrodkami wyspecjalizowanymi w realizacji określonej strategii rozwoju lub restrukturyzacji – inkubatory rolno-spożywcze, kuchenne i inne. Może niepokoić ciągle niska strategiczna orientacja wynikająca z niedorozwoju rynków nowych produktów i technologii. Przy większości realizowanych przedsięwzięć podkreśla się potrzebę innowacji i rozwoju współpracy z ośrodkami naukowymi. Reforma administracyjna i nowy podział kompetencji w zarządzaniu krajem tworzy możliwości dla ekspansji aktywności prorozwojowej na poziomie regionalnym. Analiza obecnie przyjmowanych strategii rozwoju poszczególnych województw wskazuje na silną orientację regionalnych programów rozwoju na zagadnienia infrastrukturalne. Dominują zadania dotyczące wzmocnienia wyposażenia w infrastrukturę techniczną: budowa dróg, oczyszczalni, zbiorników wodnych itp. W programach strategicznych uwaga skupiona jest także na rozwojuj zasobów ludzkich, podnoszeniu umiejętności i kwalifikacji zasobów pracy, ale jako narzędzie ograniczenia problemu bezrobocia, nie zaś instrument wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności gospodarki. Drugorzędne znaczenie w większości strategii mają zadania zorientowane na wspieranie rozwoju firm, innowacyjność i transfer technologii. Brak jest również działań związanych z koordynacją działania już istniejącej infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii, docelowo mającej prowadzić do powstania regionalnych systemów innowacji i przedsiębiorczości. Dla wzmocnienia istniejących i tworzenia nowych instytucji, a tym samym jakościową orientację mechanizmów rozwoju kraju i regionów na innowacje i przedsiębiorczość, kluczowe znaczenie posiadają działania w zakresie:8 1. tworzenia programów wspierania przedsiębiorczości, innowacyjności oraz rozwoju małych i średnich firm na poziomie krajowym, regionów i powiatów, dysponujących środkami finansowymi i dostępnymi na zasadzie konkursu dla najefektywniejszych instytucji; należy uwzględnić specyfikę różnych grup odbiorców pomocy np. „samozatrudnienie bezrobotnych i tworzenie nowych miejsc pracy” (MPiPS), „transfer technologii oraz nowe i rozwijające się technologiczne firmy” (MGPiPS), „aktywizacja terenów wiejskich” (MR); K.B. Matusiak, K. Zasiadły, Czynniki sukcesu wybranych ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2001, s.62-63. 8 7 2. przygotowania regulacji prawnych pozwalających funkcjonować przedsięwzięciom publicznoprywatnym niezależnie od formy organizacyjno-prawnej zgodnie ze standardami europejskimi, kluczowa kwestia dotyczy przeznaczenia zysku na dalszy rozwój tych instytucji jeśli realizują cele społeczne w tym wspieranie przedsiębiorczości i transferu technologii; 3. uporządkowania regulacji prawnych, podatkowych i finansowych dotyczących organizacji pozarządowych, w tym dowolności interpretacji przepisów przez urzędy skarbowe oraz zasad funkcjonowania funduszy pożyczkowych i gwarancyjnych dla małych i średnich przedsiębiorstw; 4. szkoleń i doskonalenia zespołów; podnoszenia umiejętności opracowywania programów i przygotowywania aplikacji; rozwoju edukacji doradców dla małych i średnich firm; 5. rozwoju struktur lobbyingowych w regionach, na poziomie krajowym, a także przy komisjach europejskich; 6. rozwoju sieci współpracy z administracją lokalną i regionalną, instytucjami naukowymi i innymi instytucjami pozarządowymi; 7. pomocy ośrodkom innowacji i przedsiębiorczości w mniejszych miejscowościach, gdzie liczba potencjalnych klientów nie pozwala na samowystarczalność finansową, rozwiązaniem może być tzw. kapitał żelazny dający stabilność ekonomiczną; 8. zabezpieczenia środków finansowych (budżetowych i pomocowych) na realizację już przyjętych programów wspierania innowacyjności gospodarki oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw; 9. pomocy w przygotowaniu studiów możliwości i biznesplanów nowych ośrodków oraz dbałość o równomierny ich rozwój na terenie całego kraju. 3. ZAŁOŻENIA DO BADAŃ Celem przeprowadzonych badań było określenie zasobów, potencjału i kierunków rozwoju instytucji wspierających w Województwie Dolnośląskim. Podjęliśmy próbę znalezienia odpowiedzi na następujące zagadnienia: – ilości i rodzajów instytucji działających na terenie województwa; – inicjatorów i założycieli instytucji; – zakładanych celów i środków ich osiągania; – oferty usług, dotychczasowych osiągnięć i strategii dalszego rozwoju; – źródeł finansowania oraz zasobów kadrowych i rzeczowych; – osiągnięć w zakresie wspierania tworzenia nowych technologicznych firm i realizacji przedsięwzięć innowacyjnych; – współpracy z MSP; – parabankowej działalności pożyczkowej i poręczeniowej w regionie; – współpracy z instytucjami europejskimi i doświadczeń w realizacji projektów UE. Dla potrzeb badań zidentyfikowano wstępnie ponad 120 instytucji, spośród których około 50 spełniło wyjściowy warunek prowadzenia aktywności w zakresie wspierania 8 przedsiębiorczości, transferu technologii i rozwoju lokalnego. Zidentyfikowane podmioty stanowią około 9% wszystkich instytucji wspierających w Polsce. Informacje o istniejących instytucjach zgromadzono w oparciu o bazy danych Urzędu Marszałkowskiego, sieć KSU, bezpośrednie kontakty, różnego typu informatory i publikacje oraz wyniki dotychczasowych prac w ramach RIS.9 Oceny o zakwalifikowaniu do badań dokonano w oparciu o szczegółowe informacje dotyczące poszczególnych instytucji, weryfikowane podczas wstępnej rozmowy telefonicznej przeprowadzonej przez członka zespołu badawczego. Szereg adresów od razu okazało się nieaktualnych. Część instytucji po wstępnej ocenie dokonanej drogą krótkiego wywiadu telefonicznego nie została zakwalifikowana do dalszych badań ze względu na brak faktycznej aktywności. Wszystkie wybrane instytucje zostały objęte badaniami ankietowymi, przeprowadzonymi przez Zespół Badawczy powołany przez Politechnikę Wrocławską z osobami bezpośrednio kierującymi instytucjami oraz ich jednostkami organizacyjnymi. Do przeprowadzonej analizy wykorzystano również różnego typu dodatkowe informacje dostarczone przez instytucje, wywiady telefoniczne, studia przypadków (case studies), oraz materiały statystyczne i inne przeprowadzone w tym obszarze badania. Przy konstrukcji ankiety wykorzystano w pierwszej kolejności wyniki dyskusji przeprowadzonej w ramach Regionalnego Forum Innowacyjnego oraz materiały i analizy opracowane dla potrzeb RIS. Wykorzystano również doświadczenia zespołu ekspertów i wyniki badań instytucji wspierających prowadzone w programach badawczych UE (IncoCopernicus), Komitetu Badań Naukowych oraz badań dla potrzeb RIS-Silesia dla Województwa Śląskiego. Wśród wykorzystywanych materiałów na uwagę zasługują raporty o stanie ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce przygotowywane od 1995 roku przez Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości oraz opracowania Ministerstwa Gospodarki i Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Wstępnie na podstawie dotychczasowej wiedzy i wyników dyskusji sformułowano następujące hipotezy badawcze: 1. Instytucje wspierające są w Polsce stosunkowo nowym zjawiskiem instytucjonalnym i tworzą dopiero swój potencjał, budują sieć kontaktów i odbiorców oferowanych usług. 2. Ciągle słyszymy wiele wątpliwości dotyczących zasadności tworzenia instytucji wspierających, wynikających ze skromnej wiedzy co do ich funkcji i rynkowej roli. 3. Działania większości instytucji koncentrują się na instrumentach rynku pracy i pomocy bezrobotnym. 4. Działania w zakresie transferu technologii i wspierania procesów innowacyjnych posiadają w większości instytucji śladowy charakter. 5. Odczuwalny jest brak wsparcia na poziomie regionalnym i krajowym dla działalności tego typu instytucji. Przygotowana ankieta składała się z dwóch części. W pierwszej zasadniczej znalazły się ogólne pytania dotyczące całokształtu działalności instytucji i jest ona skierowana bezpośrednio do osób zarządzających (Prezesa i Zarządu). Część druga, uzupełniająca, obejmuje szczegółowe pytania dotyczące różnych obszarów wspierania przedsiębiorczości, innowacji i transferu technologii realizowanych w poszczególnych instytucjach z reguły w formie wyodrębnionych jednostek organizacyjnych: 1) ośrodków szkoleniowo-doradczych (spotykanych często pod nazwami: Ośrodek Wspie-rania Przedsiębiorczości, Centrum Wspierania Biznesu, Ośrodek Szkoleniowy itp.); 2) centrów transferu technologii; 9 K.P. Konkol, Wstępna analiza potencjału wspomagania innowacji na Dolnym Śląsku, Wrocław, styczeń 2004. 9 3) lokalnych funduszy pożyczkowych; 4) funduszy poręczeń kredytowych; 5) inkubatorów przedsiębiorczości; 6) parków technologicznych. Każda instytucja wypełnia część pierwszą i w zależności od specyfiki i zakresu aktywności wybrane elementy z części drugiej wywiadu. Wybrana ankieta uzupełniająca była dołączana do zasadniczej po wstępnej telefonicznej ocenie aktywności instytucji przez członka Zespołu Badawczego. Dla zidentyfikowanych w trakcie badań nowatorskich działań w zakresie transferu technologii i wspierania procesów innowacyjnych opracowano studia przypadków (case studies). Dla 2 zidentyfikowanych funduszy inwestycyjnych spełniających wstępne warunki venture capital przygotowano specjalny formularz ankietowy. 4. WSTĘPNA CHARAKTERYSTYKA PRÓBY BADAWCZEJ Podjętymi badaniami empirycznymi objęto ostatecznie 41 podmiotów, co stanowi 87 % zidentyfikowanych w regionie dolnośląskim instytucji wspierających, działających na rzecz przedsiębiorczości, innowacyjności i rozwoju gospodarczego. Należy wskazać na dużą różnorodność form organizacyjno-prawnych począwszy od fundacji i stowarzyszeń, poprzez cechy, izby gospodarcze, spółki akcyjne i z o.o. po jednostki publiczne. Łącznie według formy organizacyjno prawnej zgromadziliśmy szczegółowe informacje z: – 2 fundacji i 9 stowarzyszeń działających na rzecz rozwoju lokalnego; – 18 instytucji przedstawicielskich biznesu: 8 cechów i izby gospodarczych oraz 10 stowarzyszeń pracodawców; – 8 spółek publiczno-prywatnych zorganizowanych w formie spółek akcyjnych i spółek z o.o. (dotyczy agencji rozwoju regionalnego oraz 2 funduszy poręczeń kredytowych); – 2 zamkniętych funduszy inwestycyjnych zorganizowane w formie spółek akcyjnych;10 – 1 wyspecjalizowanej jednostki uczelnianej i 1 publicznej (ośrodek doradztwa rolniczego). Wstępna ocena instytucji według form organizacyjno-prawnych wskazuje na dużo większy w porównaniu z innymi regionami kraju, udział stowarzyszeń pracodawców oraz małą ilość fundacji i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. 45% analizowanej próby stanowią instytucje przedstawicielskie biznesu. Znaczący potencjał, zasoby i doświadczenia w zakresie działań na rzecz rozwoju gospodarczego posiada zasadniczo 36% instytucji, a pozostałe podejmują okazyjne akcje w zależności od możliwości finansowych i organizacyjnych. Najwięcej instytucji posiada swoją siedzibę we Wrocławiu (co czwarta) oraz dużych ośrodkach województwa: Wałbrzych, Legnica, Jelenia Góra. Zdecydowana większość (86%) badanych instytucji powstała po przełomie demokratycznym w 1989 roku na fali poszukiwania nowych form aktywizacji środowisk lokalnych i regionów. Najstarsza powstała w 1945 r. a najmłodsza w 2001. Najwyższa dynamika założycielska miała miejsce w latach 1991-93. Powstała wówczas, co trzecia badana instytucja. 10 Ze względu na specyfikę ujęte tylko w analizie szczegółowej venture capital. 10 Również dobrym rokiem pod względu na powstawanie tego typu organizacji był 2001, co należy tłumaczyć zbliżającym się przystąpieniem do Unii Europejskiej. 5. CELE I ŚRODKI REALIZACJI DZIAŁALNOŚCI STATUTOWEJ W tworzeniu przeciętnej instytucji uczestniczyło 29 podmiotów. Wśród założycieli przeważały przedsiębiorstwa, osoby prywatne i władze lokalne. Należy wskazać duże zróżnicowanie liczby osób i podmiotów uczestniczących w procesie założycielskim – od 160 do 1. Liczba członków badanych instytucji od momentu powstania wzrosła przeciętnie o 115%. W 56% badanych podmiotów odnotowaliśmy wzrost liczby członków/udziałowców, w 24% spadek, a w pozostałych 20% stabilizację. Wzrost dotyczy przede wszystkim organizacji pracodawców, cechów i izb gospodarczych. Względnie stabilna jest struktura członkowska stowarzyszeń, fundacji i agencji. Cechą charakterystyczną dla Dolnego Śląska w porównaniu z innymi regionami jest duże zaangażowanie przedsiębiorstw i ich przedstawicieli. Wszystkie badane podmioty są otwarte na pozyskanie nowych członków. Głównym wymogiem przystąpienia w 2/3 instytucji jest wypełnienie deklaracji i wniesienie składki członkowskiej. Aby zostać członkiem co trzeciej instytucji trzeba prowadzić działalność gospodarczą, a w przypadku co piątej wymagane jest wniesienie kapitału. Wśród deklarowanych celów statutowych na pierwszym miejscu znalazły się działania aktywizujące lokalną gospodarkę, wymienione na pierwszym miejscu przez 60% instytucji. Wymieniane cele statutowe uzyskały w 100 punktowej skali następującą liczbę punktów: – aktywizacja rozwoju lokalnej gospodarki 69 pkt.; – pomoc w tworzeniu nowych firm 23 pkt.; – obrona interesów członków 22 pkt.; – podnoszenie kompetencji lokalnych firm poprzez szkolenia i doradztwo 21 pkt. ; – promocja regionu i miejscowych firm 18 pkt.; – wykorzystanie dostępnych funduszy pomocowych 10 pkt.; – walka z ubóstwem 10 pkt.; – zagospodarowanie wolnych terenów gospodarczych w regionie 9 pkt.; – pomoc osobom bezrobotnym w znalezieniu pracy 9 pkt.; ułatwienia transferu technologii i realizacji przedsięwzięć innowacyjnych 5 pkt. Wskazane cele preferują działania wzmacniające gospodarkę regionu. Badane instytucje podejmują różnego typu działania umożliwiające osiąganie założonych celów: od szkoleń i doradztwa, asysty w transferze technologii, działalności pożyczkowej i poręczeniowej, organizacji targów, seminariów i konferencji po wynajem powierzchni w inkubatorach przedsiębiorczości. 11 6. ODBIORCY OFEROWANYCH USŁUG Do przeciętnej dolnośląskiej instytucji wsparcia zwróciło się w 2003 r. około 1124 klientów, korzystając głównie z usług szkoleniowych i informacyjnych (wykr. 1). Należy podkreślić dużą rozpiętość liczby klientów od 12 do 29 tys. świadczącą o różnicowanych możliwościach i pozycji na rynku poszczególnych instytucji Wykres 1. Struktura klientów według rodzajów usług oferowanych w instytucjach wsparcia (w %) pozostałe 8% doradztwo 42% informacja 30% szkolenia 20% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=39). Wykres 2. Struktura odbiorców usług badanych instytucji (w %) dzieci i młodzież 6% urzędnicy administracji publicznej 7% Pozostali 9% studenci i pracownicy naukowi 3% bezrobotni 8% MSP 58% początkujący przedsiębiorcy 9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=39) Z oferowanych usług korzystają najczęściej małe i średnie przedsiębiorstwa (58% wszystkich klientów) oraz początkujący przedsiębiorcy i bezrobotni. 12 7. FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI I ZASOBY KADROWE Źródłami finansowania podejmowanych inicjatyw i bieżącej działalności instytucji wspierających są: – opłaty za usługi w ramach działalności statutowe; – programy pomocowe i granty zagranicznych instytucji; – subwencje publiczne (dotacje samorządowe, instrumenty rynku pracy, np. prace interwencyjne, staże absolwenckie); – darowizny, składki członkowskie i wkłady członkowskie; – własna działalność gospodarcza. Przeciętny roczny budżet badanej instytucji wspierającej w 2003 r. wyniósł 1 486 tys. zł. Najzasobniejszym budżetem (średnio 2 909 tys. zł) dysponują spółki publiczno-prywatne (agencje rozwoju lokalnego i regionalnego), w drugiej kolejności stowarzyszenia i fundacje (1 798 tys. zł), a najniższym organizacje przedstawicielskie biznesu (742 tys. zł). Należy podkreślić bardzo dużą rozpiętość w zakresie dysponowanych środków finansowych od 15 do 8 mln zł. Wykres 3. Struktura dochodów badanych instytucji w 2003 r. zagraniczne granty i projekty celowe 6% pozostałe 7% krajowych grantów, dotacji i projektów celowych 4% komercyjna działalność gospodarcza 19% dochody z działalności statutowej 64% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=39) W strukturze dochodów dominują wpływy z działalności statutowej (64%), w tym co piąta złotówka pochodzi z opłat od uczestników szkoleń i doradztwa. Na drugim miejscu identyfikujemy dochody z działalności gospodarczej stanowiące jedną piątą wpływów. Realizacja krajowych i zagranicznych grantów i projektów celowych przynosi przeciętnie około 10% dochodów. Ze wsparcia zagranicznego korzysta co czwarta instytucja. Wyraźny jest związek zasobności finansowej instytucji i zdolności do absorpcji pomocy zagranicznej. „Bogatsze” instytucje mają zdolność pozyskiwania konkursowych środków pomocowych. W przeciętnej instytucji zatrudnionych jest 6 pracowników etatowych. Częstą praktyką wielu instytucji jest zatrudnianie pracowników subwencjonowanych przez Urzędy Pracy w ramach prac interwencyjnych i staży absolwenckich. Ponad 90% instytucji korzysta z pomocy specjalistów 13 zewnętrznych wykorzystywanych przy szkoleniach, doradztwie czy realizacji projektów. Ekspertami zewnętrznymi są najczęściej specjaliści z innych firm, pracownicy szkół wyższych i indywidualni konsultanci. Zatrudnianie osób spoza instytucji umożliwia istotne ograniczenie kosztów osobowych oraz optymalny dobór osób dla potrzeb konkretnego przedsięwzięcia. Z każdą instytucją jest przeciętnie związanych 14 osób, zatrudnianych doraźnie na umowę o dzieło lub zlecenie. Kadrowo najsilniejsze są agencje rozwoju regionalnego. 8. WYSPECJALIZOWANE FORMY AKTYWNOŚCI Specyfika różnych form wsparcia biznesu, procesów innowacyjnych i rozwoju lokalnego prowadzi w praktyce do ich organizacyjnego wydzielania. Następuje to przede wszystkim w instytucjach aktywnych na różnych polach począwszy od szkoleń i doradztwa, poprzez usługi finansowe na ofercie lokalowej w inkubatorach i parkach technologicznych kończąc. Wyodrębnienie pozwala na lepsze zarządzanie ludźmi i finansami oraz większą przejrzystość kompetencji. Przeprowadzone badania pozwoliły na identyfikację w Województwie Dolnośląskim następujących, wyodrębnionych jednostek organizacyjnych (ośrodków innowacji i przedsiębiorczości), wyspecjalizowanych w działaniach na rzecz przedsiębiorczości i transferu technologii: – 13 ośrodków szkoleniowo-doradczych; – 2 centra transferu technologii; – 5 funduszy pożyczkowych; – 7 funduszy poręczeń kredytowych; – 3 inkubatory przedsiębiorczości; – 2 fundusze inwestycyjne venture capital. Należy wskazać na relatywnie niski poziom zaawansowania organizacyjnego i pogłębienia specjalizacji instytucji wspierających na Dolnym Śląsku. W stosunku do liczby instytucji rzadko spotykamy wyodrębnienie zaawansowanych instrumentów wspierania rozwoju (np. inkubatory, fundusze pożyczkowe, centra transferu technologii). Sytuacja zaczyna się poprawiać od 2-3 lat (7 funduszy poręczeniowych, 2 inkubatory), ale i tak region pozostaje w tyle za innymi województwami w kraju. Krótki okres funkcjonowania szeregu ośrodków ogranicza przeprowadzenie zaawansowanych analiz statystycznych. Można mówić ciągle o okresie grinderskim ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w regionie. Mimo, że województwa nie można zaliczyć w skali kraju do liderów tworzenia rozwiniętych form wspierania przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych, należy wskazać na szereg pionierskich i wysoko ocenianych inicjatyw (Wrocławski Park Technologiczny, fundusze Venture Capital, Wrocławskie Centrum Transferu Technologii). 8.1. Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze W co trzeciej z badanych instytucji działa Ośrodek Szkoleniowo-Doradczy (OSD), spotykany pod różnymi nazwami: ośrodek wspierania przedsiębiorczości, centrum biznesu, centrum 14 przedsiębiorczości. OSD to nie nastawione na zysk jednostki doradcze, informacyjne i szkoleniowe, pracujące na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i samozatrudnienia, transferu i komercjalizacji nowych technologii oraz poprawy konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. OSD uczestniczy we wszelkich inicjatywach mających na celu rozbudowanie potencjału gospodarczego oraz poprawę jakości życia społeczności lokalnej. Cele działalności ośrodka są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnych rynków pracy i nowych technologii. W szczególności cele te obejmują: wspieranie i popularyzowanie idei przedsiębiorczości i samozatrudnienia; pomoc w transferze i komercjalizacji technologii, audyt technologiczny; aktywne wspieranie inicjatyw lokalnej społeczności w zakresie tworzenia oraz rozwijania małych i średnich przedsiębiorstw; aktywną współpracę z lokalną i rządową administracją oraz innymi organizacjami (prywatnymi, pozarządowymi itp.) w celu tworzenia wspólnej płaszczyzny do działalności na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego regionu; działalność wynikającą z doraźnych potrzeb gospodarczych i społecznych w regionie. Zrealizowane badania umożliwiły zgromadzenie materiałów empirycznych z 13 OSD. Przeciętny ośrodek liczy 6 lat, w tym najstarszy powstał w 1991 roku, a najmłodszy w 2002 r. Wykres 4. Obszary oferowanych usług według poświęcanego czasu pracy OSD (w %) pozostałe usługi 14% asysta w tworzeniu nowych firm 3% doradztwo dla nowopowstałych firm 6% szkolenia dla bezrobotnych 24% szkolenia i doradztwo dla dużych firm 16% szkolenia i doradztwo dla MSP 37% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=13). W działalności merytorycznej widoczna jest silna orientacja na zadania związane z doradztwem, szkoleniami dla MSP, bezrobotnych i dużych firm. Żaden z ośrodków nie wskazał aktywności związanej z szeroko rozumianym transferem i komercjalizacją technologii. Jednocześnie OSD funkcjonujące w ramach agencji, izb i cechów charakteryzują się silną orientacją na rozwój usług dla firm, a fundacje i stowarzyszenia więcej zaangażowania wykazują w obszarze szkoleń dla bezrobotnych i wspierania nowotworzonych firm. W układzie rodzajowym (tab. 1) w ofercie OSD najczęściej spotykamy: (1) szkolenia i udostępnianie informacji w zakresie pozyskiwania funduszy europejskich; (2) szkolenia podatkowe, finansowe i księgowe; (3) doradztwo w zakresie marketingu i promocji; (4) doradztwo zakresie tworzenia firmy i przygotowania biznesplanu. Największym natomiast zainteresowaniem klientów 15 cieszą się szkolenia w zakresie: pozyskiwania funduszy europejskich oraz prawa pracy i podatków. Poszukiwane doradztwo dotyczy kodeksu pracy, prawa podatkowego i pozyskiwania środków na rozwój firmy. Poszukiwana jest również informacja w zakresie eksportu i kojarzenia partnerów, działalności gospodarczej w Unii i funduszy pomocowych. Tabela 1. Struktura tematyczna i rodzajowa usług oferowanych w OSD (w%) Tematyka doradztwo szkolenia informacja 1. Tworzenie firmy 54,6 45,5 36,4 2. Opracowanie biznesplanu 54,6 36,4 36,4 3. Nowe technologie i patenty 0,0 9,1 18,2 4. Pośrednictwo kooperacyjne 45,5 27,3 45,5 5. finanse i podatki 36,4 63,7 27,3 6. Księgowość 36,4 63,7 9,1 7. Prawo 54,6 36,4 9,1 8. Marketing i promocja 63,7 54,6 36,4 9. Informatyka i komputery 27,3 45,5 9,1 10. Języki obce 0,0 9,1 0,0 11. Dostęp do środków z funduszy europejskich 63,7 81,9 81,9 12. Handel zagraniczny 27,3 9,1 36,4 13. Bezpieczeństwo pracy 36,4 45,5 36,4 14. Zarządzanie personelem 18,2 45,5 18,2 15. Kredyty i pośrednictwo kredytowe 18,2 9,1 18,2 16. Subwencje, granty, dopłaty 18,2 45,5 54,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=13) Stały kalendarz szkoleń posiada 36%, a usług doradczych 55% OSD. Dwie trzecie podmiotów dysponuje dostępem do zewnętrznych baz danych. 70% oferowanych usług jest bezpłatna dla uczestników, kolejnych 16% odpłatnych w części a pozostałe 14% w całości. Oferta usług bezpłatnych jest realizowana w oparciu o pozyskane z zewnątrz dofinansowanie. Przy pomocy przeciętnego OSD powstało w 2003 r. 10 nowych przedsiębiorstw, opracowano 64 biznesplany i 11 wniosków kredytowych. 16 8.2. Centra Transferu Technologii Centra Transferu Technologii – to nie nastawione na zysk jednostki doradcze i informacyjne zorientowane na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu technologii i wszystkich towarzyszących temu procesowi zadań. Działalność CTT we współpracy z instytucjami naukowymi ma zaowocować adaptacją nowoczesnych technologii przez działające w regionie małe i średnie firmy i przyczynić się tym samym do polepszenia dynamiki wzrostu gospodarczego oraz podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw i struktur gospodarczych. Do podstawowych celów działalności omawianych cenrów należy zaliczyć: waloryzacja potencjału naukowo-innowacyjnego w regionie, tworzenie baz danych i rozwijanie sieci kontaktów między światem nauki a gospodarką; opracowywanie studiów przedinwestycyjnych obejmujących rozpoznanie zalet nowych produktów i technologii oraz porównanie ich ze znajdującymi się na rynku substytutami, ocenę wielkości potencjalnego rynku, szacowanie kosztów produkcji i dystrybucji oraz niezbędnych nakładów inwestycyjnych; identyfikację potrzeb innowacyjnych podmiotów gospodarczych (audyt technologiczny), popularyzację, promowanie i rozwijanie przedsiębiorczości technologicznej. Dla potrzeb przeprowadzonej analizy zidentyfikowano w regionie 2 centra transferu technologii, natomiast informacje empiryczne uzyskano tylko z jednego ośrodka. Wykres 4. Obszary oferowanych usług przez CTT według poświęcanego czasu pracy (w %) transfer i komercjalizacja technologii 15% szkolenia i doradztwo dla dużych firm 20% doradztwo technologiczne dla nowopowstałych firm 5% szkolenia i doradztwo dla MSP 60% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Oferowane wsparcie innowacyjnej przedsiębiorczości i transferu technologii obejmuje: – poszukiwanie informacji o potrzebnych technologiach; – audit technologiczny, określanie potrzeb technologicznych w firmach; – pośrednictwo w kontakcie z instytucjami B+R; 17 – doradztwo technologiczne i patentowe; – kojarzenie partnerów do przedsięwzięć innowacyjnych; – pomoc w pozyskiwaniu funduszy na realizację przedsięwzięć innowacyjnych. Oferta usług CTT obejmuje szeroki zakres doradztwa i szkoleń: przedsiębiorczość, tworzenie firmy, opracowanie biznesplanu, doradztwo technologiczne i patentowe, pośrednictwa kooperacyjnego, dostęp do funduszy europejskich i in. Z oferty (głównie szkoleniowej) skorzystało w 2003 r. 1701 klientów. Działalność zaowocowała również 5 transferami technologii, powstaniem 20 firm, opracowaniem 40 biznesplanów i 76 wniosków dotacyjnych. Wśród klientów dominują: małe i średnie przedsiębiorstwa - 50%; duże firmy - 20%; pracownicy naukowi - 14%; studenci – 6%; początkujący przedsiębiorcy – 5%; urzędnicy administracji publiczne – 4%. Wrocławskie CTT, działające jako jednostka organizacyjna Politechniki Wrocławskiej należy do wiodących tego typu ośrodków w Polsce. Posiada akredytacje Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości i należy do międzynarodowej sieci Innovation Relay Centre, tworzącej europejską sieć informacji technologicznej. Centrum organizuje cieszące się dużym zainteresowaniem spotkania kooperacyjne, misje zagraniczne, konferencje i seminaria tematyczne. 8.3. Lokalne Fundusze Pożyczkowe Lokalne Fundusze Pożyczkowe (fundusze rozwoju przedsiębiorczości) – typu seed i start up, to nie nastawione na zysk jednostki parabankowe, wspomagające lokalny rozwój społecznoekonomiczny poprzez kreowanie nowych podmiotów gospodarczych i miejsc pracy, jak również postaw sprzyjających przedsiębiorczości. Fundusze świadczą pomoc finansową w formie grantów i preferencyjnych pożyczek dla rozpoczynających działalność gospodarczą. Formuła funduszu i specjalnie przygotowane procedury mają łączyć potrzebę minimalizacji kosztów funkcjonowania i wymogów zabezpieczenia spłaty z potrzebą edukacji i szkolenia przyszłych przedsiębiorców oraz ciągłego monitoringu firmy. Cele działalności LFP są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnych rynków pracy i nowych technologii oraz strategią rozwoju lokalnego. Oferta tego typu funduszy pozwala przełamać: dyskryminację finansową nowopowstałych firm, sfinansować etap przygotowania i rozruchu nowego przedsięwzięcia gospodarczego, kiedy banki i fundusze ryzyka obawiają się zaangażować własne środki finansowe. W ramach przeprowadzonych badań zidentyfikowano w Województwie Dolnośląskim 5 parabankowych funduszy oferujących pożyczki na rozpoczęcie lub rozwinięcie działalności gospodarczej. Pierwszy fundusz pożyczkowy powstał w 1992 r., a najmłodszy w 2002 r. Fundusze dysponują łącznie kapitałem w wysokości 21 mln. zł. Pojedynczy fundusz zarządza środkami finansowymi w wysokości 4 240 tys. zł (od 514 tys. do 11,5 mln zł). Wewnętrzne regulaminy szczegółowo określają zasady działalności pożyczkowej i docelowych odbiorców. Oferta pożyczkowa jest z reguły skierowana do: – firm zatrudniających osoby bezrobotne; – młodych lokalnych firm; – przedsiębiorców działających na terenach wiejskich; – osób bezrobotnych tworzących własne firmy; – przedsiębiorców podejmujących działalność na terenach objętych programami restrukturyzacji. 18 Oprócz pożyczek większość funduszy oferuje komplementarne usługi wspierające biznes: doradztwo i szkolenia, pomoc w uzyskaniu kredytu bankowego, poręczenia. Wykres 5. Struktura udzielanych pożyczek w 2003 r. według ich wysokości (w %) powyżej 16 tys. zł 16% do 10 tys. zł 19% 40-50 tys. zł 20% 10-20 tys. zł 20% 30-40 tys. zł 10% 20-30 tys. zł 15% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=5). Miesięcznie do przeciętnego funduszu zgłasza się 33 chętnych, z tego 40% składa wniosek pożyczkowy. Warunki udzielania pożyczek zawierają: – kwotę maksymalnej pożyczki – 70 tys. zł (od 50 do 100 tys. zł); – oprocentowanie pożyczek – 6,5% (na początku 2003 r.); karencję w spłacie kapitału od 2 do 6 miesięcy; – maksymalny okres spłaty pożyczki 3 lata; – minimalny wkład własny przedsiębiorcy – 20% wnioskowanej pożyczki; – wysokość prowizji – od 2 do 3 %. Badane fundusze od utworzenia udzieliły łącznie 1 149 pożyczek (w tym 140 w 2003 r.) na kwotę 71 684 tys. zł., przy 94% wskaźniku spłacalności. W 2003 r. przy wsparciu funduszy pożyczkowych powstało około 55 firm, zakładanych głównie przez osoby bezrobotne. Do głównych problemów dyrektorzy funduszy zaliczają mały kapitał i nieprecyzyjne regulacje prawne. Wszystkie fundusze pozytywnie patrzą w przyszłość licząc na pozyskanie środków unijnych i poszerzenie działalności. 8.4. Fundusze Poręczeń Kredytowych Fundusze Poręczeń Kredytowych – to nie nastawione na zysk jednostki parabankowe, wspomagające lokalny rozwój społeczno-ekonomiczny. Fundusze świadczą pomoc finansową w 19 formie gwarancji i poręczeń dla małych rozwojowych firm nie posiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych zabezpieczeń w banku komercyjnym. Działalność poręczeniowa jest realizowana przez 7 funduszy, zorganizowanych najczęściej w formie spółek z ograniczona odpowiedzialnością. Wszystkie fundusze powstały po 2000 r., Są tym samym instytucjami nowymi budującymi kompetencje i potencjał. Łączny kapitał poręczeniowy na Dolnym Śląsku wynosi 8,6 mln zł., co daje na przeciętny fundusz 1224 tys. zł (od 70000 do 3 mln zł). Zgromadzony kapitał pochodzi przede wszystkim od samorządów lokalnych, aportów Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz środków własnych instytucji. Fundusze poręczają kredyty i pożyczki bankowe, pożyczki z urzędów pracy i innych instytucji finansowych. Dotychczasowa działalność zaowocowała 208 poręczeniami (140 w 2003), umożliwiającymi zasilenie małych firm bez zdolności kredytowej na kwotę 10 250 248 zł. Przedsiębiorstwa, które skorzystały z poręczeń utworzyły około 230 nowych miejsc pracy. Większość poręczeń (82%) kształtuje się na poziomie od 10 do 50 tys. zł. Straty funduszy są symboliczne, tylko dwa poręczenia na łączną kwotę 42 tys. zł. zostały utracone. 8.5. Inkubatory Przedsiębiorczości Inkubatory przedsiębiorczości to zorganizowane kompleksy gospodarcze obejmujące szeroką grupę wyodrębnionych i opartych na nieruchomości ośrodków posiadających ofertę lokalową oraz ofertę usług wspierających małe i średnie firmy. Funkcjonowanie kompleksów jest ukierunkowane na wspomaganie rozwoju nowopowstałych firm oraz optymalizację warunków dla transferu i komercjalizacji technologii poprzez: dostarczanie odpowiedniej do potrzeb powierzchni lokalowej na działalność gospodarczą; usługi wspierające biznes np.: doradztwo ekonomiczne, finansowe, prawne, patentowe, organizacyjne i technologiczne; pomoc w pozyskiwaniu środków finansowych; tworzenie właściwego klimatu dla podejmowania działalności gospodarczej i realizacji przedsięwzięć innowacyjnych, tzw. efekty synergiczne; kontakty z instytucjami naukowymi i ocenę przedsięwzięć innowacyjnych. W praktyce mamy do czynienia z placówkami wielofunkcyjnymi podejmującymi działania na rzecz pomocy małym prywatnym firmom. Głównym kryterium wyodrębnienia tej grupy ośrodków innowacji i przedsiębiorczości jest oferta zróżnicowanej powierzchni pod wynajem lub dzierżawę dla małych, rozwojowych firm. Na Dolnym Śląsku identyfikujemy 3 inkubatory przedsiębiorczości oferujące nowo utworzonym firmom lokale po preferencyjnych stawkach i usługi wspierające biznes. Najstarszy powstał w 1998 r. a pozostałe dwa w latach 2003-2004. Są to tym samym przedsięwzięcia w okresie grinderskim, same tworzące podstawy organizacyjne i uczące się aktywnego wsparcia nowotworzonych firm. Łącznie omawiane inkubatory dysponują pod dachem ponad 11,2 tys. m2 powierzchni o określonym standardzie i wyposażeniu. Przeciętny inkubator posiada 3719 m2, z tego obecnie tylko 35% przestrzeni jest wynajęta przez firmy (niski poziom zagospodarowania powierzchni dotyczy najmłodszych ośrodków). 2 inkubatory dysponują powierzchnią do wynajęcia poniżej 2000 m2, 20 która jest przyjmowana jako próg ekonomicznej samowystarczalności przedsięwzięcia. Małych inkubatorów nie można finansowo zbilansować i trzeba do nich stale dokładać z innej działalności lub przekształcić w zwykły najem nieruchomości ograniczając koszty własne. Dobór kandydatów do inkubatora jest regulowany wewnętrznymi procedurami, nad którymi czuwają społeczne komisje. Miesięcznie rozpoczęciem działalności w inkubatorze interesuje się 10 osób, w tym co siódme przedsięwzięcie jest godne zainteresowania. W bieżącej działalności priorytetowo są traktowane działania obejmujące: – asystę w tworzeniu nowych firm; wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy; – pomoc w rozwoju nowopowstałym firmom. Wykres 6. Struktura użytkowników dolnośląskich inkubatorów przedsiębiorczości (w %) lokatorzy strategiczni 8% firmy nowo utworzone 19% pozostałe małe firmy 73% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=3). Osiągnięciu powyższych celów służą: (1) oferowane formy doradztwa, szkoleń; (2) dostęp do wspólnej infrastruktury, (3) preferencyjne stawki czynszu. We wszystkich inkubatorach firmy i początkujący przedsiębiorcy mogą skorzystać z doradztwa założycielskiego, prawnego, marketingowego oraz pomocy w opracowaniu biznes planu. Spośród oferowanych usług 25% oferty jest bezpłatna, 27% częściowo płatna a pozostałych 48% w pełni odpłatna. Do dyspozycji firm lokatorów w każdym inkubatorów jest sieć komputerowa, urządzenia biurowe (fax, kopiarka) i sala seminaryjna. Działania związane transferem i komercjalizacją technologii i współpracą z instytucjami B+R posiadają marginalny charakter. Obecnie w inkubatorach działa 37 firm, głównie o profilu usługowym i produkcyjnym, które zatrudniają 650 pracowników. 42% firm to przedsiębiorstwa nowoutworzone. 71 firm tworzących około 374 miejsc pracy już opuściło najstarszy dolnośląski inkubator i skutecznie działa na rynku. 20 firm związanych inkubatorem zawiesiło swoją działalność, co daje nam 19% wskaźnik likwidacji. 21 8.6. Parki Technologiczne Park technologiczny (technopolia, park naukowy lub badawczy) to zainicjowany i subwencjonowany ze środków publicznych zorganizowany kompleks gospodarczy, w ramach którego realizowana jest polityka w zakresie:11 – wspomagania młodych innowacyjnych przedsiębiorstw nastawionych na rozwój produktów i metod wytwarzania w technologicznie zaawansowanych branżach; – optymalizacji warunków transferu technologii i komercjalizacji rezultatów badań z instytucji naukowych do praktyki gospodarczej. Można wskazać wspólne cechy spotykanych na całym świecie technopolii, parków naukowych, badawczych i technologicznych: – bazują na wyodrębnionej i samodzielnie zarządzanej nieruchomości obejmującej konkretny teren i/lub budynki; – posiadają koncepcję zagospodarowania i rozwoju obejmującą aktywność naukowo-badawczą i produkcyjną związane z kreacją nowej wiedzy i technologii; – posiadają formalne powiązania z instytucjami naukowo-badawczymi i edukacyjnymi, lokalna i regionalną administracją publiczną, działającymi w regionie instytucjami wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii oraz finansowania ryzyka (venture capital). Powstające od ponad 50 lat w różnych częściach świata parki technologiczne stają się synonimem struktur gospodarczych XXI wieku łączącym na jednym terenie: – instytucje naukowo-badawcze oferujące nowe rozwiązania technologiczne i innowacyjne firmy poszukujące nowych szans rozwoju; – bogate otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa i wspierania rozwoju innowacyjnych firm; – finansowe instytucje wysokiego ryzyka (venture capital); – wysoką jakość infrastruktury i „powab” otoczenia (przyjemne miejsce do zamieszkania i spędzania wolnego czasu); – klimat biznesu i wysoki potencjał przedsiębiorczości przyciągający kreatywne osoby z innych regionów; – rządowe, regionalne i lokalne programy wspierania przedsiębiorczości, transferu technologii i rozwoju nowych technologicznych. Każdy z parków ma niepowtarzalny, indywidualny charakter odzwierciedlający specyfikę lokalnego środowiska naukowego i gospodarczego, tradycje przemysłowe i uwarunkowania kulturowe. Bezmyślne kopiowanie sukcesów „Silicon Valley” czy „Research Triangle Park” jest z góry skazane na niepowodzenie. Każde z przedsięwzięć powinno w jak najszerszym zakresie być dopasowane do lokalnych uwarunkowań i czynników wzrostu. Za organizacją parków technologicznych przemawiają następujące argumenty: Zob.: K.B. Matusiak, Parki technologiczne. Instytucjonalne wspieranie przedsiębiorczości, procesów innowacyjnych i rozwoju regionalnego, Fundacja Inkubator, Łódź 1995, s. 9-48. 11 22 1. Komasacja małych i średnich firm na jednym obszarze ułatwiająca wzajemne kontakty między przedsiębiorcami, owocujące tworzeniem powiązań kooperacyjnych oraz próbami wspólnych przedsięwzięć. Generowanie tzw. „efektów synergicznych” i rozwój innowacyjnego środowiska. 2. Możliwość wsparcia w zakresie startu nowo powstających oraz małych i średnich przedsiębiorstw poprzez programy pomocy finansowej, technicznej i doradczej. 3. Zacieśnianie powiązań nauki z praktyką gospodarczą, inicjowanie kontaktów i transferu technologii. 4. Stymulacja rozwoju regionalnego, zmian strukturalnych i podnoszenie atrakcyjności lokalizacyjnej. 5. Tworzenie nowych, trwałych miejsc pracy. We Wrocławiu identyfikujemy jeden z trzech pierwszych i najbardziej zaawansowanych organizacyjnie parków technologicznych w Polsce. Prace nad koncepcją wrocławskiego parku zostały zapoczątkowane w 1996 roku. Na początku 1997 r. powołano grupę inicjatywną ds. realizacji przedsięwzięcia w skład, której weszli: Wojewoda Wrocławski, Gmina Wrocław, Dolnośląska Izba Gospodarcza, Towarzystwo Inwestycyjne „Dolmel”, Politechnika Wrocławska, Akademia Rolnicza, Akademia Ekonomiczna, Uniwersytet Wrocławski i Fundacja Rozwoju Politechniki Wrocławskiej. Grupa Inicjatywna podjęła prace przygotowawcze w dwóch etapach obejmujących: (1) analizę zasadności realizacji przedsięwzięcia, (2) określenie założeń statutowych, organizacyjnych i finansowych. W lipcu 1999 roku na Ratuszu Wrocławskim została zawiązana z udziałem przedstawicieli rządu spółka prawa handlowego Wrocławski Park Technologiczny S.A. Dla potrzeb przedsięwzięcia przygotowano dziewięciohektarowy teren pokomunalny w południowo-zachodniej części miasta. Przygotowana została koncepcja urbanistyczna oraz przeprowadzono prace marketingowo-promocyjne. Pierwsi inwestorzy zostali zakwalifikowani w 2000 roku. Oferta obejmuje wynajem gotowych powierzchni i wykup terenów inwestycyjnych. Atrakcyjność lokalizacji tworzą przede wszystkim: – powiązania z głównymi instytucjami naukowo-badawczymi miasta umożliwiające transfer technologii; – dostępność komunikacyjna, ciekawe otoczenie; – wykwalifikowana siła robocza. Obecnie w ramach parku działa 12 firm, w tym dwie zagraniczne. Miesięcznie zgłasza się około 20 chętnych rozpoczęciem działalności gospodarczej z tego tyko 1-2 projekty są warte zainteresowania i spełniają wymogi formalne. Dotychczas zagospodarowano 75% terenu parku, a jego merytorycznym i kadrowym zapleczem jest Wrocławskie Centrum Transferu Technologii budujące bazę kontaktów i doświadczeń kluczowych w promocji ośrodka, gromadzenia informacji oraz realizacji doradztwa technologicznego. W marcu 2004 roku w ramach parku rozpoczął działalność inkubator technologiczny. Priorytety w działalności parku dotyczą: – rozwoju nowoczesnych wyrobów nie wytwarzanych w regionie; – przyciągania inwestorów zagranicznych; – wspierania tworzenia nowych technologicznych firm; – tworzenia nowych miejsc pracy. 23 Działalność parku oprócz oferty lokalizacyjnej dla firm obejmuje szeroki zakres usług wspierających biznes (doradztwo i szkolenia) oraz bliską współpracę z instytucjami naukowobadawczymi w zakresie transferu technologii i inicjowania tworzenia firm odpryskowych. Wrocławski Park Technologiczny jest dotąd jedyną tego typu inicjatywą realizowaną w województwie. Z dużych przedsięwzięć lokalizacyjnych na uwagę zasługuje jeszcze projekt Noworudzkiego Parku Przemysłowego. 8.7. Venture Capital Venture capital to kapitał o charakterze udziałowym średnio i długoterminowym, dostarczanym przez profesjonalne fundusze inwestycyjne dla młodych szybko rozwijających się przedsiębiorstw, posiadających potencjał rozwoju w znaczącą w przyszłości firmę na rynku regionalnym, kontynentalnym bądź globalnym. Udziały, akcje tych przedsiębiorstw nabywane są z zamiarem ich późniejszej odsprzedaży dla wycofania zainwestowanego kapitału i realizacji zysków, których podstawowym źródłem jest przyrost wartości przedsiębiorstwa. Każda branża, rodzaj działalności gospodarczej, produkt czy usługa charakteryzują się różnym tempem rozwoju i ekspansji rynkowej oraz odmienymi potrzebami kapitałowymi dla kolejnych etapów wzrostu przedsięwzięcia. Inwestycje venture capital obejmują cztery różne fazy dokapitalizowania przedsiębiorstw, odpowiadające kolejnym stadiom rozwoju nowo powstającej lub istniejącej firmy technologicznej: (1) faza zasiewu (seed-up finance), (2) faza startu (start-up finance); (3) faza wzrostu (first stage finance); (4) faza ekspansji (expansion stage finance). Inwestycje typu venture capital podwyższają kapitał własny firmy nie obciążając bieżącej działalności kosztami obsługi zadłużenia. Uzupełnieniem wkładu finansowego w przedsięwzięcie jest doradztwo w zakresie zarządzania i budowy strategii rynkowej. Fundusze przejmują część ryzyka związanego z realizacją przedsięwzięcia licząc na dynamiczny wzrost wartości rynkowej firmy. Województwo Dolnośląskie należy do nielicznych regionów w Polsce dysponujących własnymi funduszami spełniającymi wstępne wymogi venture capita: MCI Management S.A. i Dolnośląska Spółka Inwestycyjna S.A. Dodatkowo swój oddział w regionie (Wałbrzych) posiada Regionalny Fundusz Inwestycyjny (Katowice) Sp. z o.o. utworzony ze środków Phare-Struder. Prezentowane fundusze dysponują kapitałem w wysokości 210 mln zł. na inwestycje w firmy o dużym potencjale wzrostu. Zgromadzony kapitał (poza RFI) jest w 100% polskiego pochodzenia oraz został wniesiony przez firmy i osoby prywatne z regionu. Do końca 2003 r. analizowane fundusze zainwestowały 102 mln zł w 19 przedsięwzięć gospodarczych. W portfelach inwestycyjnych znajdujemy takie firmy: Pro Futuro S.A., Telefonia Lokalna S.A., JTT Computer, Expertia.pl S.A., S4E S.A., Bioprego S.A., e-Katalyst S.A., DataCom S.A. i in. Wyszukiwanie potencjalnych firm pod kątem inwestycji następuje głównie poprzez kontakty nieformalne, własne bazy danych i poszukiwania oraz napływające oferty. Badane fundusze deklarują odmienne strategie inwestycyjne. Pierwszy jest bliższy tradycyjnej koncepcji VC i zakłada zaangażowanie w małe firmy technologiczne włącznie z etapem zalążkowym (seed-up) i założycielskim (start-up) z obszaru IT: producenci oprogramowania i Internet. Drugi z funduszy koncentruje się na średnich i dużych firmach. Do głównych barier rozwoju instytucji VC w Polsce zaliczono małą podaż firm o dużym potencjale rozwojowym i niskie kwalifikacje kadr menedżerskich w przedsiębiorstwach. Główne 24 problemy w kontaktach z firmami-beneficjentami dotyczą braku wizji rozwoju firmy i strategii rynkowej. Obydwa badane fundusze sporadycznie współpracują z instytucjami B+R. Główne bariery współpracy dotyczą: – braku informacji o ofercie i możliwościach transferu z instytucji B+R; – ograniczonych możliwości komercyjnego wykorzystania oferowanych rozwiązań; – niedopasowania oferty do wymogów rynku i MSP; – braku wymiernych korzyści ze współpracy. Fundusze nie współpracują również z instytucjami wspierającymi. Dostrzegają jednak potrzebę instytucji pośredniczących w transferze technologii. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości mają umożliwiać wymianę doświadczeń między ludźmi biznesu, a światem nauki. Główne problemy współpracy dotyczą: – braku informacji o funkcjonowaniu i ofercie instytucji wspierających; – braku przewidywalnych korzyści ze współpracy; – niskich kompetencji instytucji wspierających w obszarze transferu technologii. 9. SIEĆ WSPÓŁPRACY Dla funkcjonujących na styku sektora publicznego i prywatnego instytucji wspierających, kluczowe znaczenie posiada partnerstwo i zdolność do współpracy różnych podmiotów, niezależnie od formy własności i celu działania. Wykres 7. Główni partnerzy w regionie do realizacji zadań statutowych (ocena w skali 5punktowej) 3,1 samorządy lokalne urzędy pracy 2,4 urząd marszałkowski 2,4 2,0 władze powiatowe agencje rozwoju regionalnego i inne instytucje pozarządowe 1,9 1,8 urząd wojewódzki 1,3 szkoły wyższe 0 0,5 1 1,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41). 25 2 2,5 3 3,5 Zdecydowanie najlepiej spośród potencjalnych partnerów zostały ocenione samorządy lokalne i urzędy pracy. Instytucje postrzegają swoich partnerów w administracji. Niska ocena innych potencjalnych partnerów (szkoły wyższe, instytucje B+R, agencje i inne organizacje pozarządowe) należy uznać za barierę dla rozwoju nowoczesnych relacji sieciowych. Wśród partnerów na poziomie krajowym najwyżej zostali ocenieni: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (2,4 pkt.), Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej (2,3 pkt.). Pojedyncze wskazania dotyczyły: Agencji Rozwoju Przemysłu, Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej i Agencji Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa, Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. Tabela 2. Charakterystyka współpracy z instytucjami B+R (w %) Instytucje Kontakty systematyczne Kontakty sporadyczne formalne nieformalne formalne nieformalne Nie współpracuje Szkoły wyższe 18,8 9,4 18,8 21,9 35,3 Jednostki rozwojowe przedsiębiorstw 9,4 0,0 3,1 9,4 77,4 Jbr-y, instytuty i zakłady PAN 0,0 0,0 3,1 9,4 90,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41). Współpraca z instytucjami B+R posiada kluczowy charakter dla działań w zakresie transferu technologii. Przeprowadzona analiza wskazuje jednoznacznie na bardzo małą intensywność tych kontaktów. Aż 91% instytucji wskazuje brak współpracy z jbr-ami, placówkami PAN i jednostkami rozwojowymi przedsiębiorstw. Wykres 8. Bariery współpracy z instytucjami B+R (ocena w skali 5-punktowej) brak informacji o ofercie i możliwościach transferu 3,2 niedopasowanie oferty do wymogów rynku i MSP 2,4 zbyt wysokie koszty współpracy 2,1 ograniczone komercyjne mozliwości wykorzystania oferowanych rozwiązań 2,1 zbyt mała ilość instytucji B+R w regionie 1,9 brak wymiernych korzyści ze współpracy 1,7 0 0,5 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41). 26 1,5 2 2,5 3 3,5 Najlepsze relacje w tym obszarze identyfikujemy ze szkołami wyższymi. Większość instytucji korzysta z pomocy pracowników naukowych uczelni jako kadry ekspertów, trenerów i konsultantów. Współprace ze sferą nauki i badań ogranicza głównie brak informacji o ofercie i możliwościach transferu oraz niedopasowanie oferty do wymogów rynku i potrzeb MSP. Działalność instytucji wspierających jest silnie zorientowana na małe i średnie przedsiębiorstwa. Ponad 80% instytucji posiada sformalizowane kontakty z firmami zatrudniającymi do 50 osób. Tabela 3. Intensywność współpracy z przedsiębiorstwami (w %) Kontakty systematyczne formalne nieformalne formalne nieformalne Nie współpracuje Mikrofirmy (do 9 zatrudnionych) 60,0 16,7 11,4 20,0 17,2 Małe firmy (do 49 zatrudnionych 54,3 14,3 2,9 20,0 14,3 Średnie firmy (50-249 zatrudnionych) 48,6 17,2 2,9 11,4 31,4 Duże firmy (powyżej 250 zatrudnionych) 25,7 14,3 8,6 17,2 40,0 Firmy zagraniczne 14,3 8,6 8,6 11,4 60,0 Instytucje Kontakty sporadyczne Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41) Wykres 9. Bariery współpracy z MSP (ocena w skali 5-punktowej) ograniczone możliwości finansowe MSP 3,3 niska innowacyjność MSP 2,3 słabe zainteresowanie MSP ofertą instytucji 2,3 zbyt wysokie koszty współpracy 2 słabe rozeznanie potrzeb MSP 1,9 silna konkurencja na rynku usług szkoleniowo-doradczych 1,7 problemy z dotarciem z ofertą do MSP 1,6 0 0,5 1 1,5 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41) 27 2,5 3 3,5 Współpraca pomiędzy instytucjami wspierającymi, jednostkami B+R oraz MSP jest inicjowana przede wszystkim poprzez indywidualne kontakty kierownictw poszczególnych podmiotów. W dalszej kolejności takie okazje tworzą seminaria i konferencje oraz kursy i szkolenia. Wskazywane formy kontaktu uzyskały w skali 100 pkt. następującą liczbę punktów: – indywidualne kontakty kierownictwa – 44 pkt; – konferencje i seminaria – 36 pkt; – kursy i szkolenia – 27 pkt; – wspólne przedsięwzięcia – 21 pkt; – indywidualne kontakty pracowników – 18 pkt. Dwie trzecie badanych instytucji uznało obecne możliwości kontaktów, wymiany doświadczeń, wiedzy i pomysłów za niewystarczające. Postulowano potrzebę: 1) utworzenia dolnośląskiego forum instytucji wspierania rozwoju gospodarczego; 2) budowy systemu wymiany i zarządzania informacją (np. portalu internetowego); 3) organizacji wspólnych szkoleń, seminariów i konferencji; 4) przygotowanie wspólnych programów. 10. BARIERY ROZWOJU INSTYTUCJI Do głównych problemów rozwoju badane instytucje zaliczyły w pierwszej kolejności brak kapitału i niestabilność finansową (wykr.10). Omawiane podmioty są nowym zjawiskiem w naszej rzeczywistości ekonomicznospołecznej i muszą dotrzeć do potencjalnych odbiorców. Ich rozwój stanowi przejaw rodzenia się w polskich warunkach społeczeństwa obywatelskiego. Instytucje wspierające muszą ciągle rozwijać swoje kompetencje, elastycznie dostosowywać się do zmieniających się warunków otoczenia i poszukiwać nowych możliwości rozwoju. W większości instytucji (64%) nastąpiły istotne zmiany w organizacji spowodowane: – zmianami w otoczeniu działalności instytucji 70,0% badanych podmiotów; – zmianami potrzeb przedsiębiorstw 47,9% badanych podmiotów; – otrzymana pomocą zewnętrzną na rozwinięcie określonej działalności 34,8% badanych podmiotów; – zmianami kadrowymi w instytucjach 34,8% badanych podmiotów; – przygotowaniami do pozyskiwania funduszy europejskich 34,8% badanych podmiotów; – dostosowaniami do priorytetów lokalnych/regionalnych strategii rozwoju 30,5% badanych podmiotów; – problemami finansowymi instytucji 26,1% badanych podmiotów. Zmiany dotyczyły najczęściej wycofania się instytucji ze wsparcia finansowego MSP, organizacji targów i konferencji. Rozwinięto natomiast działalność szkoleniową i doradczą oraz zaangażowanie w projekty unijne i współpracę międzynarodową. 28 Wykres 10. Bariery rozwoju badanych instytucji (ocena w skali 5-punktowej) brak kapitału, mała stabilność finansowa 3,0 brak środków na wyposażenie i poprawę standardu 2,9 brak profesjonalnej kadry 2,4 problemy współpracy z lokalnymi i regionalnymi instytucjami 2,4 brak własnych pomiszczeń, wysoki czynsz 2,3 silna konkurencja między instytucjami 2,1 "nieprzychylny" klimat wokół instytucji 2,0 małe zainteresowanie oferowanymi usługami 2,0 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41). Zdecydowana większość instytucji pozytywnie patrzy w przyszłość widząc dla siebie miejsce na rynku oraz celowość podjętej aktywności. Perspektywy rozwoju dla całej próby oceniono na poziomie 3,65 pkt. w skali pięciopunktowej. Brak perspektyw wskazały dwa podmioty sygnalizując zbliżającą się likwidację. Najwięcej optymizmu (3,9 pkt.) wykazują instytucje publiczne i publiczno-prywatne, a relatywnie najmniejszy fundacje i stowarzyszenia – 3,4 pkt. Tylko, co trzecia z badanych instytucji dysponuje wieloletnim planem rozwoju. Do rzadkości należą certyfikaty jakości świadczonych usług. Również, co trzeci podmiot należy do KSU i przeszedł standaryzację usług. Wśród wskazywanych przez badane instytucje działań strategicznych na najbliższe lata można w kolejności wskazać następujące preferencje: 1) rozwój oferty usług, głównie w zakresie szkoleń i doradztwa; 2) pozyskiwanie środków zewnętrznych i udział w projektach unijnych; 3) zwiększenie zaangażowania w rozwój regionu i współpracę z samorządami; 4) rozwój kontaktów międzynarodowych z krajami Unii, a także z Ukrainą i Rosją; 5) pozyskiwanie nowych członków. Strategię rozwoju posiadają najczęściej spółki publiczno-prywatne (agencja rozwoju regionalnego) oraz fundacje i stowarzyszenia (co druga instytucja), a najrzadziej instytucje przedstawicielskie biznesu. Fakt posiadania strategii pozytywnie koreluje z zaangażowaniem w projekty europejskie oraz samooceną perspektyw rozwoju instytucji na przyszłość. 53% wszystkich badanych instytucji uczestniczyło w projektach europejskich. Od 1998 r. na przeciętny podmiot absorbujący pomoc zagraniczną przypadły 3 projekty. Najbardziej aktywne są 29 agencje rozwoju regionalnego i jednostki związane z instytucjami B+R. Uczestnictwo w projektach europejskich umożliwia nawiązanie kontaktów z różnymi partnerami z państw członkowskich, które przekładają się na możliwości: (1) wymiany doświadczeń i informacji, (2) organizacji spotkań, seminariów i konferencji, (3) przygotowania kolejnych wspólnych projektów. Wśród partnerów zagranicznych dominują instytucje wspierające z Niemiec (głownie Saksonia i Brandenburgia), Ukrainy, Wielkiej Brytanii, Francji, Danii i Hiszpanii. 80% badanych podmiotów poszukuje możliwości pozyskania środków finansowych na dofinansowanie działalności statutowej z funduszy europejskich (20% w ogóle nie wykazuje zainteresowania). Wśród źródeł informacji dominują: – serwisy internetowe 86,0% badanych podmiotów; – konferencje i seminaria 69,0% badanych podmiotów; – informacje z krajowych serwisów informacyjnych 65,6% badanych podmiotów; – informacje z instytucji publicznych 65,6% badanych podmiotów; – partnerzy zagraniczni 41,4% badanych podmiotów. Wykres 11. Bariery pozyskiwania przez instytucje wspierające środków europejskich (ocena w skali 5-punktowej) konieczność wykazania wkładu własnego 3,8 biurokracja i formalizacja wniosków 3,4 koszt opracowania aplikacji i niepewny efekt końcowy 2,6 mało projektów dostępnych dla polskich instytucji 2,4 krótki termin przygotowania aplikacji 2,2 1,7 brak profesjonalnie przygotowanych kadr brak partnerów w regionie 1,6 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41). Instytucje wskazują na: wymóg wkładu własnego, eurobiurokrację, formalizację wniosków i koszty opracowania wniosków przy niepewnym efekcie końcowymi jako główne zagrożenia pozyskiwania funduszy unijnych. Pojawiają się również wątpliwości, co do profesjonalizmu osób zatrudnionych w instytucjach oraz możliwości pozyskania partnerów w regionie. 30 11. BARIERY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ROZWOJU MSP Przedstawiciele instytucji wspierających na podstawie własnych doświadczeń we współpracy z początkującymi przedsiębiorstwami i działającymi firmami za główną barierę rozwoju biznesu w regionie wskazują ograniczony dostęp do środków finansowych – własnych i obcych oraz wysokie koszty załozycielskie. Niska jest również ocena warunków prowadzenia działalności gospodarczej składających się na „klimat biznesu” w regionie. Instytucje podkreślają biurokrację, upolitycznienie gospodarki, korupcję itp. Są to wyraźne sygnały dla władz publicznych o konieczność działań normalizujących warunki działania firm. Wykres 12. Bariery tworzenia nowych firm oraz prowadzenia innowacyjnej działalności gospodarczej na Dolnym Śląsku w ocenie instytucji wspierających(ocena w skali 5punktowej) 3,5 ograniczony dostęp do kapitału 3,3 wysokie koszty utworzenia przedsiębiorstwa 3,1 obawa przed ryzykiem biurokracja 2,7 ograniczony dostęp do kapitału 2,7 brak wiedzy o instytucjach i instrumentach wspierania przedsiębiorczości 2,6 2,5 upolitycznienie gospodarki 2,3 brak jasnej koncepcji rozwoju regionu 2,1 koncesje i zezwolenia 1,9 zła infrastruktura transportowa 1,8 brak rozwiązań technologicznych gotowych do komercjalizacji 1,7 brak środowiska przedsiębiorczości 1,5 korupcja 0 0,5 1 1,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=41). 31 2 2,5 3 3,5 4 Działalność wielu badanych instytucji jest silnie zorientowana na wspieranie tworzenia nowych przedsiębiorstw. W szeregu podmiotów identyfikujemy wyodrębnione struktury wspomagające procesy założycielskie w formie doradztwa, szkoleń, preferencyjnych pożyczek i miejsca w inkubatorze przedsiębiorczości. Podnoszone były także kwestie małego upowszechnienia wiedzy o instytucjach i instrumentach wspierania przedsiębiorczości oraz braku środowiska przedsiębiorczości i „atmosfery” do robienia interesów. W układzie sektorowym respondenci wskazali na następujące sekcje działalności wytwórczej (wg. PKD) za najbardziej perspektywiczne dla Dolnośląskiej gospodarki (max. 100 pkt.): 1) Produkcja artykułów spożywczych i napojów - 67 pkt. 2) Włókiennictwo - 48 pkt. 3) Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie sklasyfikowana - 46 pkt. 4) Górnictwo i kopalnictwo - 45 pkt. 5) Produkcja środków farmaceutycznych, chemikaliów medycznych i środków pochodzenia roślinnego - 44 pkt. 6) Działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji - 43 pkt. 7) Produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep - 42 pkt. 8) Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych - 41 pkt. 9) Pozostała działalność produkcyjna, gdzie indziej nie sklasyfikowana - 38 pkt. 10) Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych - 37 pkt. 11) Produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz z korka (oprócz mebli), artykułów ze słomy i materiałów używanych do wyplatania - 36 pkt. 12) Produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru - 35 pkt. 13) Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków - 35 pkt. 14) Produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich - 34 pkt. 15) Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn i urządzeń - 33 pkt. 16) Produkcja maszyn biurowych i komputerów - 33 pkt. Wskazania dotyczą głównie przemysłów niskiej techniki12. Jako przemysły szansy dla Dolnego Śląska wymienia się w pierwszej kolejności przemysł spożywczy i włókienniczy, a na czwartej pozycji odnajdujemy górnictwo i kopalnictwo. W analizie wykorzystano klasyfikację sekcji „przetwórstwo przemysłowe” według poziomów techniki opublikowaną przez ODCE w 1997 r. – zob. Nauka i technika w 2001 r., GUS, Warszawa 2003, s. 185. 12 32 Wykres 14. Struktura dziesięciu sekcji działalności wytwórczej wskazanych przez przedstawicieli instytucji wspierających jako przemysły szansy dla Województwa Dolnośląskiego wysoka technika 18% niska technika 45% średnio-wysoka technika 20% średnio-niska technika 17% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (N=23). Prezentowana analiza tłumaczy niskie zainteresowanie transferem technologii i szeroko rozumianymi instrumentami implementacji wiedzy w przedsiębiorstwach. Przewagi konkurencyjne w firmach zakwalifikowanych do niskiej techniki buduje się metodami, które z reguły nie wymagają nowej technologii. PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE Instytucje wspierające stają się pomału w Województwie Dolnośląskim istotnym elementem otoczenia biznesu. Proces budowy pozarządowego sektora wsparcia następuje systematycznie, ale powoli. Województwa nie można zaliczyć do liderów w skali kraju, jednak można wskazać na szereg pionierskich i wysoko ocenianych inicjatyw (Wrocławski Park Technologiczny, fundusze Venture Capital). Szczególną dynamiką charakteryzują się organizacje pracodawców, co świadczy o otwartości środowisk biznesu w regionie na działania samoorganizacyjne i samomopomocowe. Jednoczenie analizowane organizacje nie ograniczają się do obrony interesów, ale podejmują działania doradcze, szkoleniowe i informacyjne podnoszące kompetencje biznesowe lokalnych przedsiębiorstw. Należy podkreślić znaczną liczbę instytucji, pokrywających swoim zasięgiem większość województwa. Zwrócić jednak należy uwagę na niski poziom zaawansowania organizacyjnego oraz brak myślenia strategicznego (tylko, co trzecia instytucja posiada wieloletni plan rozwoju). Rzadko spotykamy wyodrębnienie zaawansowanych instrumentów wspierania rozwoju (np. inkubatory, fundusze pożyczkowe, centra transferu technologii). Od 2-3 lat sytuacja zaczyna się poprawiać (7 funduszy poręczeniowych, 2 inkubatory), ale i tak region pozostaje w tyle za innymi województwami w kraju. Przeprowadzenie zaawansowanych analiz statystycznych zebranych danych nie było możliwe ze względu na krótki czas działania i skromne doświadczenia, można 33 mówić nadal o okresie grinderskim ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w regionie. Ciągle do rzadkości należą certyfikaty i standaryzacje świadczonych usług. Zdecydowanie najlepiej rozwinięta jest działalność szkoleniowa-doradcza i informacyjna. Praktycznie wszystkie badane instytucje mają w swojej ofercie tego typu usługi. Należy podkreślić doraźny charakter, głównie działalności szkoleniowych, podejmowanych w momencie pozyskania zewnętrznego dofinansowania. Do rzadkości należy stały kalendarz usług. W takich warunkach łatwo o działania prowizoryczne dalekie o profesjonalizmu. Lepiej zorganizowana jest działalność doradcza i organizacyjna, ale i tutaj widać jest wiele improwizacji. Wiele instytucji podkreśla brak przygotowanych kadr o odpowiedniej motywacji, dolnych do pracy w instytucjach pozarządowych. Na uwagę zasługuje zdolność szeregu dolnośląskich instytucji do współpracy z dużymi firmami. Świadczy to o osiągniętym poziomie profesjonalizmu oferowanych usług. Jednocześnie rzadziej w porównaniu z innymi regionami w kraju spotykamy bezrobotnych i wchodzące na rynek firmy. Do rzadkości należą dziania w zakresie wspierania innowacyjności i transferu technologii. Poza pojedynczymi przykładami badane instytucje nie są przygotowane do działań w tym obszarze, jednocześnie nie wykazują większego zainteresowania inicjatywami proinnowacyjnymi. Po części wynika to z dominacji współpracy z tradycyjnymi przedsiębiorstwami, w których presja modernizacji technologicznej nie jest tak silna jak w nowoczesnych branżach. Należy również podkreślić niski poziom konsolidacji środowiska instytucji wspierających i brak liderów w skali regionu. Poszczególne podmioty rzadko podejmują wspólne przedsięwzięcia, nie wykształciły się subregionalne i regionalne platformy współpracy i wymiany doświadczeń. W bieżącej działalności widoczne są silne powiązania z sektorem publicznym, głównie z samorządami lokalnymi. Regionalna Strategia Innowacyjna tworzy szanse na nowe impulsy organizacyjne i instytucjonalne zgodne z najnowszymi tendencjami kształtowania polityki regionalnej w krajach wysoko rozwiniętych. Przeprowadzona analiza wskazuje w pierwszej kolejności potrzebę intensyfikacji następujących działań na poziomie regionalnym: 1. Rozwój regionalnej elastycznej sieci współpracy i koordynacji kontaktów instytucji wspierających z administracją publiczną, sektorem B+R, MSP, dużymi firmami i innymi instytucjami pozarządowymi. Przeprowadzone badania wskazują na brak współpracy i kontaktów różnych potencjalnych uczestników działań na rzecz rozwoju regionu, wspierania przedsiębiorczości i przedsięwzięć innowacyjnych. Należy podkreślić niski poziom wiedzy poszczególnych partnerów o instrumentach wsparcia, zasobach innowacyjnych oraz możliwościach transferu. Jednoczenie rozwój współpracy pomiędzy instytucjami jest niezbędny do uczestnictwa w projektach europejskich. Rozproszeni uczestnicy działań na rzecz rozwoju regionu potrzebują zorganizowanej platformy kontaktów tworzącej okazję dla wzajemnego lepszego poznania, wymiany doświadczeń i nawiązywania współpracy. Obecnie dominują kontakty oparte na prywatnych, nieformalnych znajomościach. Proponowana sieć powinna obejmować różne formy i instrumenty aktywizujące współpracę i wymianę doświadczeń. Jej podstawę powinno stanowić Regionalne Forum Wsparcia Rozwoju Gospodarczego (Regionalne Forum Innowacji) instytucjonalnie powiązane z Urzędem Marszałkowskim, obudowane różnego typu działaniami: – regionalne doroczne spotkanie instytucji działających na rzecz innowacyjności, przedsiębiorczości i rozwoju gospodarczego; – stały, regionalny kalendarz targów i giełd innowacji, spotkań biznesowych, seminariów i konferencji; – doraźne zespoły zadaniowe, powoływane do konkretnych zadań i inicjatyw, głównie w kontekście projektów europejskich; 34 inicjowanie współpracy ponad regionalnej, w tym z sieciami instytucji wspierających w krajach UE. 2. Budowa systemu upowszechniania informacji (np. regionalnego portalu internetowego) o ofercie instytucji wspierających i ich działaniach na rzecz rozwoju regionu. Na podstawie przeprowadzonej diagnozy oraz doświadczeń państw zachodnich należy postulować: – tworzenie systematycznie aktualizowanych baz danych dostępnych dla przedsiębiorstw i instytucji B+R o możliwych instrumentach wspierania przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych w regionie; – monitorowanie potrzeb MSP w zakresie doradztwa i szkoleń; – udrożnienie dostępu do zagranicznych baz danych i serwisów informacyjnych o unijnych programach wspierania; – gromadzenie i upowszechnianie informacji o projektach europejskich (realizowanych i przyszłych); – promocję ciekawych przykładów aktywności instytucji i pozyskiwania środków zewnętrznych (succes studies); 3. Wsparcie rozwoju nowych wyspecjalizowanych form aktywizacji przedsiębiorczości technologicznej w regionie (np. parki i centra technologiczne, inkubatory akademickie, fundusze seed capital itp.). Pożądana jest pomoc w przygotowaniu studiów możliwości i biznesplanów nowych ośrodków oraz dbałość o równomierny ich rozwój na terenie całego województwa. 4. Opracowanie regionalnego programu szkoleń i doskonalenia zespołów instytucji wspierających. Kluczowe znaczenie posiada podnoszenie umiejętności w formie studiów licencjackich i magisterskich oraz podyplomowych w zakresie: – przygotowywania i zarządzania lokalnymi programami rozwoju; – zarządzania instytucjami non-profit; – przygotowywania aplikacji do projektów europejskich; – organizacji transferu technologii; – rozwoju edukacji doradców dla małych i średnich firm. 5. Tworzenie programów wspierania przedsiębiorczości, innowacyjności oraz rozwoju małych i średnich firm na poziomie lokalnym, dysponujących środkami finansowymi dostępnymi na zasadzie konkursu dla najefektywniejszych. Obecną działalność instytucji charakteryzuje tymczasowość i niepewność pozyskania środków na działalność statutową. Taki stan owocuje między innymi ucieczką w działania gospodarcze oraz poszukiwaniem protektoratu politycznego, umożliwiającego dostęp do środków publicznych. Programy wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności stanowiące instrumentarium dla działań prorozwojowych w regionie umożliwią: – budowę trwałych mechanizmów finansowania oraz zwiększania stabilności finansowej i organizacyjnej instytucji wspierających regionie; – finansowanie niezbędnego wkładu własnego przy pozyskiwaniu środków pomocowych; – profesjonalizację i poprawę jakości świadczonych usług; – podejmowanie działań zgodnie z koncepcjami strategicznymi rozwoju regionu. 35 Aneks 1. WNIOSKI Z ANALIZY KOMERCYJNYCH PODMIOTÓW OTOCZENIA BIZNESU W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Dla potrzeb RIS Dolny Śląsk przebadano 10 komercyjnych instytucji otoczenia biznesu z terenu województwa. W badaniach uczestniczyły podmioty, które wykazały zainteresowanie pracami nad strategią oraz posiadały potencjał w zakresie doradztwa technologicznego. Zakres oferowanych usług dla biznesu obejmuje doradztwo, szkolenia i udostępnianie informacji. Analizowane instytucje działają w formie spółki z o.o., a jedna jako osoba fizyczna, średnia wieku liczy 10 lat, w tym 6 z nich powstało przed 1995 r. Należy podkreślić, że uzyskane wyniki nie są reprezentatywne dla podmiotów działających w sferze usług około biznesowych. Zgromadzony materiał pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Są to podmioty niewielkie, o ograniczonym potencjale osobowym (średnia zatrudnienia liczy 9 osób, a rozpiętość 1-40 osób), ale o wysokich kwalifikacjach (udział osób z wykształceniem wyższym wynosi 87%). 2. Należy podkreślić bardzo znaczne korzystanie z usług osób z zewnętrz dla realizacji zleceń wskaźnik ten przekracza 2-krotnie zatrudnienie w instytucjach. Świadczy to o sezonowym charakterze działalności badanych instytucji, jak również o chęci zmniejszenia kosztów wynagrodzeń istotnych w działalności doradczej. Wydaje się, że stan osobowy instytucji stanowi kierownictwo i administracja, a personel merytoryczny pochodzi z zewnątrz - na umowę o dzieło. 3. Połowa podmiotów odnotowała w ostatnim okresie spadek zatrudnienia, a druga połowa brak zmian. Prognozy na rok 2004 są optymistyczne - 6 instytucji przewiduje wzrost zatrudnienia. 4. Instytucje mają charakter regionalny (55% przychodów), ale także ogólnokrajowy (43%). Dwie instytucje świadczą usługi dla klientów zagranicznych (Niemcy, Czechy). 5. Przekrój działalności jest obszerny: usługi konsultingowe z zakresu ochrony środowiska, informatyki, finansów, księgowości, prawa, usługi szkoleniowe, zarządzanie nieruchomościami, wdrożenia i produkcja (jedna instytucja). Jeśli chodzi o specjalizację branżową świadczonych usług, to większość z nich nie ma wyraźnie wyodrębnionych specjalizacji (organizują szkolenia dla wszystkich firm). Kilka instytucji wyspecjalizowało się w usługach z zakresu ochrony środowiska oraz sektorowych technologii przemysłowych. 6. Z usług instytucji skorzystało w 2004r. około 1550 klientów (średnio 150 klientów na jednostkę), z tego najwięcej z usług szkoleniowych (1350 osób). Z działalności doradczej i informacyjnej skorzystało po około 140 osób. Można więc zauważyć, że analizowane instytucje to głownie podmioty szkoleniowe, organizujące różnego rodzaju kursy/studia z zakresu księgowości, podatków itp. 7. Klientami usług są głównie firmy z sektora MSP, średnie (30%), mikro (24%), małe (18%), a także instytucje publiczne (14%) i początkujący przedsiębiorcy (13%). 8. Zakres usług dla MSP obejmuje głównie szkolenia (ocena 3pkt) oraz wdrożenia (2,3 pkt). Pewne znaczenie posiadają także sprzedaż gotowych projektów technologicznych, ekspertyzy oraz oferowanie usług specjalistów (po 1,8 pkt.) – w skali 5-punktowej. 9. Główną barierą współpracy instytucji z MSP są ograniczone możliwości finansowe ostatnich (3 pkt.), a w dalszej kolejności słabe zainteresowanie MSP ofertą instytucji (2,6 pkt.), słaba 36 innowacyjność MSP (2,5 pkt.) i silna konkurencja na rynku usług szkoleniowo-doradczych (2,2 pkt.). 10. Badane podmioty proponują wspomóc MSP poprzez np. ułatwienia dostępu do programów unijnych wspierających MSP (3,7 pkt.), stworzenie zachęt finansowych do prowadzenia prac na rzecz MSP (3,2 pkt.), a także: stworzenie systemu refundacji kosztów wdrożeniowych w MSP, stworzenie systemu informacji o potrzebach technicznych i produkcyjnych i wdrożeniowych MSP (po 2,7 pkt.). 11. Do podstawowych trudności rozwojowych badane podmioty zaliczyły: brak kapitału, małą stabilność finansową (3,1 pkt.) oraz przyczyny zewnętrzne, tzn. silną konkurencyjność między instytucjami (2,4 pkt.), pewne znaczenie mają także: małe zainteresowanie usługami firm wspierających (1,9 pkt.) oraz problemy współpracy z lokalnymi i regionalnymi instytucjami. 12. Badane podmioty nie posiadają żadnych zaświadczeń, certyfikatów jakości świadczonych usług, z jednym wyjątkiem - akredytacja PARP. 13. Badane podmioty zasadniczo nie potrafią określić branż perspektywicznych dla rozwoju regionu - dwie firmy odmówiły odpowiedzi, a w większości przypadków (branż) podawano ocenę "0", czyli brak perspektyw lub własnego zdania. W opinii instytucji pewne perspektywy rozwojowe mają następujące branże: produkcja maszyn biurowych i komputerów (1,86 pkt.), górnictwo i kopalnictwo (1,63 pkt.), produkcja maszyn i urządzeń (1,43 pkt.), produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (1,43 pkt.) oraz produkcja środków farmaceutycznych, chemikaliów medycznych i środków pochodzenia roślinnego (1,38 pkt.). 14. Jeśli chodzi o możliwości wymiany doświadczeń, wiedzy i pomysłów pomiędzy instytucjami wspierającymi, MSP oraz instytucjami B+R, to najlepszym sposobem są kontakty indywidualne kierownictwa czy personelu (po 5 wskazań) oraz kursy i szkolenia (5 wskazań, ale w drugiej lub trzeciej kolejności). Pewne znaczenie odgrywają także seminaria i konferencje oraz wzajemne informowanie o przedsięwzięciach. W opinii badanych instytucji obecne możliwości wymiany doświadczeń, wiedzy i pomysłów nie są wystarczające (60% respondentów). Postulują one wprowadzenie rozwiązań ułatwiających obieg informacji (np. sieć korespondentów, kanałów informacji), więcej imprez targowych i szkoleniowych, przekonywanie do współpracy, podniesienie umiejętności pracowników firm wspierających. 15. Współpraca z instytucjami sfery B+R: a) ze szkołami wyższymi: 30% badanych podmiotów współpracuje systematycznie i formalnie oraz 30% współpracuje sporadycznie i nieformalnie, a 20% instytucji w ogóle nie posiada kontaktów; b) z działami B+R: 80% instytucji nie posiada żadnych kontaktów, a 20% współpracuje sporadycznie i formalnie, c) z JBR, instytutami i zakładami PAN: 70% instytucji nie posiada żadnych kontaktów, a 20% współpracuje sporadycznie i nieformalnie, 16. Do głównych barier współpracy badanych instytucji ze sferą B+R należą: niedopasowanie oferty do wymogów rynku i MSP (3,13 pkt.), brak informacji o funkcjonowaniu instytucji B+R, ofercie i możliwościach transferu (3 pkt.) oraz zbyt wysokie koszty współpracy i ograniczone możliwości komercyjnego wykorzystania oferowanych rozwiązań (po 2,44 pkt.). 17. Ocena regionu jako centrum innowacji dla badanych podmiotów jest bardzo niejednoznaczna: średnia ocena wynosi 2,1 pkt. co oznacza, że region pełni tę rolę w sposób umiarkowany, ale dla 30% instytucji jest istotnie centrum innowacji, a 30% instytucji w ogóle nie spełnia tej roli. W 37 opinii tych ostatnich, Wrocław (dolnośląskie) jest opóźnione w stosunku do innych regionów (mazowiecki, śląski). Połowa podmiotów wymienia Warszawę jako centrum innowacji. 18. Tylko dwa badane podmioty współpracują z niekomercyjnymi instytucjami wspierającymi w działaniach na rzecz poprawy innowacyjności MSP w regionie. Dotyczyło to pomocy w pozyskiwaniu środków finansowych oraz doradztwa i szkoleń, przygotowywania biznes planów. Należy jednak zauważyć, że badane podmioty współpracują znacznie szerzej z niekomercyjnymi instytucjami wspierającymi (tylko jedna w ogóle nie współpracuje). Kontakty te mają charakter systematyczny i formalny (13 wskazań) oraz sporadyczny i nieformalny (6 wskazań). W tym pierwszym przypadku dotyczy to: ośrodków szkoleniowo-doradczych, agencji rozwoju regionalnego, izb przemysłowo-handlowych, stowarzyszeń zawodowych. Można więc, przypuszczać, iż kontakty komercyjnych podmiotów wsparcia z niekomercyjnymi instytucjami wspierającymi są dość rozwinięte i umiarkowane, ale jednak dotyczą zagadnień odległych od innowacyjności. 19. Do głównych barier współpracy badanych podmiotów ze sferą niekomercyjnego wsparcia należą: brak informacji o funkcjonowaniu tego typu ośrodków (3,29 pkt.), zbyt mała ilość/brak ośrodków w regionie (2,71 pkt.), oraz niskie kompetencje ośrodków w obszarze transferu technologii (2, 43 pkt.). 20. Do najważniejszych przeszkód w uruchomieniu i prowadzeniu innowacyjnej działalności gospodarczej w województwie dolnośląskim należą: biurokracja i nadgorliwość urzędników administracji publicznej (4,13 pkt.), ograniczony dostęp do kapitału (3,75 pkt.), brak instytucji wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii (3,38 pkt.), korupcja (3 pkt.) oraz zła infrastruktura transportowa (2,75 pkt.). 21. Tylko jedna instytucja skorzystała ze wsparcia ze środków publicznych na rozwój. 22. Połowa intytucji współpracuje z partnerami zagranicznymi, w tym dwie przy wspólnych projektach zgłaszanych do UE, m.in. z partnerami z Niemiec, Francji, Dani, Również co drugi podmiot poszukuje możliwości pozyskiwania środków europejskich, głównie przy wykorzystaniu internetu, konferencji i seminariów oraz informacji od instytucji publicznych. 23. Do głównych barier pozyskiwania środków europejskich należą: nadmierna biurokracja i formalizacja procedur (4,3 pkt.), krótki termin składania aplikacji (3,2 pkt.), konieczność wykazania wkładu własnego (2,8 pkt.), duży koszt opracowania aplikacji (2,7 pkt.) oraz brak projektów dostępnych dla polskich instytucji (2,6 pkt.). 24. Badane podmioty optymistycznie oceniają swoje perspektywy rozwoju (3,7 pkt.): a połowa bardzo optymistycznie. Planowane są m.in.: fuzja z zagraniczną firmą, wprowadzanie nowych patentów, wprowadzenie usług dla administracji, uzyskanie znaczącej pozycji na rynku regionalnym, rozwój działu sprzedaży i obszaru aktywności firmy. 38
