Moduł: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości
advertisement
MATERIAŁY POWSTAŁY W RAMACH PROJEKTU EFS „E-EKONOMIA STUDIA BEZ BARIER”, ZREALIZOWANEGO W 2006 R. NA UNIWERSYTECIE ŁÓDZKIM AUTOR: KRZYSZTOF B. MATUSIAK Moduł: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości 1. Pojęcie i zadania ośrodków innowacji i przedsiębiorczości 2. Dynamika i etapy rozwoju infrastruktury wsparcia w Polsce 3. Ogólna charakterystyka ośrodków innowacji i przedsiębiorczości 4. Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze 5. Centra Transferu Technologii 6. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe 7. Inkubatory przedsiębiorczości i technologiczne 8. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości 9. Parki technologiczne 10. Regionalne systemy innowacji Słowa kluczowe: innowacje, przedsiębiorczość, instytucje wsparcia, ośrodki szkoleniowo-doradcze, centra transferu technologii, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, inkubatory przedsiębiorczości i technologiczne, akademickie inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne, regionalne systemy innowacji. Wstęp W tym module przedstawione zostaną zagadnienia instytucjonalnego wsparcia przedsiębiorczości. Rozważania dotyczą zróżnicowanej organizacyjnie grupy niekomercyjnych instytucji, aktywnych w obszarze wspierania przedsiębiorczości i samozatrudnienia, transferu i komercjalizacji technologii oraz poprawy konkurencyjności MSP. Tworzenie ośrodków innowacji i przedsiębiorczości wynika z nowego podejścia do strategii rozwoju gospodarczego, która zakłada potrzebę poszukiwania bezpiecznych i trwałych podstaw rozwoju wewnątrz regionów, przy szerokim wykorzystaniu zaangażowania środowisk lokalnych. W praktyce oznacza to potrzebę tworzenia instytucji rozwoju lokalnego, wyspecjalizowanych w działaniach na rzecz rozwoju gospodarczego. 1 1. Pojęcie i zadania ośrodków innowacji i przedsiębiorczości Zorientowane na wspieranie przedsiębiorczości, transfer i komercjalizację technologii oraz poprawę konkurencyjności lokalne i regionalne instytucjonalnej. W praktyce oznacza programy to gospodarcze potrzebę wymagają tworzenia profesjonalnej instytucji rozwoju obudowy lokalnego, wyspecjalizowanych w działaniach na rzecz rozwoju gospodarczego poprzez (Matusiak, 1998 oraz Gęsicka, 1996): – wspieranie przedsiębiorczości, samozatrudnienia, ułatwianie startu i pomoc nowo tworzonym prywatnym firmom; promocję i poprawę konkurencyjności MSP; – tworzenie warunków dla transferu nowych rozwiązań technologicznych do gospodarki i pomoc w realizacji przedsięwzięć innowacyjnych; – podnoszenie jakości zasobów ludzkich przez edukację, szkolenia i doradztwo oraz upowszechnianie wzorów pozytywnego działania; – zagospodarowanie zasobów i realizację przedsięwzięć infrastrukturalnych; – tworzenie sieci współpracy i partnerstwa różnych podmiotów działających na rzecz dynamizacji rozwoju, wzrostu dobrobytu i zasobności mieszkańców. Dla podmiotów aktywnych w obszarze wsparcia przedsiębiorczości, innowacyjności i konkurencyjności przyjęło się wiele określeń: infrastruktura innowacji i transferu technologii, niekomercyjne otoczenie biznesu, instytucje wsparcia rozwoju gospodarczego, instytucje wsparcia itp. w Polsce najczęściej w użyciu jest nazwa: ośrodki innowacji i przedsiębiorczości. Czy wiesz, że… Określenie ośrodki innowacji i przedsiębiorczości po raz pierwszy pojawiło się w trakcie dyskusji krajowych i zagranicznych ekspertów na polsko-niemieckim seminarium w marcu 1991 r. w Rydzynie pod Poznaniem. To spotkanie można uznad za początek ruchu organizatorów ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Instytucje wsparcia są traktowane jako coraz ważniejszy filar rozwoju lokalnego (Blakely, 1994). Jednocześnie włączanie odpowiednich instytucji w rozwój ekonomiczny jest szczególnie złożonym procesem. Szczególną pozycję w instytucjonalnym zapleczu systemu wsparcia odgrywają nie nastawione na zysk organizacje pozarządowe (głównie fundacje, stowarzyszenia, komitety, towarzystwa, związki pracowników i pracodawców itp.). Występują one jako specyficzny partner sektora publicznego i prywatnego inicjujący nową jakość myślenia i zarządzania rozwojem ekonomiczno-społecznym. Szeroki wachlarz celów oraz konieczność uwzględnienia lokalnych i regionalnych uwarunkowań determinują dużą różnorodność form organizacyjnych i instytucjonalnych. Podstawową cechą omawianych jednostek jest ich niekomercyjny charakter. Celem ich działania nie jest maksymalizacja zysku, lecz zaspokajanie nietypowych potrzeb, inicjowanie zmian i transformacji lokalnych społeczności. (Drucker, 1995) Spełniają one na rynku funkcje usługowe, tworząc specyficzną sieciową infrastrukturę instytucjonalną, umożliwiającą dynamizację procesów rozwojowych oraz realizację wyznaczonych strategii. Rozwój trzeciego sektora jest coraz częściej postrzegany jako oddolny mechanizm identyfikacji społecznej, woli reform i innowacji, barometr oczekiwań i potrzeb samorealizacji określonych grup społecznych. 2 Podkreśla się jego szczególne miejsce w instytucjonalnej, społecznej i ekonomicznej transformacji społeczności lokalnych. Tworzenie tego typu instytucji jest postrzegane jako synonim i potrzeba zmian. Organizacje pozarządowe powstają jako wynik określonego zapotrzebowania społecznego i dają możliwość zaspokojenia nietypowych potrzeb. U podstaw uzasadnień istnienia trzeciego sektora leży teoria zawodności rynku i zawodności rządu. Podkreśla się ograniczone możliwości rynku i rządu w zaspokajaniu określonych potrzeb społecznych. Podstawą utrzymania i realizacji zadań statutowych niezależnych instytucji pozarządowych są darowizny, zapisy majątkowe, opłaty i własna działalność gospodarcza. Mogą one również otrzymywać wsparcie ze środków publicznych. Genezy omawianych inicjatyw obywatelskich należy poszukiwać w tradycji: – charytatywnych i woluntarystycznych inicjatyw społecznych, socjalnych i kulturalnych; – średniowiecznych form samopomocy rzemieślników i kupców (np. cechowe kasy pożyczkowe i gwarancyjne, bieda banki); – dziewiętnastowiecznej spółdzielczości rolniczej i kredytowo-pożyczkowej. Zmiany jakie nastąpiły w społeczeństwach zachodnich w ostatnim ćwierćwieczu minionego stulecia (USA — przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, Europa Zachodnia — lata osiemdziesiąte) otworzyły przed instytucjami pozarządowymi, jako katalizatorem zmian i rozwoju gospodarczego, nowe możliwości. Jednocześnie tego typu formy zaangażowania obywatelskiego zyskują na znaczeniu w momencie dynamicznych przeobrażeń cywilizacyjnych zmieniających warunki pracy i życia całych społeczeństw. Do czynników obecnie aktywizujących rozwój sektora pozarządowego należy zaliczyć procesy globalizacyjne, rozwój gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego. Należy wskazać na szczególną rola ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w społeczeństwach postsocjalistycznych, szukających efektywnej drogi do dobrobytu i konkurencyjności po latach marksistowskich eksperymentów, utrwalających model zachowań ekonomicznych i społecznych odmienny od współczesnych trendów rozwojowych. Inicjatywy obywatelskie zwiększają poziom zaufania i otwartości w kontaktach jednostek, prowadząc do wyższego poziomu zorganizowania społecznego. Powstaje w ten sposób specyficzny „kapitał społeczny” kluczowy dla efektywności nowoczesnych form działania sieciowego. Dzięki umiejętności współpracy społeczności lokalne szybciej są wstanie dostosować się do zmian w otoczeniu. Struktura i zakres podejmowanych przez poszczególne instytucje zadań jest zdeterminowana: celami lokalnej/regionalnej strategii rozwoju, uwarunkowaniami kulturowymi, sytuacją ekonomiczną i poziomem rozwoju gospodarczego. Nie ma jednocześnie jednego, uniwersalnego wzorca organizacyjnego i funkcjonalnego dla omawianych instytucji. Działalność każdej z nich jest uzależniona od: zasobów uzyskanych od udziałowców, przyjętej misji, sprawności i przygotowania merytorycznego pracowników, możliwości pozyskiwania zewnętrznych środków na działalność statutową oraz ich odbioru przez lokalną społeczność. Omawiane instytucje i międzynarodowych stanowią funduszy coraz popularniejszy pomocowych kanał przeznaczonych dla redystrybucji regionów środków publicznych dotkniętych określonymi trudnościami gospodarczymi, strukturalnymi i społecznymi według starej chińskiej maksymy „zamiast ryby, daj głodnemu wędkę i naucz go łowić” (efektywność omawianej filozofii podkreśla „Raport Rady Klubu Rzymskiego”, zob. King, Schneider, 1992). 3 Instytucje wspierania rozwoju gospodarczego umożliwiają aktywizację wewnętrznych (endogenicznych) zasobów regionów i pełniejsze wykorzystanie lokalnych czynników wzrostu. W nowoczesnych strategiach rozwoju odchodzi się od zhierarchizowanych struktur bazujących na dużym zakresie interwencjonizmu państwowego do relacji sieciowych i inicjatyw obywatelskich ułatwiających przenikanie idei i wymianę informacji. Rozwój regionu powinien być stymulowany przez lokalne potrzeby i wolę zmian zgłaszaną przez mieszkańców. W tych warunkach organizacje pozarządowe działające na rzecz rozwoju gospodarczego tworzą szansę dla: – mobilizacji wszystkich „aktorów” rozwoju lokalnego, aktywizacji stojących na uboczu grup społecznych, tworzenia atmosfery wzajemnego zaufania i wspólnoty celów; – rozwoju publiczno-prywatnego partnerstwa i uspołecznienia polityki gospodarczej; – wprowadzania mechanizmów konkurencji w wykorzystaniu środków publicznych i odbiurokratyzowaniu działań prorozwojowych; – łączenia środków publicznych z prywatnymi oraz pozyskiwania środków zewnętrznych dla lokalnych przedsięwzięć prorozwojowych i infrastrukturalnych; – rozwoju nowoczesnych form transferu technologii, wspierania przedsiębiorczości i marketingu lokalnego. Zakres przedmiotowy podejmowanych działao, misja i cele oraz założenie o niedochodowym charakterze (nonprofit) pozwalają zakwalifikowad do instytucji wsparcia następujące rodzaje podmiotów: – fundacje i stowarzyszenia lub jednostki przez nie powołane, realizujące programy rozwoju przedsiębiorczości i transferu technologii oraz działające na rzecz rozwoju lokalnego; – spółki publiczno-prywatne powołane z inicjatywy i przy dużym zaangażowaniu organizacyjnym i finansowym władz publicznych, podejmujące działania prorozwojowe i nie zobligowane do generowania zysków do podziału między udziałowców; – izby gospodarcze, organizacje rzemiosła, zrzeszenia i związki pracodawców oraz inne instytucje przedstawicielskie biznesu podejmujące inicjatywy i działania prorozwojowe; – wyodrębnione organizacyjnie i finansowo jednostki samorządowe, administracji publicznej, instytucji naukowo-badawczych zorientowane na wspieranie rozwoju lokalnej gospodarki. Funkcjonalnie omawiane instytucje koncentrują swoją aktywnośd na newralgicznych dla procesów rozwojowych obszarach wspierania przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych w formie: szerzenia wiedzy i umiejętności poprzez doradztwo, szkolenia, informację w ramach ośrodków szkoleniowodoradczych; pomocy w transferze i komercjalizacji nowych technologii w ramach centrów transferu technologii; pomocy finansowej (seed i start-up) w formie parabankowych funduszy pożyczkowych i poręczeo kredytowych oferowanej osobom podejmującym działalnośd gospodarczą i młodym firmom bez historii kredytowej; asysty w tworzeniu nowych firm w otoczeniu instytucji naukowych i szkół wyższych, zakładanych przez studentów, absolwentów, doktorantów i pracowników naukowych w preinkubatorach i akademickich inkubatorach przedsiębiorczości; 4 Funkcjonalnie omawiane instytucje koncentrują swoją aktywnośd na newralgicznych dla procesów rozwojowych obszarach wspierania przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych w formie: szerokiej pomocy doradczej, technicznej i lokalowej dla nowo powstałych przedsiębiorstw w inkubatorach przedsiębiorczości i centrach technologicznych; tworzenia skupisk przedsiębiorstw (cluster) i animacji innowacyjnego środowiska poprzez łączenie na określonym zagospodarowanym terenie usług biznesowych i różnych form pomocy firmom w ramach: parków technologicznych, stref biznesu, parków przemysłowych. Z pomocy omawianych ośrodków korzystają osoby i podmioty rozpoczynające działalność gospodarczą, niezdolne (ze względów finansowych lub merytorycznych), sięgnąć po ofertę instytucji rynkowych — firm konsultingowych, banków itp. Jednocześnie powyższe działania ośrodków innowacji i przedsiębiorczości wywołują silne impulsy rozwojowe identyfikowane w perspektywie lokalnej i regionalnej w zakresie: – tzw. „dyfuzji industrializacji” następującej poprzez inkubację nowych firm (często typu rzemieślniczego), wykorzystujących miejscowe umiejętności od dawna tkwiące w lokalnej kulturze w regionach peryferyjnych i opóźnionych w rozwoju gospodarczym; – wzmocnienia struktur rynkowych o nowe technologiczne firmy o dużej sile konkurencyjnej dzięki umiejętnościom innowacyjnym umożliwiającym ciągłą adaptację nowych produktów i technologii; – rozwoju kompleksów przemysłowych wysokiej technologii i systemów inkubacji innowacji w aglomeracjach miejskich dysponujących silnym zapleczem naukowym. 2. Dynamika i etapy rozwoju infrastruktury wsparcia w Polsce Podstawowe przesłanki dla instytucjonalizacji wsparcia przedsiębiorczości, innowacji i rozwoju lokalnego w Polsce zostały stworzone wraz z reformami systemowymi po 1989 r. Wiedza w tym zakresie zaczyna jednak przenikać już w latach 80. Pierwsze w dyskusji pojawia się pojęcie park technologiczny na marginesie poszukiwań instrumentów poprawy innowacyjności polskiej gospodarki. Poszukiwanie inspiracji było skierowane na zachód (Stanford, „krzemowa dolina”), ale i na wschód (naucznyj gorodok), gdzie obserwowano działalność radzieckich kompleksów naukowo-przemysłowych. W połowie lat osiemdziesiątych na Akademii Ekonomicznej w Poznaniu podjęto pod kierunkiem prof. B. Gruchmana prace studyjne nad adaptacją instytucji parku technologicznego w jeszcze socjalistycznej gospodarce polskiej. Działania te zaowocowały utworzeniem w styczniu 1990 r. przy Politechnice Poznańskiej, Wielkopolskiego Centrum Innowacji i Przedsiębiorczości, pierwszego ośrodka o cechach inkubatora technologicznego. W krótkim czasie pojawiają się kolejne inicjatywy: Centrum Przedsiębiorczości Politechniki Warszawskiej, Fundacja Progress & Business w Krakowie, Warszawskie Centrum Wysokich Technologii (CETE). Wymienione inicjatywy miały lokalny charakter i były wspierane przez władze samorządowe oraz uczelnie i instytuty naukowe. Na uwagę zasługują działania Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych o ogólnokrajowym zasięgu, które prowadzą do rozwoju sieci agencji lokalnych, pierwszych ośrodków szkoleniowo-doradczych, oferujących pomoc dla przedsiębiorców i samorządów lokalnych. Omawiane 5 inicjatywy zostają dostrzeżone przez instytucje rządowe i znajdują zwolenników wśród urzędników państwowych. W 1991 r. powołana zostaje Rada Inkubatorów Przedsiębiorczości przy Ministrze Przemysłu i Handlu, a dwa lata później Grupa Zadaniowa ds. Komercjalizacji Technologii przy Ministrze ds. Promocji Przedsiębiorczości. Obydwa ciała miały społeczny charakter, ale odegrały kluczowa role w popularyzacji idei i nowego podejścia do rozwoju gospodarczego. Duże znaczenia dla dalszego rozwoju systemu wsparcia miał rozwój sieci około 40 agencji rozwoju regionalnego podjęty z inicjatywy publicznej koordynowany przez Agencję Rozwoju Przemysłu. Na mapie kraju pojawiają się pierwsze, wielofunkcyjne i zasobne kapitałowo podmioty powiązane z instytucjami rządowymi. Od 1990 roku liczba ośrodków innowacji i przedsiębiorczości systematycznie rośnie, osiągając na koniec 2005 r. szacunkową liczbę 542. Jedynie w latach 1998-2000 zanotowano kilkuprocentowy spadek liczby podmiotów, ale tylko w ciągu ostatnich pięciu lat liczba ośrodków podwoiła się. Sukcesywnie pojawiały się nowe koncepcje organizacyjne tworząc dzisiejszą sieć terytorialną i różnorodność rozwiązań instytucjonalnych. Rozwój infrastruktury wsparcia w Polsce można podzielid na pięd okresów: 1) Okres pionierski — lata 1990-1993; 2) Rozwiązywanie problemów rynku pracy — lata 1993-1996; 3) Stabilizacja systemu wsparcia i nowe pomysły— lata 1998-2000; 4) Okres przedakcesyjny — lata 2001-2004; 5) Pierwsze doświadczenia unijne – po 1 maja 2004. Wykres 1. Dynamika rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce w latach 1990-2005 600 507 542 446 500 365 400 327 285 261 300 273 263 1999 2000 223 174 200 127 98 100 27 43 1990 1991 61 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 2001 2002 2003 2004 2005 Źródło: Opracowanie własne. Pierwsze inicjatywy z początku lat 90. były podejmowane przez „pasjonatów”, którzy mieli okazję zapoznać się z zachodnimi doświadczeniami w tym zakresie i chcieli przenieść je na rodzinny teren. Nie było to łatwe — musieli na każdym kroku przekonywać decydentów, czemu mają służyć tego typu ośrodki. Tworzenie ośrodków innowacji i przedsiębiorczości było sygnałem tworzenia się społeczeństwa 6 obywatelskiego, zaangażowanego poprzez lokalne elity lub pojedyncze osoby w budowę infrastruktury wsparcia procesów rozwojowych. Na początku podchodzono z dużą rezerwą do wszystkich tego typu pomysłów, a inicjatywy organizacyjne podejmowano często z myślą o łatwiejszym dostępie do środków pomocowych. Duży wpływ na wzrost zainteresowania nimi miała realizacja różnego typu programów pomocowych (szczególna rolę odegrały w tym zakresie programy Brytyjskiego Funduszu Know-How i Amerykańskiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego oraz pharowski Programu Inicjatyw Lokalnych), przyjazdy ekspertów i konsultantów oraz wyjazdy zagraniczne działaczy gospodarczych i przedstawicieli administracji. Dużym zainteresowaniem cieszyły się projekty inkubatorów przedsiębiorczości, centrów i parków technologicznych. Rozwój ośrodków bazuje głównie na nowo tworzonych instytucjach pozarządowych. Dominowały koncepcje wypracowane na wzorach i przy pomocy ekspertów zachodnich. Główny nacisk próbowano położyć na: transfer technologii, współpracę z nauką i pomoc innowacyjnym firmom. Szereg przedsięwzięć upadło na początku realizacji oraz praktycznie żadna z koncepcji nie została do końca zrealizowana zgodnie z pierwotnymi zamierzeniami. Okres pionierski zaowocował spójnymi organizacyjnie i dopasowanymi do polskich realiów koncepcjami ośrodków szkoleniowo-doradczych, funduszy poręczeniowych, inkubatorów przedsiębiorczości i parków technologicznych. Etap ten zakończył się pierwszą próbą konsolidacji środowiska w ramach Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce oraz Stowarzyszenia Agencji i Fundacji Rozwoju Regionalnego. Wzrost zainteresowania ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości przyniosła połowa lat 90. (szczególnie lata 1994-1997). W okresie tym dominowały przedsięwzięcia pod hasłem „pomoc w samozatrudnieniu”, realizowane w ramach instytucji pozarządowych, obejmujących tradycyjne inkubatory obudowane ośrodkami szkoleniowo-doradczymi i funduszami pożyczkowymi. Ówczesne inicjatywy zostały zdominowane przez mecenat Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej oraz Krajowego Urzędu Pracy i były szeroko popularyzowane oraz wspierane na terenie całego kraju, a szczególnie w rejonach zagrożonych wysokim bezrobociem oraz objętych programami restrukturyzacji. Za przełom należy uznać realizację dziesiątego komponentu programu rządowego „Promocja zatrudnienia i rozwój służb zatrudnienia” realizowanego z pożyczki Banku Światowego w latach 1993-1998 przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, którym był „Projekt rozwoju małej przedsiębiorczości” zwany popularnie TOR#10. Celem projektu było stworzenie w Polsce systemu instytucji aktywnie wspierających przedsiębiorczość, ukierunkowanego na organizację pomocy osobom bezrobotnym lub zagrożonych utratą pracy w próbach samozatrudnienia. Dzięki Projektowi adaptowano nowe rozwiązania organizacyjne, wykształcono profesjonalne kadry i na konkretnych przykładach pokazano efektywność omawianych działań. Co czwarty obecnie działający ośrodek był objęty Projektem TOR#10. W dalszym ciągu ważną rolę w zakresie przenoszenia zachodnich doświadczeń (szkolenie kadr, wsparcie finansowe przedsięwzięć, wyjazdy studyjne) odgrywały projekty ze środków pomocowych Unii Europejskiej, Brytyjskiego Funduszu Know-How, Banku Światowego, Amerykańskiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego (USAID) i in. Wyraźnie wykształca się polski model systemu wsparcia oraz rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości. Polskie doświadczenia zostały bardzo wysoko ocenione przez organizacje międzynarodowe, co zaowocowało międzynarodową promocją i przyjazdami delegacji studyjnych celem zaznajomienia się z osiągnięciami (eksperci amerykańscy zakładali, że instytucje utworzone w Projekcie TOR#10 przetrwają najwyżej 3-4 lata po zakończeniu programu. Upłynęło już 7 lat i zdecydowana większość ośrodków (ponad 95%) radzi sobie na rynku bardzo dobrze). Polska przestała być tylko odbiorcą doświadczeń zachodnich, a krajowe ośrodki stały się wzorem dla Turcji, Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu 7 i innych państw, gdzie wieloma tam realizowanymi przedsięwzięciami kierowali polscy koordynatorzy lub eksperci. Na tym etapie pojawiły się kolejne próby konsolidacji środowiska i wytworzenia struktur lobbingowych (Stowarzyszenie „Wolna Przedsiębiorczość”, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Polska Fundacja Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw) oraz wypracowany zostaje model standaryzacji systemu wsparcia — Krajowy System Usług dla MSP. Druga połowa lat 90. (lata 1998-2000) jest dla większości działających podmiotów okresem próby i ciężkiej walki o przetrwanie w wyniku wygaśnięcia większości programów pomocowych oraz problemów z zasilaniem finansowym od instytucji samorządowych (dyrektywa Ministra Finansów ograniczyła możliwości pomocy finansowej dla instytucji pozarządowych) lub kompetencyjnych w ramach struktur terytorialnych po reformie administracyjnej. Liczba ośrodków zmalała o 8%, a na rynku pozostały instytucje silne organizacyjnie i finansowo obudowane różnymi formami aktywności. Nastąpiła silna komercyjna orientacja dużej części ośrodków i poszukiwanie biznesowych obszarów świadczenia usług przynoszących stały dochód. W tych latach wzrosło zainteresowanie oraz społeczna i polityczna akceptacja omawianych instytucji, jako instrumentu wspierającego rozwój lokalny, restrukturyzację i modernizację gospodarki. Pojawiło się wiele nowych pomysłów budowy ośrodków wyspecjalizowanych pod potrzeby lokalnych strategii rozwoju lub restrukturyzacji regionów zagrożonych kryzysem strukturalnym (tereny wiejskie, tradycyjne regiony przemysłowe). Największym zainteresowaniem cieszyły się fundusze poręczeniowe i nastąpił ponowny wzrost zainteresowania innowacjami i transferem technologii, który zaowocował rozwojem sieci centrów transferu technologii i kolejnymi parkami technologicznymi. Rozwój instytucji proinnowacyjnych miał związek z realizacją kilku projektów w zakresie infrastruktury transferu technologii (Incom, Sci-tech, Fabrykat 2000) oraz przygotowywaniem systemu informacyjnego (punkty kontaktowe) dla potrzeb udziału Polski w V Programie Ramowym UE. Szczególną rolę w tworzącym się systemie wsparcia przedsiębiorczości zaczyna odgrywać rozwijany od 1996 r. przez Polską Fundację Promocji i Rozwoju MSP (od 2000 r. Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości) Krajowy System Usług. Z początkiem XXI w. obserwujemy wzrost zainteresowania ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości wprost proporcjonalny do bliskości daty 1 maja 2004 r. Na uwagę zasługują nowe zadania i możliwości finansowania działalności z funduszy przedakcesyjnych, jak i środków krajowych. Przedsiębiorczość silnie zyskuje na znaczeniu w ramach polityki gospodarczej, co owocuje wypracowaniem szeregu programów rządowych: „Przede wszystkim przedsiębiorczość”, „Kierunki działania Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 r.”, „Pierwsza praca”, „Kapitał dla przedsiębiorczych” itp. Pojawiły się również nowe inicjatywy wspólnotowe i programy finansowane ze środków Phare: „Inicjatywa i i II”, „Spójność Społeczno-Gospodarcza”, „Krajowy program rozwoju MSP” itp. oraz działania związane z uczestnictwem firm i instytucji B+R w V i VI Programie Ramowym Badań, Rozwoju Technicznego i Prezentacji UE. Wzrosła tym samym liczba zadań i środków na ich finansowanie, adresowanych do instytucji wsparcia. Duża część pomocy publicznej dla małych i średnich firm została skierowana przez instytucje otoczenia biznesu. Polityka przedsiębiorczości po latach deklaracji zaczęła mieć pokrycie w programach i środkach finansowych. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości otrzymały nowe możliwości rozwoju w różnej formie: 8 – bezpośrednie, podmiotowe dofinansowanie działalności w ramach punktów konsultacyjno- doradczych, gminnych centrów informacji, centrów Euro Info, Innovation Relay Centres, sieci punktów informacyjnych; – dotacji celowych na finansowanie usług szkoleniowych, doradczych i informacyjnych dla MSP; – dokapitalizowanie funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. W konsekwencji od 2000 r. nastąpił wzrost liczby ośrodków o 91%. Rozwój nowych podmiotów następuje głównie przez rozwój usług wsparcia w ramach ustabilizowanych rynkowo instytucji, często o długiej historii: izb przemysłowo-handlowych, cechów rzemieślniczych, szkół wyższych i placówek B+R oraz samorządów lokalnych. Do rzadkości należy tworzenie nowych instytucji, a jeśli już to dotyczy raczej dużych projektów infrastrukturalnych (np. park technologiczny). Szereg silnych instytucji próbuje budować regionalne sieci punktów konsultacyjno-doradczych. Od 2001 r. nastąpiło również silne wzmocnienie organizacyjne, kadrowe i merytoryczne większości ośrodków. Największy postęp należy wskazać w odniesieniu do centrów transferu technologii i ośrodków szkoleniowo-doradczych, regres natomiast dotyczy tradycyjnych inkubatorów przedsiębiorczości. Dynamicznie rośnie zaangażowanie w działania proinnowacyjne odpowiadające na strategiczne wyzwania, przed którymi stoi polska gospodarka: podniesienie konkurencyjności i innowacyjności, realizacja założeń Strategii Lizbońskiej. Ważnym elementem wsparcia rozwoju infrastruktury transferu technologii były działania Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości obejmujące: – opracowanie studiów wykonalności, raportów oddziaływania na środowisko i biznesplanów dla 13 parków przemysłowych i przemysłowo-technologicznych (zadanie zrealizowane wspólnie z Agencją Rozwoju Przemysłu); – pomoc w zakresie zarządzania i tworzenia 23 centrów transferu technologii, parków i inkubatorów technologicznych. W rezultacie powstały ambitne projekty parków technologicznych i przemysłowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i akademickich. Ważnym działaniem konsolidującym środowiska instytucji wsparcia w poszczególnych województwach są prace nad regionalnymi strategiami innowacji. Sukcesywnie poprawiają się warunki współpracy z samorządami lokalnymi, powiatowymi i wojewódzkimi. Widoczny jest również rozwój kontaktów międzynarodowych zarówno z państwami Unii, jak i Europy Środkowo- Wschodniej. Data 1 maja 2004 i przystąpienie do Unii Europejskiej tworzy nową jakość w funkcjonowaniu i perspektywach rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości. Pojawia się niespotykana dotychczas dostępność do funduszy europejskich, gdzie w wielu strumieniach finansowania, instytucje wsparcia są formalnie wskazanymi beneficjentami środków unijnych. z drugiej strony, to czas próby, na ile instytucje są zdolne do przygotowania profesjonalnych wniosków, realizacji programów oraz rozliczenia otrzymanego dofinansowania. Pierwsze miesiące pokazały przede wszystkim brak przygotowania rządowej i regionalnej administracji do obsługi unijnych procedur konkursowych. Nagminne były braki w przepisach prawnych, błędy w kreatorach wniosków, niedoinformowanie i urzędnicza obstrukcja. Brak przejrzystych reguł jest zastępowany formalizacją procedur grantowych, w rezultacie dających najgrubsze w Europie wnioski dotacyjne oraz frustracje związane z odrzuceniem aplikacji ze względu na brak parafki lub oświadczenia, które nie było wymienione w dokumentacji konkursowej itp. Otrzymanie grantu okazywało się 9 zapowiedzią problemów przy rozliczeniu dofinansowania. Różne interpretacje, częste korekty, opóźnione płatności itp. W tych warunkach następuje silna polaryzacja instytucji na aplikujące bogate, zdolne do samodzielnego finansowania zadań niezależnie od otrzymanych środków i dysponujące dużym zapleczem administracyjnym oraz małe stowarzyszenia i fundacje wystraszone formalnymi wymogami aplikacyjnymi, występujące raczej jako podwykonawcy zadań. W dostępie do środków unijnych wysoko postawiona została sformalizowana procedura konkursowa oraz brak pomysłów i wątpliwości dotyczące: – trwałości realizacji programów wsparcia; – orientacji na rynek i lokalne potrzeby; – efektów rozwojowych; – komplementarność i powiązanie różnych programów. Przy obsłudze projektów unijnych rośnie biurokracja u krajowych koordynatorów oraz u samych beneficjentów. Jednocześnie pojawia się grupa ekspertów i prywatnych firm nastawionych na konsumpcję środków unijnych nie oglądając się na efekty rozwojowe gospodarki. Znają się na procedurach aplikacyjnych oraz wymogach formalnych realizacji i rozliczenia. Często dostarczycielami takich pomysłów są eksperci i instytucje z państw starej Unii Europejskiej. Spotykamy np. parki technologiczne tworzone przez prywatnych deweloperów nieruchomości. Dyskusyjna jest kontynuacja działań po zakończeniu finansowania i sprawozdawczości unijnej. Pozytywny wpływ na identyfikację potrzeb, konsolidację instytucji oraz opracowanie ciekawych programów wsparcia miała realizacja w 15 województwach (poza Mazowszem) prac na Regionalnymi Strategiami Innowacji. W przyjętej koncepcji metodologicznej system wsparcia jest jednym z trzech obok sektora MSP i instytucji B+R kluczowych elementów aktywizacji ekonomicznej regionów. 3. Ogólna charakterystyka ośrodków innowacji i przedsiębiorczości W układzie rodzajowym ośrodków innowacji i przedsiębiorczości dominują ośrodki szkoleniowo-doradcze (ponad 50% wszystkich aktywnych podmiotów). Na podstawie systematycznych badan i obserwacji na koniec 2005 r. można określić szacunkową liczbę 542 działających w Polsce ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, w tym 278 ośrodków szkoleniowo-doradczych, 45 centrów transferu technologii, 76 lokalnych funduszy pożyczkowych, 58 funduszy poręczeń kredytowych, 59 inkubatory przedsiębiorczości i technologiczne, 18 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości oraz 8 parków technologicznych. W najbliższych miesiącach lista aktywnych ośrodków zwiększy się przynajmniej o 87 adresów. Trwają zaawansowane prace organizacyjne nad uruchomieniem kolejnych 38 centrów transferu technologii, 17 inkubatorów technologicznych, 12 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości oraz 9 parków technologicznych. Ewentualna nieścisłość dotyczących liczby ośrodków (na poziomie 1-2%) wynikają z dużej dynamiki zmian aktywności instytucji wsparcia. Trudne w krótkim czasie są do wychwycenia następujące sytuacje: – szereg lokalnych inicjatyw funkcjonuje pod kilkoma szyldami reprezentowanymi przez tych samych ludzi; specyfika programów donacyjnych wymusza czasami powoływanie sztucznych tworów, aby 10 spełnione były stawiane wymagania (np. ośrodek wspierania przedsiębiorczości, punkt konsultacyjno-doradczy, gminne centrum informacji czy centrum Euro-Info); – działalność szeregu ośrodków afiliowanych przy instytucjach o innych celach statutowych (szkoły wyższe, jednostki B+R, izby i cechy) posiada doraźny charakter od projektu do projektu i jest wygaszana w momencie braku zewnętrznego finansowania; – szereg inicjatyw (np. parki technologiczne) jest przygotowywanych latami i trudno wychwycić właściwy moment uruchomienia działalności operacyjnej, a jednocześnie często organizatorzy podejmują na wyrost działania pozorujące chcąc poprawić swój wizerunek na zewnątrz; – prowadzący ośrodki lub reprezentowane władze lokalne nie przyznają się do likwidacji podmiotów (lub pozostawiają je w uśpieniu) po zakończeniu finansowania zewnętrznego; krótki okres życia wielu inicjatyw jest charakterystyczny dla ośrodków tworzonych w ramach dużych programów kierowanych głównie na tereny wiejskie. Wykres 2. Rozkład ośrodków innowacji i przedsiębiorczości według typów (w%) w 2005 r. inkubatory przedsiębiorczości 10,9% akademickie inkubatory przedsiębiorczości 3,3% parki technologiczne 1,5% fundusze poręczeń kredytowych 10,7% lokalne fundusze pożyczkowe 14,0% ośrodki szkoleniowodoradcze 51,3% centra transferu technologii 8,3% Źródło: Opracowanie własne. W układzie rodzajowym dominują ośrodki szkoleniowo-doradcze, stanowiące prawie 52% wszystkich aktywnych podmiotów. Ten typ jest najłatwiejszy do uruchomienia przy relatywnie niskich nakładach finansowych. Jednoczenie szeroki wachlarz możliwości świadczenia usług doradczych, szkoleniowych i informacyjnych umożliwia dużą swobodę organizacyjną. Co czwarty podmiot koncentruje swoja aktywność na usługach finansowych obejmujących pożyczki i poręczenia kredytowe dla małych firm. Ciągle występujący deficyt na rynku elastycznych form finansowania małych firm bez historii kredytowej generuje duży popyt na tego typu ofertę. Problemem jest oczywiście kapitał założycielski, który coraz łatwiej pozyskać z funduszy unijnych. 11 Wykres 3. Rozkład instytucji wspierających wg formy organizacyjno-prawnej (w%) w 2005 r. jednostki szkół wyższych i instytucji B+R 10,7% instytucje przedstawicielskie biznesu 18,5% jednostki administracji publicznej 5,5% stowarzyszenia i fundacje 42,4% spółki publicznoprywatne 22,9% Źródło: Opracowanie własne. Mapa 1. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce Źródło: Opracowanie własne. 12 Rośnie liczba podmiotów oferujących usługi wsparcia przedsiębiorczości innowacyjnej. Stanowią one już 14,3% wszystkich ośrodków i ich udział sukcesywnie rośnie. Większość organizowanych obecnie nowych ośrodków to podmioty o charakterze innowacyjnym. Świadczy to o silnej orientacji systemu wsparcia w kierunku rozwoju usług rozwijających innowacyjność i potencjał technologiczny nowych firm i sektora MSP. Dotychczas działania tego typu miały raczej marginalny charakter, a dominowała oferta na rzecz samozatrudnienia, pomocy bezrobotnym i aktywizacji zatrudnienia w małych firmach. Kompleksową inkubację przedsiębiorczości — łączącą w jednym miejscu różnego typu „miękkie” usługi z ofertą pomieszczeń dla firm — odnajdujemy w co siódmym ośrodku. Instytucjonalnie ponad 42% polskich ośrodków innowacji i przedsiębiorczości jest zorganizowana w ramach pozarządowych instytucji wspierania rozwoju: stowarzyszeń osób fizycznych — 26,4 % oraz fundacji — 15,1%. Należy podkreślić malejącą role organizacji pozarządowych w rozwijającym się systemie wsparcia. Jeszcze przed rokiem tą formułą organizacyjno-prawną objętych było około 50% ośrodków, a w latach 90. ponad 70%. Pozostałe formy odgrywały wówczas praktycznie marginalna rolę. Rozwój w ostatnich latach sektora wsparcia bazuje na włączaniu się w system szkół wyższych i placówek B+R oraz instytucji przedstawicielskich biznesu (izb, cechów, stowarzyszeń i zrzeszeń pracodawców). Poszerzają one tradycyjne zadania o wyspecjalizowane usługi wspomagające tworzenie nowych firm, transfer technologii oraz rozwój małych przedsiębiorstw. Aktywność dotyczy głównie działalności szkoleniowo-doradczej i informacyjnej. Prawie 23% ośrodków działa w ramach spółek prawa handlowego (spółki akcyjne i spółki z o.o.) tworzonych przy zaangażowaniu instytucji i środków publicznych. Dotyczy to głównie agencji rozwoju regionalnego i lokalnego stanowiących efektywne przykłady partnerstwa publiczno-prywatnego. Większość omawianych spółek przeznacza wypracowane nadwyżki finansowe na cele statutowe. Forma spółki jest najczęściej spotykana wśród funduszy poręczeniowych, parków technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości. W układzie terytorialnym ośrodki innowacji i przedsiębiorczości odnajdujemy na terenie całego kraju, jednak ich oddziaływanie jest ciągle ograniczone. Na terenach wiejskich działa tylko 10 ośrodków, co drugi powiat i 3/4 gmin (głównie wiejskich) nie posiada instytucji wspierania rozwoju. Na terenach wiejskich i małych miastach (do 50 tys. mieszkańców) identyfikujemy łącznie 30% ośrodków, a w aglomeracjach i dużych miastach 35,7%. Najsilniejsza koncentracja ma miejsce wokół aglomeracji (Warszawa, Trójmiasto, Kraków, Poznań) i dużych miast oraz w regionach poddanych programom restrukturyzacji (Górny Śląsk, Zagłębie Wałbrzyskie, Region Łódzki, Mielec). Według województw największe nasycenie instytucjami wsparcia identyfikujemy na Górnym Śląsku (57), Mazowszu (53) oraz Wielkopolsce (45), a najmniejsze w województwie opolskim (11), lubuskim (14) i świętokrzyskim (16). Tym samym dominuje koncentracja działalności wsparcia w regionach o dużym potencjale gospodarczym i silnym rynku. Rozwijany w Polsce system wsparcia aktywizuje i tak dynamiczne ośrodki prowadząc do pogłębienia dysproporcji rozwojowych. 13 4. Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze (OSD) Pierwszym i najbardziej rozpowszechnionym elementem infrastruktury innowacji i przedsiębiorczości są Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze (OSD), które spotykamy pod różnymi nazwami: Ośrodki Wspierania Przedsiębiorczości, Centra Wspierania Biznesu, Kluby Przedsiębiorczości, Punkty Konsultacyjno-Doradcze. Są to nie nastawione na zysk jednostki doradcze, informacyjne i szkoleniowe, pracujące na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i samozatrudnienia, oraz poprawy konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. OSD uczestniczą we wszelkich inicjatywach mających na celu rozbudowanie potencjału gospodarczego oraz poprawę jakości życia społeczności lokalnej. Cele działalności ośrodków są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnych rynków pracy oraz nowych technologii i obejmują w szczególności: – wspieranie i popularyzowanie idei przedsiębiorczości i samozatrudnienia; – aktywne wspieranie inicjatyw lokalnej społeczności w zakresie tworzenia oraz rozwijania małych i średnich przedsiębiorstw; – aktywną współpracę z lokalną i rządową administracją oraz innymi organizacjami (prywatnymi, pozarządowymi itp.) w celu tworzenia wspólnej płaszczyzny do działalności na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego regionu; – „reagowanie” w sytuacjach wynikających z doraźnych potrzeb gospodarczych i społecznych w regionie. OSD wyrastają z cechowych tradycji szkoleń i systemów doskonalenia zawodowego. W połowie XX w. zaczęły powstawać ośrodki z inicjatywy publicznej i parapublicznej przy organizacjach pozarządowych. W 2005 r. zidentyfikowano w Polsce 281 OSD. Dynamiczny przyrost liczby tego typu podmiotów jest spowodowany włączaniem się w system wsparcia instytucji przedstawicielskich biznesu (izby przemysłowohandlowe, cechy rzemieślnicze, związki pracodawców), niepaństwowych szkół wyższych oraz organizacji zawodowych (NOT, TNOIK). Powyższe podmioty odkrywają nowe możliwości świadczenia usług w swoich środowiskach. Na uwagę zasługuje rozwój regionalnych sieci OSD. Najszerszą sieć zbudowała Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej (sieć krajowa) oraz Lubelska Fundacja Rozwoju (w województwie lubelskim). W najbliższych latach należy oczekiwać dalszego rozwoju działalności szkoleniowo-doradczej w ramach instytucji przedstawicielskich biznesu oraz poszerzających swoją ofertę rynkową niepaństwowych szkół wyższych. Widoczny jest również wzrost zainteresowania ze strony administracji samorządowej. Część Gminnych Centrów Informacji dąży do rozwoju kompetencji doradczych i szkoleniowych. W ofercie rynkowej OSD znajdują się doradztwo, szkolenia, w następujących obszarach tematycznych: przedsiębiorczość kursy i upowszechnianie informacji i tworzenie firmy; dostęp do środków z funduszy europejskich; opracowanie biznesplanów i wniosków kredytowych; badania rynku i marketing; prawo gospodarcze; finanse i podatki. Wiodącym elementem oferty są szkolenia, w ramach których dominują tematy: – z zakresu przedsiębiorczości: Jak założyć własną firmę? ABC przedsiębiorczości, biznesplan, badania rynku; 14 – popularyzujące wiedzę europejską: warunki prowadzenia działalności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej, europejskie normy i standardy, dostęp do programów pomocowych; – zawodowe: prowadzenie biura i obsługa urządzeń biurowych, obsługa kas fiskalnych, asystent dyrektora, agent celny, ubezpieczyciel, kasjer-sprzedawca; – z zakresu aktywizacji zawodowej: jak zachowywać się na rynku pracy? autoprezentacja; – komputerowe: obsługa komputera, podstawy Worda, Excela, Windows, księgowość i grafika komputerowa; – inne: bezpieczeństwo i higiena pracy, przepisy przeciwpożarowe, minimum sanitarne. Czas trwania szkoleń oraz liczba uczestników jest zróżnicowana w zależności od tematyki oraz możliwości technicznych i lokalowych OSD. W 2004 r. zdecydowanie największą popularnością cieszyły się kursy upowszechniające wiedzę na tematy europejskie. Uzupełnieniem działalności szkoleniowej są różnego typu seminaria i spotkania dyskusyjne związane z interpretacją zmieniających się przepisów prawnych (np. zamówienia publiczne, prawo pracy). Oferta doradcza ośrodków obejmuje indywidualne konsultacje w zakresie tworzenia firmy i prawnych aspektów jej prowadzenia, księgowości, poszukiwania kooperantów, pozyskiwania środków finansowych, opracowania biznesplanu i wniosku kredytowego. Większość ośrodków oferuje również usługi w obszarze: marketingu, finansów, księgowości i doradztwa podatkowego. 5. Centra Transferu Technologii (CTT) Kolejny typ to Centra Transferu Technologii (CTT) będące nie nastawionymi na zysk jednostkami doradczymi i informacyjnymi technologii. Działalność zorientowanymi CTT we współpracy na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu z instytucjami naukowymi ma zaowocować adaptacją nowoczesnych technologii przez działające w regionie małe i średnie firmy i przyczynić się tym samym do polepszenia dynamiki wzrostu gospodarczego oraz podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw i struktur gospodarczych. Do podstawowych celów działalności omawianych centrów należy zaliczyd: – waloryzację potencjału naukowo-innowacyjnego w regionie, tworzenie baz danych i rozwijanie sieci kontaktów między światem nauki i gospodarki; – opracowywanie studiów przedinwestycyjnych obejmujących rozpoznanie zalet nowych produktów i technologii oraz porównanie ich ze znajdującymi się na rynku substytutami, ocenę wielkości potencjalnego rynku, oszacowanie kosztów produkcji i dystrybucji oraz niezbędnych nakładów inwestycyjnych; – identyfikację potrzeb innowacyjnych podmiotów gospodarczych (audyt technologiczny); – popularyzację, promocję i rozwój przedsiębiorczości technologicznej. Pierwsze CTT pojawiają się na przełomie lat 60. i 70. XX w. wraz z narodzinami polityki innowacyjnej, najczęściej na bazie uczelnianych biur patentowych. Do głównych zadań CTT należy informowanie o prowadzonych na uczelniach pracach badawczych oraz poszukiwanie możliwości sprzedaży wyników, jak również poszukiwanie partnerów lub zleceniodawców na kolejne przedsięwzięcia. Stanowią próbę pozyskania 15 dodatkowych funduszy dla uczelni, umożliwiającą częściowe uniezależnienie się od finansowania ze środków publicznych. Obecnie CTT działają na zdecydowanej większości wyższych uczelni w państwach rozwiniętych gospodarczo. Organizacyjnie są najczęściej komórkami sztabowymi rektora lub kanclerza i zatrudniają przeciętne od 1 do 5 pracowników; w zależności od potrzeb mogą być zatrudniane dodatkowe osoby w ramach projektów zewnętrznych. Głównym celem działalności uczelnianych działów transferu technologii jest organizacja szerokiej płaszczyzny kontaktów między badaniami a przemysłem. Można wyodrębnić dwa kierunki ewolucji rozwoju tego typu ośrodków. Część skupia się na promowaniu uniwersyteckich kontaktów i nadawaniu im form prawnych (umowy, kontrakty). Inne obrały szersze pole działania, specjalizując się w kontaktach z działającymi w regionie MSP i pomagając im w pozyskaniu nowych technologii oraz wiedzy fachowej. Komórki transferu stanowią istotny element polityki szkoły wyższej, umożliwiający większe otwarcie na kontakty z praktyką gospodarczą oraz uczestnictwo w regionalnych działaniach, stymulujących rozwój ekonomiczny. Podstawowym kryterium oceny komórek transferu jest wzrost udziału w funduszach uczelni tzw. środków trzecich, pozyskanych na rynku z realizacji projektów komercjalizacyjnych. Poprzez tego typu jednostki szkoły wyższe uczestniczą w tworzeniu lokalnych inkubatorów nowoczesnych technologii i parków technologicznych. Akademickie ośrodki obciążone administracją uczelnianą nie zawsze mogą sprostać zmieniającym się potrzebom rynku i partnerów biznesowych. Zaczęto więc poszukiwać bardziej elastycznych struktur organizacyjno-prawnych, zapewniających większą efektywność i interes środowiska naukowego. Te warunki w największym zakresie spełniają niezorientowane na zysk instytucje trzeciego sektora — fundacje i stowarzyszenia. W ostatnich latach coraz więcej uczelni powołuje fundacje zajmujące się profesjonalnie omawianymi zadaniami, łączące jednocześnie różnych (społecznych, publicznych i biznesowych) partnerów transferu technologii. Poszukiwanie efektywności objawia się również udzielaniem przez szkoły wyższe i instytucje B+R koncesji prywatnym lub publiczno-prywatnym firmom, profesjonalnie zajmującym się komercjalizacją technologii. w wielu przypadkach wszystkie trzy formuły organizacyjne (ośrodki uczelniane, społeczne i komercyjne) działają niezależnie, obok siebie, specjalizując się w określonych obszarach transferu technologii. Dalszy rozwój wyspecjalizowanych ośrodków transferu to podjęcie różnych funkcji transferu i komercjalizacji technologii przez instytucje przedstawicielskie biznesu oraz podmioty publiczne. W ramach i stowarzyszeń gospodarczych, towarzystw rozwoju regionalnego, związków zawodowych izb i instytucji samorządowych zaczęto wyodrębniać działy specjalizujące się w gromadzeniu informacji i doradztwie w zakresie nowych technologii oraz realizacji przedsięwzięć innowacyjnych. Izby i stowarzyszenia gospodarcze zajmują się przede wszystkim szkoleniami i doradztwem innowacyjno-technologicznym. Obejmuje ono rożne formy konsultacji i spotkań z doświadczonymi praktykami (często są to emerytowani menedżerowie lub pracownicy naukowi), których zadaniem jest pomoc w rozwiązaniu określonych problemów technicznych lub organizacyjnych, ewentualnie — uczestnictwo w realizacji konkretnych przedsięwzięć wdrożeniowych. Innymi aspektami doradztwa technologicznego zajmują się organizacje wynalazców i racjonalizatorów. Podejmowane zagadnienia dotyczą głównie informacji i doradztwa 16 patentowego, licencji, różnych problemów prawnych związanych z własnością intelektualną, znakami firmowymi itp. Jednostki doradztwa i informacji przy administracji samorządowej koncentrują się na: tworzeniu banków informacji, pośrednictwie kooperacyjnym, opiniowaniu wniosków o środki z publicznych programów wspierania projektów innowacyjnych, organizacji targów, akcji promocyjnych itp. Agendy tego typu z reguły stanowią bazę dla tworzenia wyodrębnionych instytucji rozwoju lokalnego/regionalnego — fundacji czy agencji. Stymulujący presję innowacyjną rozwój → „gospodarki opartej na wiedzy” powoduje wzrost znaczenia i pogłębiającą się specjalizację ośrodków transferu technologii. Pierwsze polskie CTT pojawiły się na początku lat dziewięćdziesiątych. Wzrost zainteresowania nimi nastąpił dopiero po 1996 r., w wyniku uruchomienia przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej programu finansowania innowacji technologicznych „Income”. Dzięki niemu powstała pierwsza sieć podmiotów specjalizujących się w organizacji transferu technologii. Dalsze impulsy dla rozwoju sieci pojawiły się wraz z realizacją Programu „Fabrykat 2000” finansowanego przez USAID oraz włączeniem Polski do 5 Ramowego Programu Technologicznego Unii Europejskiej. Wtedy pojawiło się silne, polityczne „ciśnienie” dla tworzenia ośrodków ułatwiających dostęp polskim instytucjom naukowym i przedsiębiorstwom do środków europejskich. W najnowszej Ustawie z 2005 r. „Prawo o szkolnictwie wyższym” zapisano, że centrum transferu technologii tworzy się w celu sprzedaży lub nieodpłatnego przekazywania wyników badań i prac rozwojowych do gospodarki. CTT może być utworzone: – w formie jednostki ogólnouczelnianej i działać w oparciu o regulamin zatwierdzony przez senat uczelni; – w formie spółki handlowej lub fundacji i działać w oparciu o odpowiednie dokumenty ustrojowe. W połowie 2005 r. zidentyfikowano w Polsce 44 ośrodki oferujące pomoc w transferze technologii i dostępie do informacji o nowych technologiach, programach czy możliwościach współpracy. 6. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe Trzecie ogniwo instytucjonalne dotyczy elastycznych form finansowania nowych firm i transferu technologii. Rozwój nowych przedsięwzięć gospodarczych wszędzie na świecie napotyka na silną barierę finansową. W większości banków na początku rozmowy o możliwościach uzyskania kredytu pada pytanie — „jak długo prowadzi Pan/i działalność gospodarczą?” Jeśli pada odpowiedź: „rozpoczynam działalność i to jest moja pierwsza firma” — przedsiębiorca otrzymuje odpowiedź: „proszę w takim razie przyjść za rok, jeśli utrzyma się Pan/i na rynku, wówczas będziemy mogli powrócić do rozmowy na temat kredytu”. Tego typu sytuacja jest codzienną praktyką w bankach zachodnioeuropejskich czy amerykańskich. Określa się ją mianem „dyskryminacji finansowej małej firmy”. Na omawiany zjawisko ma wpływ wiele czynników, w tym najważniejsze to: 1) Nowe przedsięwzięcie gospodarcze niesie ze sobą ryzyko, do oceny którego niezbędne są zaawansowane metody analizy ekonomiczno-finansowej. Początkujący przedsiębiorca ma z reguły problemy z określeniem podstawowych wielkości, charakteryzujących jego przedsięwzięcie —– wielkość sprzedaży, docelowi odbiorcy, kooperanci, konkurencja itp. — tym samym nie jest w stanie pomóc bankowi w analizie. 17 2) Nowo uruchamiana działalność wymaga z reguły w pierwszym okresie realizacji niewielkich środków finansowych. Koszt obsługi bankowej kredytu na działalność gospodarczą jest porównywalny niezależnie od kwoty, tak więc małe kredyty obniżają atrakcyjność zaangażowania dla banku. 3) Początkujący przedsiębiorca, szczególnie jeśli jest osobą niezamożną, ma problemy ze zgromadzeniem wymaganych przez bank zabezpieczeń. Problem ten dotyczy szczególnie osób młodych czy bezrobotnych. 4) W polskich warunkach należy dodatkowo uwzględnić złe doświadczenia banków w pierwszym okresie transformacji, związane ze zjawiskiem „złych kredytów”. Element ten szczególnie usztywnia banki w relacjach z małymi firmami. Jednocześnie w szeroko pojętym interesie mezo- i makroekonomicznym jest powstawanie i rynkowy rozwój jak największej liczby nowych podmiotów gospodarujących. Jednym z możliwych rozwiązań jest rozwój parabankowych instytucji mikrokredytowania, przygotowanych do obsługi finansowej nowo tworzonych i od niedawna funkcjonujących małych firm. W praktyce przyjmują one postać wyodrębnionych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, tworzonych w ramach instytucji pozarządowych, bądź zarządzanych przez agendy rządowe lub regionalne. Fundusze te mają za zadanie przejąć od banków ciężar ryzyka związanego z udzielaniem pożyczek nowotworzonym oraz małym przedsiębiorstwom bez historii kredytowej. Idea tworzenia lokalnych funduszy pożyczkowych prowadzonych przez instytucje pozarządowe jest w pewnym stopniu powtórzeniem procesów zachodzących w Europie w XIX w., których efektem było powstanie systemu spółdzielczości kredytowej. Trudno jednak mówić o bezpośredniej kontynuacji idei spółdzielczości kredytowej, ze względu na odmienne uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. Warte uwagi jest jednak to, że zaangażowanie społeczności lokalnych w tworzenie parabankowych systemów finansowego wspierania przedsięwzięć gospodarczych ma swoje historyczne podłoże. Lokalny Fundusz Pożyczkowy (LFP) to jednostka parabankowa, wspomagająca lokalny rozwój społecznoekonomiczny poprzez kreowanie nowych podmiotów gospodarczych i miejsc pracy, jak również postaw sprzyjających przedsiębiorczości. Fundusz świadczy pomoc finansowa w formie preferencyjnych pożyczek dla rozpoczynających działalność gospodarczą oraz gwarancji i poręczeń dla małych rozwojowych firm nie posiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych zabezpieczeń dla banku komercyjnego. Formuła funduszu i specjalnie przygotowane procedury mają łączyć potrzebę minimalizacji kosztów funkcjonowania i wymogów zabezpieczenia spłaty z potrzebą edukacji i szkolenia przyszłych przedsiębiorców oraz ciągłego monitoringu firmy. Cele działalności LFP są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnego rynku pracy oraz strategią rozwoju lokalnego i obejmują: – – – – Cele długookresowe finansowanie początkowej fazy tworzenia firmy; budowanie kompleksowego systemu wsparcia dla rozwijającej się przedsiębiorczości we współpracy z ośrodkami szkoleniowo-doradczymi, inkubatorami przedsiębiorczości i innymi instytucjami rozwoju lokalnego; kreowanie instrumentów aktywnego zwalczania bezrobocia poprzez samozatrudnienie; promocja przedsiębiorczości i integrowanie LFP ze społecznością lokalną poprzez włączanie jej przedstawicieli w działalnośd funduszu. – – Cele krótkookresowe udzielanie pożyczek osobom bezrobotnym i zagrożonym bezrobociem, które nie mogły uzyskad środków finansowych z innych źródeł; wspieranie finansowe rozwojowych przedsięwzięd gospodarczych tworzących nowe miejsca pracy. 18 Powołanie LFP wymaga zaangażowania różnych podmiotów na rynku lokalnym. Sama działalność organizacji tworzącej fundusz nie wystarczy do osiągnięcia zakładanych celów w postaci korzyści społecznych i gospodarczych, wynikających z tworzenia nowych firm i miejsc pracy. Dla sprawnego i efektywnego działania LFP konieczna jest mobilizacja i zaangażowanie wszystkich instytucji, których zadaniem jest zaspokajanie potrzeb lokalnej społeczności, a więc władz lokalnych administracji rządowej, organizacji pracodawców, izb gospodarczych itp. Koncepcja LFP organizowanych w strukturach lokalnych organizacji pozarządowych w ścisłym powiązaniu funkcjonalnym z pozostałymi typami ośrodków innowacji i przedsiębiorczości ma pozwolid na: – obniżenie kosztów obsługi pożyczek poprzez wyeliminowanie pośrednictwa banków; – równoległe dostarczenie kapitału oraz wiedzy i informacji niezbędnej osobie rozpoczynającej lub prowadzącej działalnośd gospodarczą; – umożliwienie reprezentantom społeczności lokalnej uczestnictwa w procedurze udzielania i monitorowania pożyczek w celu minimalizacji ryzyka związanego z jej udzieleniem, a także uwiarygodnienie działao lokalnej organizacji pozarządowej prowadzącej LFP. Fundusze Poręczeń Kredytowych (FPK) są nie nastawionymi na zysk jednostkami parabankowymi, wspomagającymi lokalny rozwój społeczno-ekonomiczny. Fundusze świadczą pomoc finansową w formie poręczeń dla małych, rozwojowych firm nieposiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych przez bank komercyjny zabezpieczeń. 7. Inkubatory przedsiębiorczości i technologiczne Kolejnym typem ośrodków innowacji i przedsiębiorczości są inkubatory przedsiębiorczości i technologiczne. Pod tym pojęciem kryje się szeroka grupa wyodrębnionych i opartych na nieruchomości ośrodków, łączących ofertę lokalową z usługami wspierającymi tworzenie oraz rozwój firmy. Funkcjonowanie inkubatorów jest ukierunkowane na organizację kompleksowej pomocy nowopowstałych firm oraz optymalizację warunków dla transferu i komercjalizacji technologii poprzez: – dostarczanie odpowiedniej do potrzeb powierzchni na działalność gospodarczą; – usługi wspierające biznes, np. doradztwo ekonomiczne, finansowe, prawne, patentowe, organizacyjne i technologiczne; – pomoc w pozyskiwaniu środków finansowych; – tworzenie właściwego klimatu dla podejmowania działalności gospodarczej i realizacji przedsięwzięć innowacyjnych, tzw. efekty synergiczne; – kontakty z instytucjami naukowymi i ocenę przedsięwzięć innowacyjnych. Inkubator tworzy mikrośrodowisko dla nowo powstałych firm, definiowane przez trzy główne cechy: – Obiekt oferujący firmom powierzchnię o określonym standardzie w formie łatwo przekształcalnych do określonych potrzeb modułów. – Bezpośredni dostęp do pełnego zakresu usług, które wspomagają rozwój firm w czasie pierwszych trudnych lat działalności (okres inkubacji, stąd pochodzi nazwa „inkubator”) — w ilości i zakresie, które są potrzebne w danym momencie. – Liberalne warunki najmu pozwalające na wejście do inkubatora lub jego opuszczenie w trybie dogodnym dla przedsiębiorstwa. 19 Trzy elementy w istotnym stopniu pomagają usunąć bariery tworzenia i rozwoju małych przedsiębiorstw: – elastyczne możliwości zajmowania powierzchni — brak długoterminowego przypisania do określonego obiektu — zwiększające mobilność; – dostęp do usług biurowych i doradczych pozwala uniknąć zbyt dużego zatrudnienia i zakupów środków trwałych dzięki czemu koszty funkcjonowania ulegają znacznemu obniżeniu i racjonalizacji; – doradztwo, informacja i szkolenia pomagające przedsiębiorcy przetrwać i rozwijać firmę. Światowe Forum Stowarzyszeń Inkubatorów Przedsiębiorczości i Parków Naukowych Inkubatorów, które odbyło się w 2003 r. w Richmond (USA), przyjęło jedną definicję dla inkubowania biznesu i inkubatorów przedsiębiorczości: „Program Inkubacji Przedsiębiorczości zdefiniowano jako proces rozwoju ekonomicznego i socjalnego, skierowany na doradzanie potencjalnym, początkującym przedsiębiorstwom (start-up), organizowanie oraz przyspieszenie ich wzrostu i sukcesu poprzez kompleksowy program wspierania biznesu. Głównym celem jest wypromowanie efektywnych przedsiębiorstw, które wyjdą z programu w określonym czasie, zdolne samodzielnie przetrwać finansowo na rynku. Te firmy tworzą miejsca pracy, rewitalizują środowisko lokalne, komercjalizują nowe technologie, tworzą dobrobyt i pomyślny rozwój lokalnej i narodowej gospodarki.”. Kluczowymi elementami sukcesu inkubacji przedsiębiorczości są: – Zarząd, który organizuje środki i rozwija powiązania biznesowe, marketingowe i menedżerskie odpowiednio do potrzeb przedsiębiorców — klientów. – Wspólne usługi biurowe, szkolenie, zaplecze techniczne i wyposażenie. – Dobór klientów i proces przyspieszonego rozwoju, w wyniku czego przedsiębiorstwa stają się bardziej samodzielne oraz przygotowane do wyjścia z programu. – Pomoc w uzyskaniu środków finansowych niezbędnych dla rozwoju przedsiębiorstwa. Program Inkubacji Przedsiębiorczości dodaje wartości przedsiębiorstwom poprzez oferowanie we własnym obiekcie odpowiedniej powierzchni i elastycznych warunków najmu.”. Głównym celem inkubatora przedsiębiorczości jest tym samym pomoc nowo powstałej firmie w osiągnięciu dojrzałości i zdolności do samodzielnego funkcjonowania na rynku (w gospodarce rynkowej pięć lat przeżywa średnio 20-30% nowo powstałych przedsiębiorstw. Z doświadczeń inkubatorów przedsiębiorczości wynika, że te relacje mogą ulec odwróceniu, tzn. 60-80% firm z inkubatora może skutecznie rozwijać się na rynku, a w przypadku najlepszych programów nawet powyżej 90%). Inkubator to propozycja dla nowopowstających firm (nie starszych niż rok) o dużym potencjale wzrostu, tworzących nowe miejsca pracy i istotnych dla właściwego rozwoju lokalnego rynku. Kandydaci powinni spełniać dodatkowo następujące warunki: – mieć biznesplan i perspektywy samodzielnego rozwoju; – być gotowym współpracować z innymi lokatorami; – być w stanie generować zysk i odprowadzać podatki; – mieć potrzeby możliwe do zaspokojenia przez inkubator; – stosować nowe technologie i rozwiązania organizacyjne; – dysponować potencjałem sprzyjającym wzmocnieniu i zróżnicowaniu lokalnej gospodarki; – zatrudniać nie więcej niż 5 osób i oczekiwać powierzchni nie większej niż 250 m2; – nie szkodzić środowisku naturalnemu i innym lokatorom inkubatora. 20 Każdy ośrodek stworzy adekwatną do warunków politykę naboru lokatorów. Jednocześnie inkubator zorientowany na nowopowstające firmy nie powinien w pierwszym okresie funkcjonowania wykluczać firm starszych o określonej pozycji na rynku, tzw. „lokatorów strategicznych”. Wynajem 20-30% powierzchni podmiotom będącym pewnymi płatnikami umożliwi stabilność finansową i podniesie prestiż przedsięwzięcia. Kontakt z ustabilizowanym rynkowo przedsiębiorstwem dla nowo powstających firm jest szansą na współpracę, pierwsze zlecenia, wymianę doświadczeń itp. Przy kwalifikacji lokatorów szczególną uwagę należy zwracać na ich potencjalne możliwości oraz wolę współpracy i kooperacji. Okres pobytu firmy w inkubatorze wynosi od trzech do pięciu lat. Pod koniec tego okresu warunki ekonomiczne (czynsz i opłaty) nie odbiegają od stawek w najbliższym otoczeniu. Nie ma stałych reguł co do rodzaju działalności, branży czy statusu przedsiębiorcy (np. osoba bezrobotna, kobieta, członek mniejszości narodowej). Zasadniczo unika się działalności zorientowanej wyłącznie na handel, a preferuje działalność produkcyjną lub usługową. Czas przebywania firmy w inkubatorze wynosi maksymalnie pięć lat. Po tym okresie firma powinna być w stanie funkcjonować samodzielnie. Niejednokrotnie zdarza się, że firma z różnych względów wcześniej opuszcza inkubator. Zasadą działania inkubatora jest umożliwienie rezygnacji z pobytu na jego terenie w każdym momencie z zachowaniem warunków określonych w umowie najmu. W bieżącej działalności podkreśla się korzyści jakie wynikają z osobistego kontaktu przedsiębiorców z zarządem i pracownikami inkubatora, trenerami i doradcami oraz innymi przedsiębiorcami, lokatorami inkubatora. Efektem bezpośrednich kontaktów są tzw. „efekty synergii’, trudne do osiągnięcia w innych warunkach. W działaniach inkubacyjnych kładzie się coraz większy nacisk na „miękkie” usługi dla małych i średnich przedsiębiorstw. Podstawą oceny inkubatora w długim okresie nie są wysokie dochody własne, idealnie utrzymany i wyposażony obiekt lecz rynkowa pomyślnośd firm — lokatorów, objawiająca się rosnącym poziomem sprzedaży, zysków, nowymi produktami i trwałymi miejscami pracy. Dobór podmiotów i formy pomocy dla startujących w samodzielny biznes, to pierwszy krok na drodze tworzenia skutecznego inkubatora, spełniającego aktywną rolę w procesie pobudzania rozwoju ekonomicznego regionu. Oddziaływanie inkubatorów przedsiębiorczości — zarówno na przedsiębiorczość i rozwój ekonomiczny, jak i na rozprzestrzenianie się współpracy technologicznej — uczyniło z nich uznane narzędzie rozwoju regionalnego. Pierwsze tego typu koncepcje lokalizacyjne pojawiły się z prywatnej inicjatywy w USA pod koniec lat 50. poprzedniego wieku. Od połowy lat 70. inkubatory stają się szeroko wykorzystywanym instrumentem tworzenia alternatywnych miejsc pracy, wspomagania indywidualnej przedsiębiorczości, zagospodarowania obiektów poprzemysłowych w regionach dotkniętych kryzysem strukturalnym. W latach 90. XX w. inkubatory są już powszechnie wykorzystywaną przez władze publiczne formą pobudzania rozwoju gospodarczego, przekształceń strukturalnych, tworzenia nowych miejsc pracy. Są instrumentem kontrowersyjnym, mającym rzesze zwolenników i przeciwników. Niezależnie od krytycznych głosów nowe koncepcje pojawiają się jak przysłowiowe „grzyby po deszczu”, zarówno w regionach zapóźnionych ekonomicznie, jak i wiodących w rozwoju gospodarczym. 21 Obecnie liczbę inkubatorów na świecie ocenia się na 5 000, w tym co drugi nie starszy niż pięć-sześć lat. Najwięcej aktywnych inicjatyw jest realizowanych w krajach wysoko rozwiniętych, po kilkaset w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech. W latach 90. tego typu przedsięwzięcia organizacyjne pojawiły się również w państwach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Można wskazać szereg inicjatyw realizowanych w kilku państwach afrykańskich (Gabon, Maroko), krajach Ameryki Łacińskiej (Meksyk, Brazylia, Argentyna) czy azjatyckich (Izrael, Malezja, Chiny). Po załamaniu się systemu socjalistycznego pojawiło się zainteresowanie inkubatorami w państwach byłego bloku wschodniego, gdzie stanowią one jeden z potencjalnych instrumentów tworzenia warunków dla prywatnej przedsiębiorczości. Omawiane ośrodki zaczęły powstawać na początku ostatniej dekady XX w. na terenie byłej NRD, na Węgrzech, w Polsce, Czechach, Słowacji oraz w państwach poradzieckich. Orientacja systemu wsparcia w kierunku innowacji i schumpeterowskiej przedsiębiorczości leży u podstaw dynamicznego rozwoju inkubatorów technologicznych (centrów technologicznych). Jest to wyspecjalizowany typ programu inkubacji przedsiębiorczości, rozwijany w otoczeniu lub powiązaniu z instytucjami naukowo-badawczymi. Podstawowym zadaniem inkubatora technologicznego jest asysta w tworzeniu oraz pomoc w pierwszym okresie działania małej technologicznej firmy. Inkubatory technologiczne, w tym przy uczelniach, nie są w Polsce pomysłem nowym. Pierwsze koncepcje pojawiły się niezależnie od siebie w 1990 r., a za pierwszy ośrodek należy uznać Wielkopolskie Centrum Innowacji i Przedsiębiorczości w Poznaniu, powstałe przy istotnym zaangażowaniu Politechniki Poznańskiej. w krótkim czasie powstały kolejne powiązane z uczelniami państwowymi ośrodki; w Gdańsku — Centrum Technologiczne przy Politechnice Gdańskiej, w Krakowie — Progres and Business Incubator i w Warszawie — Centrum Przedsiębiorczości przy Politechnice Warszawskiej. Omawiane inicjatywy cechowała innowacyjna orientacja na firmy wdrażające nowe produkty i technologie oraz na współpracę z instytucjami naukowobadawczymi. W połowie zorientowane na wspieranie szeroko rozumianej przedsiębiorczości, bez wymogu technologicznego 1992 r. utworzono w Szczecinie i Łodzi pierwsze, tradycyjne inkubatory charakteru firm. W Polsce łącznie utworzono ponad 80 inkubatorów, z których w połowie 2005 r. działały 52, a cechy technologicznych spełnia 7. Podstawą wyodrębnienia są działania w zakresie wsparcia innowacyjności firmlokatorów. Rozwój inkubatorów technologicznych następuje dwoma ścieżkami: – poprzez przekształcanie tradycyjnych inkubatorów w drodze rozwijania funkcji innowacyjnych (Łódź, Szczecin, Mielec, Kalisz, Ruda Śląska); – przez tworzenie nowych inkubatorów w ramach parków technologicznych (Gdynia, Wrocław). W najbliższych latach nastąpi najprawdopodobniej potrojenie liczby tego typu ośrodków. Obecnie realizowanych jest 17 nowych inicjatyw inkubatorowych, głównie w → parkach technologicznych (Poznań, Kraków, Łódź, Bełchatów) i przy szkołach wyższych (Uniwersytet Jagielloński — Kraków, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna — Łódź). Należy również założyć przekształcenie szeregu obecnie funkcjonujących → inkubatorów akademickich w inkubatory technologiczne z szeroką ofertą pomieszczeń dla firm. 22 Przeciętny inkubator technologiczny zajmuje powierzchnię 3828,4 m2 (od 370 do 7500 m2), z czego 64,9% stanowi powierzchnia netto na wynajem dla firm i innych użytkowników. We wszystkich siedmiu inkubatorach działa łącznie ok. 156 podmiotów tworzących 783 miejsca pracy, w tym 25,9% lokatorów to firmy nowoutworzone. W większości inkubatorów maksymalny okres pobytu wynosi dwa lub trzy lata, a w części z nich nie stosuje się żadnych ograniczeń czasowych. Podstawę dla sprawnego funkcjonowania inkubatorów tworzą zorganizowane formy pomocy małym, innowacyjnym firmom. W ogólnym zarysie pomoc obejmuje: różnego typu doradztwo i konsulting, dostęp do informacji, infrastrukturę i ofertę wspólnych urządzeń serwisowych oraz wsparcie finansowe i pośrednictwo w kontaktach z instytucjami ryzyka. Oferta doradcza, szkoleniowa i informacyjna dostępna w inkubatorach technologicznych obejmuje: przedsiębiorczość i tworzenie firmy, dostęp do środków z funduszy europejskich, pośrednictwo kooperacyjne, opracowanie biznesplanów i wniosków kredytowych, finanse i podatki, księgowość i rachunkowość, prawo gospodarcze, badania rynku i marketing, nowe technologie i patenty. We wszystkich inkubatorach do dyspozycji firm jest: recepcja, obsługa sekretariatu, faks, kopiarka, a w 86% z nich — sieć komputerowa i sala seminaryjna. Poziom infrastruktury należy uznać za wysoki. Niska jest natomiast dostępność instrumentów wsparcia finansowego — nadal jedynie w pojedynczych przypadkach, mamy do czynienia z funduszami pożyczkowymi czy rozwiniętą współpracą z aniołami biznesu lub funduszami venture capital. Braki te są dostrzegane przez menadżerów inkubatorów. Z oferowanych form wsparcia korzystają również firmy absolwenckie i inne małe podmioty działające w otoczeniu inkubatora. 8. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości Kolejnym, specyficznym typem inkubatora przedsiębiorczości „odkrytym” pod koniec lat dziewięćdziesiątych jest akademicki inkubator przedsiębiorczości (AIP), stanowiący przedłużenie procesu dydaktycznego o możliwości przygotowania do praktycznego działania na rynku oraz weryfikacji wiedzy i umiejętności we własnej firmie. Tworzone w otoczeniu szkół wyższych inkubatory są ofertą wsparcia studentów i pracowników naukowych w praktycznych działaniach rynkowych. W tego typu jednostkach, oprócz funkcji realizowanych w tradycyjnych inkubatorach, podejmuje się szereg specyficznych działań zorientowanych na edukację przedsiębiorczości oraz komercjalizację nowych produktów i technologii. Inkubator akademicki daje szczególne możliwości rozwoju poprzez dostęp do: – uczelnianych laboratoriów i aparatury badawczej; – doradztwa technologicznego i patentowego; – wiedzy naukowców i studentów przy świadczeniu usług doradczych i szkoleniowych; – baz danych o badaczach i wynalazcach, pomysłach, patentach i technologiach. Organizacyjnie tego typu inkubatory są najczęściej ogólnouczelnianą jednostką, prowadzącą działalność usługową, szkoleniową lub naukową, której zadaniem jest propagowanie i wspieranie przedsiębiorczości w środowisku akademickim uczelni i skoncentrowaną na preinkubacji, m.in. w formie coraz popularniejszych 23 konkursów biznesplanów. Wybrane w drodze starannej selekcji projekty przygotowane przez studentów, absolwentów, doktorantów i młodych pracowników nauki uzyskują szeroką pomoc merytoryczną i finansową do momentu stabilizacji rynkowej. Brak jest schematów i ścisłych modeli organizacyjnych tego typu inicjatyw, a i doświadczenia zagraniczne w tym obszarze są bardzo zróżnicowane. Adaptacja instytucji inkubatora w otoczeniu szkół wyższych może przynieść szereg korzyści o charakterze mikro-, mezo- i makroekonomicznym. Efekty mikro obejmują korzyści uczelni: – uatrakcyjnienie oferty edukacyjnej i poprawa image uczelni; – poprawę relacji z otoczeniem i lokalnym biznesem, zwiększenie dochodów ze współpracy i transferu technologii do firm absolwenckich; – zwiększenie zamówień oraz sponsorowanie działalności badawczej; – pozyskiwanie dodatkowych środków z programów wspierania przedsiębiorczości technologicznej; oraz korzyści dla studentów — przedsiębiorców, takie jak: – obniżka kosztów założycielskich firmy; – dostęp do doradztwa i informacji oraz instytucji finansowania ryzyka; – sprzyjające środowisko biznesu, efekty demonstracji („ja też mogę spróbować”); – dostęp do różnych publicznych i parapublicznych form wsparcia dla małych firm. Korzyści mezoekonomiczne to przede wszystkim impulsy rozwojowe w perspektywie lokalnej i regionalnej obejmujące: tworzenie nowych firm i miejsc pracy, stymulowanie środowiska innowacyjnego oraz aktywizację regionu. Szansa na własny biznes może być dla wielu młodych ludzi jedyną alternatywą przed wyjazdem z regionu, a często z kraju. Korzyści makroekonomiczne natomiast obejmują: rozwój nowych dziedzin wytwarzania, impulsy strukturalne i poprawa konkurencyjności gospodarki oraz poprawa sytuacji absolwentów szkół wyższych na rynku pracy. W interesie uczelni leży utrzymywanie kontaktu i współpraca z firmami absolwenckimi. Możliwości transferu technologii rosną wraz ze stabilizacją rynkowej pozycji przedsiębiorstw. Wspieranie przedsiębiorczości technologicznej wymaga kształtowania warunków dalszego rozwoju firmy po opuszczeniu inkubatora, w powiązaniu z uczelnią i środowiskiem akademickim. Temu celowi powinny służyć, działające w otoczeniu szkoły wyższej parki technologiczne. Reguły panujące w parkach w większym zakresie odpowiadają rynkowym warunkom prowadzenia biznesu i kształtują możliwości optymalizujące rozwój firm. Podstawą oceny inkubatora w długim okresie nie są wysokie dochody własne, czy idealnie utrzymany i wyposażony obiekt, lecz rynkowa pomyślność firm-lokatorów, objawiająca się rosnącym poziomem sprzedaży, zysków, nowymi produktami i trwałymi miejscami pracy. Odpowiedni dobór podmiotów i form pomocy dla startujących w samodzielny biznes, to pierwszy krok na drodze tworzenia skutecznego inkubatora, spełniającego aktywną rolę w procesie pobudzania rozwoju ekonomicznego regionu. Pierwsze próby utworzenia inkubatora akademickiego w Polsce, podjęto na Uniwersytecie Warszawskim w 1998 roku. Uruchomiono tam wówczas, w ramach Uczelnianego Ośrodka Transferu Technologii, pierwszy program preinkubacji pomysłów biznesowych wśród studentów UW — „Student z Pomysłem”. Szersze zainteresowanie działalnością inkubatorów akademickich, szczególnie w szkołach wyższych oraz wśród działaczy Studenckiego Forum Business Centre Club, nastąpiło w 2004 roku. Ważnym katalizatorem 24 podejmowanych w tym obszarze działań był konkurs na „Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości” organizowany w marcu 2004 r. przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy. We wrześniu 2005 r. zidentyfikowano łącznie około 30 inicjatyw (na różnym poziomie zaawansowania organizacyjnego), podjętych głównie na przełomie 2004 i 2005 roku. Jednocześnie liczba akademickich inkubatorów przedsiębiorczości zmienia się z dnia na dzień i można mówić o specyficznej modzie na omawiane przedsięwzięcia. Nowym inicjatywom sprzyjają relatywnie niskie nakłady finansowe niezbędne do uruchomienia tego typu inkubatora. Funkcjonujące AIP można podzielić ze względu na inicjatorów i specyfikę organizacyjną na trzy grupy: 1) AIP utworzone przez Studenckie Forum Business Centre Club oraz Fundację Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, działające na 12 krajowych uczelniach wyższych (kolejne 4 są w fazie organizacyjnej). AIP BCC funkcjonują w scentralizowanej strukturze Fundacji Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości z główną siedzibą w Warszawie. Świadczą różne formy wsparcia wobec młodych przedsiębiorców, m.in. w zakresie: księgowości, zarządzania oraz prawa. Przyszły przedsiębiorca może uzyskać dostęp do: komputera z podłączeniem do Internetu, drukarki, faksu, telefonu oraz innych urządzeń multimedialnych. Nabór do inkubatora odbywa się na drodze konkursu oraz indywidualnych spotkań ze studentami, posiadającymi pomysł na działalność gospodarczą. Inkubowana firma działa w inkubatorze na zasadzie pionu w Fundacji z własnym subkontem, co oznacza, iż nie musi uzyskiwać samodzielnej osobowości prawnej. Zakres oraz warunki wejścia i wyjścia z inkubatora określane są w umowie wstępnej pomiędzy Fundacją a młodym przedsiębiorcą. Ta forma rozpoczynania działalności pozwala na uwolnienie młodego przedsiębiorcy od konieczności ponoszenia opłat związanych z zakładaniem przedsiębiorstwa oraz opłacania podatków. Wszelkie koszty prowadzenia inkubatora ponoszone przez Fundację są następnie dzielone na liczbę firm działających w inkubatorze i opłacane (w pewnej części) przez inkubowane firmy z ich dochodów. Pokrywanie kosztów pobytu w inkubatorze odbywa się stopniowo — inkubowane firmy ponoszą pełne opłaty dopiero po kilku miesiącach funkcjonowania. Okres inkubacji trwa do czasu osiągnięcia samodzielności, nie dłużej jednak niż 3 lata. Po wyjściu z inkubatora firma zobowiązana jest przez tak długi okres, jak długo trwała inkubacja, dzielić się pewnym procentem zysków z inkubatorem. 2) Akademickie inkubatory technologiczne powiązane z działającymi na państwowych uczelniach wyższych → centrami transferu technologii. Ten typ AIP funkcjonuje z reguły w formie samodzielnego projektu i stanowi komplementarne uzupełnienie dla działań w zakresie szerokiego programu wsparcia innowacji i transferu technologii. przedsięwzięcia, obejmujących: i kontaktów mogą Przedsiębiorcy, skorzystać doradztwo i szkolenia, międzynarodowych wyselekcjonowani z szerokiej oraz asystę palety pod form w transferze informację i pomoc katem wsparcia technologii, w zakresie wymogu innowacyjności procesu założycielskiego dostęp dostępu do baz do danych krajowych i zagranicznych grantów oraz funduszy ryzyka (venture capital). 3) AIP powstające z inicjatywy organizacji studenckich (NZS, koła naukowe) oraz akademickich biur karier. Pojawiają się również pierwsze próby tworzenia inkubatorów uczelnianych — związanych bezpośrednio z wydziałami i realizowanym procesem dydaktycznym. Obecnie rozwój AIP, jak i pozostałych ogniw 25 infrastruktury transferu technologii następuje zasadniczo na marginesie zadań statutowych szkół wyższych, przy małym zaangażowaniu, a często i zainteresowaniu władz uczelni. W sferze regulacyjnej właściwą bazę legislacyjną tworzy na tym etapie Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dn. 27.07.2005 r., tworząca prawne możliwości współpracy z otoczeniem gospodarczym, w szczególności przez sprzedaż lub nieodpłatne przekazywanie wyników badań i prac rozwojowych przedsiębiorcom oraz szerzenie idei przedsiębiorczości w środowisku akademickim. Nową jakość we wspieraniu przedsiębiorczości akademickiej tworzy art. 86 Ustawy, mówiący, że AIP tworzy się w celu wsparcia działalności gospodarczej środowiska akademickiego lub pracowników uczelni i studentów będących przedsiębiorcami. Jednocześnie inkubator może być utworzony w formie jednostki ogólnouczelnianej działając na podstawie regulaminu zatwierdzonego przez senat uczelni lub spółki handlowej lub fundacji i działać w oparciu o odpowiednie dokumenty ustrojowe. Ta Ustawa sankcjonuje prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej przez pracowników i studentów uczelni, a akademicki inkubator przedsiębiorczości tworzy się w celu wsparcia tej aktywności. 9. Parki technologiczne Najbardziej organizacyjnie i koncepcyjnie rozwiniętym typem ośrodków innowacji i przedsiębiorczości są parki technologiczne. Samo pojęcie park technologiczny posiada systematyzujące znaczenie względem przedsięwzięć lokalizacyjnych spotykanych pod nazwami parki: naukowe, badawcze, naukowo-badawcze, naukowo-technologiczne, przemysłowo-technologiczne, technopole itp. Celem, który przyświeca omawianym inicjatywom jest optymalizacja warunków dla transferu i komercjalizacji technologii, powstawania i rozwoju małych innowacyjnych firm, rozwoju i urynkowienia nowych produktów. Liczące ponad 58 lat parki technologiczne nawiązują do dziewiętnastowiecznej, dobrze znanej każdemu ekonomiście, marshallowskiej koncepcji dystryktów przedsięwzięciami przemysłowych. lokalizacyjnymi, W praktyce wśród marshallowskie których koncepcje najpopularniejsze to: zaowocowały parki różnymi przemysłowe wykorzystywane w ramach restrukturyzacji dużych przedsiębiorstw przemysłowych i parki technologiczne powstające wokół instytucji naukowo-badawczych. Parki przemysłowe są definiowane w Polsce jako zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz ze znajdującą się na nich infrastrukturą pozostałą po restrukturyzowanych lub likwidowanych przedsiębiorstwach oraz inne dołączone do nich nieruchomości, tworzone przy udziale władz samorządowych, w celu zapewnienia prowadzenia działalności gospodarczej, w szczególności przez małych i średnich przedsiębiorców, na preferencyjnych warunkach. Rozwój parków przemysłowych promuje Agencja Rozwoju Przemysłu. W ramach parków przemysłowych zakłada się głównie: zapełnienie oferowanej powierzchni rynkowo skutecznymi firmami, przyciąganie inwestorów oraz tworzenie miejsc pracy. Mają one amortyzować społeczne i gospodarcze skutki restrukturyzacji tradycyjnych branż przemysłowych. W praktyce coraz częściej w ramach tradycyjnych parków przemysłowych spotykamy się z próbami kształtowania mechanizmów innowacyjnych, będących próbą ewolucji lokalizacji w kierunku parku technologicznego. W tym kontekście pojawiło się nawet ostatnio w Polsce określenie „park przemysłowo-technologiczny”, np. uwzględnione w analizie dwa przedsięwzięcia: Bełchatowsko-Kleszczowski Park Przemysłowo-Technologiczny i Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny, gdzie z jednej strony zakłada się restrukturyzację obszaru przemysłowego, a z drugiej priorytety dotyczą rozwoju nowoczesnych technologii. 26 Czy wiesz, że… Za pierwszy park technologiczny przyjmuje się utworzony w 1948 r. Bohanson Research Park w Menlo Park (USA). Właściwą, światową karierę omawianych inicjatyw rozpoczął powołany w 1951 r. Stanford Reseach Park przy Uniwersytecie Stanforda, który z czasem rozrósł się w „Dolinę Krzemową”. Fakt skupienia na zamkniętym obszarze przedsiębiorstw i usług okołobiznesowych wywołuje „efekty synergiczne”, co w połączeniu z działalnością B+R i finansowaniem ryzyka (venture capital), może przerodzić się w środowisko innowacyjne. Współczesny sieciowy biznes potrzebuje dynamicznego otoczenia, generującego zdolności innowacyjne. Powstające w różnych częściach świata parki technologiczne stają się synonimem struktur gospodarczych XXI wieku, łączących na jednym terenie: – instytucje naukowo-badawcze oferujące nowe rozwiązania technologiczne i innowacyjne firmy poszukujące nowych szans rozwoju; – bogate otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa, szkoleo i wspierania rozwoju innowacyjnych firm; – finansowe instytucje wysokiego ryzyka (venture capital); – wysoką jakośd infrastruktury i walory otoczenia (przyjemne miejsce do zamieszkania i spędzania wolnego czasu); – wysoki potencjał przedsiębiorczości i klimat biznesu przyciągający kreatywne osoby z innych regionów; – rządowe, regionalne i lokalne programy wspierania przedsiębiorczości, transferu technologii i rozwoju nowych technologicznych firm. Park technologiczny to zorganizowany kompleks gospodarczy, w ramach którego realizowana jest polityka w zakresie: – – wspomagania młodych innowacyjnych przedsiębiorstw nastawionych na rozwój produktów i metod wytwarzania w technologicznie zaawansowanych branżach; optymalizacji warunków transferu technologii i komercjalizacji rezultatów badao z instytucji naukowych do praktyki gospodarczej. Międzynarodowe Stowarzyszenie Parków Naukowych (IASP) przyjęło w listopadzie 2002 r. następującą definicję, zaakceptowaną przez Światowy Szczyt Stowarzyszeń Inkubatorów Przedsiębiorczości i Parków Technologicznych — park technologiczny (naukowy, badawczy itp.) jest organizacją zarządzaną przez wykwalifikowanych specjalistów, której celem jest podniesienie dobrobytu społeczności, w której działa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wśród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy. Aby osiągnąć te cele Park stymuluje i zarządza przepływem wiedzy i technologii pomiędzy szkołami wyższymi, jednostkami badawczo-rozwojowymi, przedsiębiorstwami i rynkami. Ułatwia tworzenie i rozwój przedsiębiorstw opartych na wiedzy poprzez inkubowanie i proces wydzielania się (spin-off). Dodaje przedsiębiorstwom wartości poprzez wysokiej jakości usługi oraz obiekty i terytorium o wysokim standardzie. 27 W praktyce można wskazać szereg wspólnych cech, spotykanych na całym świecie technopoli, parków naukowych, badawczych i technologicznych: – bazują na wyodrębnionej i samodzielnie zarządzanej nieruchomości obejmującej konkretny teren i/lub budynki; – posiadają koncepcję zagospodarowania i rozwoju obejmującą aktywność naukowo-badawczą i produkcyjną związaną z kreacją nowej wiedzy i technologii; – posiadają formalne powiązania z instytucjami naukowo-badawczymi i edukacyjnymi, lokalną i regionalną administracją publiczną, działającymi w regionie instytucjami wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii oraz finansowania ryzyka (venture capital). Należy również podkreślić, że nie ma jednego uniwersalnego modelu, ani szablonu organizacyjnego gwarantującego sukces. Każda z inicjatyw musi mieć indywidualny charakter, wynikający z regionalnych uwarunkowań i dostępnych czynników wzrostu oraz odzwierciedlać specyfikę lokalnego środowiska naukowego i gospodarczego, tradycje przemysłowe i kulturowe. Ślepe naśladownictwo doświadczeń zachodnich prowadzi do rozczarowań, co nie znaczy, że nie można tych doświadczeń wykorzystywać. Należy to jednak czynić przy wypracowaniu własnych koncepcji respektujących miejscowe uwarunkowania. W polskim ustawodawstwie pojęcie parku technologicznego zostało zdefiniowane w 2002 r. jako zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, utworzony w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami, na którym oferowane są przedsiębiorcom, wykorzystującym nowoczesne technologie, usługi w zakresie: doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii oraz przekształcania wyników badań naukowych i prac rozwojowych w innowacje technologiczne, a także tworzenie korzystnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej przez korzystanie z nieruchomości i infrastruktury technicznej na zasadach umownych (Ustawa z dn. 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, DzU 2002, nr 41, poz. 363, nr 141, art. 2, p. 15, poz. 1177 oraz DzU 2003, nr 159, poz. 1537). Wypracowanie koncepcji i organizacji parku technologicznego jest rozłożonym w czasie preferowane kierunki, procesem, który należy rozpatrywać w pięciu podstawowych aspektach: 1) Regionalna (lokalna) polityka rozwoju gospodarczego — wykorzystywane środki i instrumenty stymulacji, rozwój infrastruktury (systemu) wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii. w tym kontekście utworzenie parku technologicznego ma owocować wzrostem innowacyjnych firm, tworzeniem nowych miejsc pracy, usprawnianiem mechanizmów transferu technologii. Parki technologiczne stanowią jeden z podstawowych instrumentów tzw. ofensywy technologicznej, która ma przekształcić tradycyjną strukturę przemysłu w nowoczesną — zdominowaną przez technologicznie zaawansowane wyroby. 2) Jednostka organizacyjna — miejsce utworzenia, struktura organizacyjna ośrodka, elementy infrastruktury technicznej i socjalnej, formy powiązań z instytucjami zewnętrznymi. Pierwsze amerykańskie parki technologiczne tworzone przy uniwersytetach w znacznie większym zakresie, aniżeli europejskie były poddane rynkowym wymogom efektywności. Adaptacja szeregu funkcji związanych z realizacją zadań zdecentralizowanej polityki gospodarczej w ramach współcześnie organizowanych ośrodków spowodowała, że przestają być przedsię-biorstwami w ścisłym znaczeniu, a stają się elementem infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii, co z kolei powoduje oderwanie od tradycyjnych kryteriów oceny efektywności, opartych na zysku. 28 Parki technologiczne stają się specyficznym, wkomponowanym w mechanizm rynkowy, instrumentem realizacji lokalnej lub regionalnej strategii pobudzania rozwoju gospodarczego. 3) Przedsiębiorczość technologiczna. Centrum/park technologiczny ma stanowić adres, pod który mogą się zgłaszać wszyscy pragnący rozpocząć działalność gospodarczą, z pomysłem na nowy produkt, technologię lub usługę. Powinien tworzyć specyficzny rynek nowych technologii, na którym sprawdzane są z jednej strony możliwości sprzedaży określonych pomysłów i wyników prac badawczych, a z drugiej pozyskiwania nowych idei rokujących pomyślność rynkową.Z tego punktu widzenia jest atrakcyjny dla dużych firm jako poletko doświadczalne poprzez spin-off (windows-of-technology) albo źródło nowych innowacji podjętych przez niezależnych wynalazców i innowatorów. Centra/parki technologiczne mają inicjować powstawanie nowoczesnych powiązań pomiędzy działającymi w regionie małymi firmami, tzw. elastycznej specjalizacji. Pobyt firmy na terenie ośrodka ma ułatwiać rozwinięcie układów kooperacyjnych w zakresie współpracy B+R oraz modelu just-in-time-production. 4) Transfer technologii i współpraca z instytucjami naukowo-badawczymi. Park technologiczny może stanowić istotny element marketingu wyższych uczelni i instytucji B+R. Podnosi renomę instytucji naukowej, umożliwiając jednocześnie zyskanie dodatkowych dochodów z realizowanych w ośrodku przedsięwzięć innowacyjnych. Nie bez znaczenia pozostaje bliskość ośrodka dla studentów, którzy bezpośrednio mogą zetknąć się z praktyką gospodarczą oraz problemami, jakie technologiczny naukowym występują może ułatwić przy przełamanie a przedsiębiorcami, przedsięwzięciami oraz realizacji ułatwić nowym przedsięwzięć barier, występujących nieformalne spojrzeniem na innowacyjnych. kontakty, pomiędzy które opracowywane Centrum/park środo-wiskiem zaowocują problemy wspólnymi badawcze czy wdrożeniowe. 5) Venture capital — koncentracja na danym terenie ośrodka prywatnych i publicznych funduszy inwestujących w nowe produkty i technologie. Rodzaj działalności, koncentracja na określonym terenie wysokiego potencjału innowacyjności i przedsiębiorczości, tworzą optymalne warunki dla funduszu ryzyka, które umożliwiają przełamanie jednej z podstawowych barier rozwoju technologicznych firm — dostępu do kapitału. Koncentracja działalności szkoleniowej, doradczej, bliskość szkół inwestycyjnego. wyższych i pomoc Jednoczesny publiczna dostęp do istotnie różnego wpływają typu na funduszy ograniczenie i subwencji ryzyka umożliwia finansowanie różnych faz komercjalizacji i nowego produktu lub technologii. Fundusze VC stanowią istotne uzupełnienie powiązań sieciowych w ramach innowacyjnego środowiska. Współistnienie powyższych aspektów stanowi punkt wyjścia do organizacji skutecznego centrum/parku technologicznego, dopasowanego do lokalnych i regionalnych struktur rynkowych. W rezultacie powstające ośrodki otrzymują indywidualny charakter, zdeterminowany szeregiem różnorodnych uwarunkowań ekonomicznych, politycznych, kulturowych i instytucjonalnych. Mają one służyć osiąganiu z góry założonych celów, łączących dążenia organizatorów z drzemiącymi wewnątrz regionów możliwościami. Parki technologiczne posiadają swoich przeciwników, którzy twierdzą, że: – Przynoszą wątpliwe korzyści, gdyż wymagają wysokich nakładów adaptacyjnych, subwencjonowane w bieżącej działalności osłabiają samoregulujący się mechanizm rynkowy. – Powodują przekształcenie szkół wyższych i renomowanych placówek B+R w ośrodki nakierowane na utylitarne, przynoszące komercyjne efekty działania. 29 – Stanowią formę gry o subwencje, ułatwiają różnym podmiotom dostęp do publicznych środków wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii. – Osłabiają skłonność kadry naukowo-badawczej do podejmowania ambitnych projektów badań podstawowych na rzecz przedsięwzięć o utylitarnym charakterze, dającym szansę szybkiego, praktycznego wykorzystania. – Prowadzą do przesycenia struktur rynkowych technologicznie zorientowanymi firmami, co powoduje rozchwianie relacji rynkowych i w dłuższym okresie osłabienie wzrostu. – Rozwijają preferencje dla wąskiej grupy firm. – Stanowią ślepe naśladownictwo doświadczeń amerykańskich, nieadekwatnych do warunków w innych państwach. – W pogoni za pozytywnym image, instytucje publiczne mogą finansowo wspierać firmy nie rokujące sukcesu rynkowego. – Istnieje niebezpieczeństwo, że przy wyborze przyjmowanych do ośrodków firm mogą przeważać kryteria pozaekonomiczne. Słowa krytyczne przenikają ze środowisk liberalnych krytykujących wszelkie formy praktyk protekcjonistycznych oraz przedstawicieli firm konsultingowych, którym park może odciągać potencjalnych klientów. Nad zdroworozsądkowym podejściem do tematu waży często „legenda krzemowej doliny”, lokalizacji której powodzenia raczej nie da się powtórzyć, ale jej mit ciągle podgrzewa fantazję wielu polityków, działaczy gospodarczych i ekonomistów. Na porządku dziennym mamy również przykłady wykorzystywania nazwy „park technologiczny” jako etykiety dla różnych przedsięwzięć gospodarczych niewiele mających wspólnego z sama ideą, np. salon gier komputerowych, muzeum techniki itp. Za pierwszy polski park technologiczny należy uznać Poznański Park Naukowo-Technologiczny powołany w maju 1995 roku, w ramach działalności statutowej i gospodarczej Fundacji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Dla potrzeb przedsięwzięcia pozyskano 3 ha terenu oraz szereg zdekapitalizowanych nieruchomości na obrzeżach Poznania. Po dziesięciu latach, w połowie 2005 r. identyfikujemy łącznie 27 inicjatyw parkowych, spośród których 8 realizuje w pełnym zakresie działalność statutową, włącznie z udostępnianiem powierzchni i usług wspierających dla firm. Działające parki dysponują powierzchnią 489,1 ha, przeznaczoną pod wynajem dla firm i instytucji naukowo-badawczych. Na terenie polskich parków, w połowie 2005 r., odnajdujemy 134 podmioty, wśród których dominują nowoczesne przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe. W parkach zlokalizowane są również: dwa inkubatory technologiczne, kilka laboratoriów badawczych oraz instytucji aktywnych w zakresie transferu technologii i doradztwa technologicznego. Co dziesiąta firma jest inwestorem zagranicznym. Rezydenci tworzą łącznie 5480 miejsc pracy, głównie w konkurencyjnych, nie tylko na polskim rynku, nowoczesnych firmach. Efektywność działania każdego parku technologicznego zależy od wygenerowanych mechanizmów transferu technologii z instytucji naukowych do biznesu. Ważnym elementem atrakcyjności każdego ośrodka technologicznego jest oferta pomocy skierowana do małych i średnich firm, obejmująca w ogólnym zarysie: różnego typu doradztwo i konsulting, infrastrukturę i dostęp do wspólnych urządzeń serwisowych oraz pomoc finansową i pośrednictwo kredytowe. 30 10. Regionalne systemy innowacji Rozwój współczesnego biznesu w coraz większym zakresie posiada sieciowy charakter, którego silą napędową są zdolności innowacyjne. Doświadczenia państw wysokorozwiniętych wskazują na regionalizację zdolności innowacyjnych i denacjonalizację krajowych systemów innowacji. Dobre wyniki gospodarcze osiągają w ostatnich dziesięcioleciach kraje o strukturze federalnej albo przynajmniej decentralizujące środki gospodarcze na rzecz regionów, a drugiej strony obserwuje się spadek konkurencyjności wiązany z centralizmem w zarządzaniu państwem i gospodarką. Obserwowane tendencje rozwoju systemów innowacyjnych wskazują na potrzebę decentralizacji zarządzania państwem poprzez utworzenie silnych i konkurencyjnych regionów. Podstawy wsparcia innowacyjności gospodarki generują elastyczne układy sieciowe tworzące regionalne systemy innowacji (RSI). Nie można określić jednego uniwersalnego modelu takiego systemu. Można natomiast stwierdzić, że jest to przede wszystkim elastyczny, regionalny socjoekonomiczny układ o jak najszerszych powiązaniach, który jest w stanie wykorzystać lokalne zasoby i atrybuty determinujące procesy produkcyjne, produkty oraz usługi stosownie do specyfiki lokalnego/regionalnego rynku. RSI to układ interakcji zachodzących pomiędzy sferą nauki, B+R, przemysłem, systemem edukacji, finansów i władz publicznych, sprzyjający procesom adaptacji wiedzy i zbiorowego uczenia się. Podstawą jego działania jest istnienie powiązań sieciowych oraz środowiska innowacji. Na regionalny system innowacji składają się komplementarne i współzależne podsystemy, do których zaliczamy: – podsystem produkcyjno-usługowy tworzony przez podmioty gospodarcze zajmujące się działalnością technologiczno-przemysłową, wdrożeniami i komercjalizacją nowych rozwiązao; – podsystem naukowo-badawczy, w skład którego wchodzą różnego rodzaju podmioty badawczo-rozwojowe, placówki szkolnictwa wyższego i inne instytucje nauki działające w sferze innowacji i transferu technologii; – podsystem instytucjonalny tworzony przez całą gamę podmiotów wspomagających przebieg procesów innowacyjnych, takich jak: parki i inkubatory technologiczne, centra transferu technologii; – podsystem finansowy tworzony przez podmioty i instrumenty finansowe ułatwiające generowanie innowacji i transfer technologii do gospodarki, m.in. fundusze seed i venture capital, anioły biznesu; – podsystem społeczno-kulturowy stanowiący charakterystyczne i specyficzne dla danego regionu cechy kulturowe (tradycję, historię), systemy wartości, formy i kanały komunikacji, poziom zaufania — układ specyficznych sposobów zachowao oraz niepowtarzalnych cech kulturowych i strukturalnych danego regionu. Fundamentem działania regionalnych systemów innowacji i elementem spinającym działanie poszczególnych podsystemów, są władze lokalne i regionalne wraz z efektywną polityką innowacyjną, określaną poprzez regionalne strategie innowacji. Regionalny system innowacji jest kompleksowym, terytorialnym i systemowym spojrzeniem na problem innowacyjności gospodarki. Jego funkcjonowanie sprzyja redukcji ryzyka innowacyjnego dla konkretnego podmiotu gospodarczego, ułatwia absorpcję różnego rodzaju wiedzy, daje możliwość interaktywnego uczenia się i wymiany doświadczeń. Jest podstawą budowania konkurencyjności regionu w globalizującej się 31 gospodarce, gdzie innowacja, wiedza i proces uczenia się, są kluczowymi czynnikami sukcesu gospodarczego. Regionalny System Innowacji to publiczno-prywatne forum współpracy świata biznesu, administracji samorządowej i państwowej, instytucji naukowo-badawczych i edukacyjnych oraz instytucji pozarządowych, umożliwiające aktywizację lokalnych czynników wzrostu i lepsze wykorzystanie zasobów. Funkcjonowanie systemu jest zorientowane na podejmowanie inicjatyw w zakresie: – transferu technologii i systemu powiązań przedsiębiorstw (głównie MSP) z instytucjami naukowymi; – organizacyjnego i finansowego wspierania przedsięwzięć innowacyjnych; – motywowania, pozyskiwania i przygotowania do samozatrudnienia oraz szeroko rozumianej przedsiębiorczości; – inicjowania powiązań sieciowych pomiędzy firmami, administracją i trzecim sektorem; – tworzenia elastycznych systemów wytwórczych (cluster, dystrykt przemysłowy) na styku nauki i gospodarki; – podnoszenia jakości zasobów ludzkich poprzez edukację, szkolenia i doradztwo oraz informację i upowszechnianie wzorów pozytywnego działania. Cechą RSI jest komplementarność względem regionalnych struktur gospodarczych oraz kompleksowość w ramach regionów, realizowanych przez poszczególnych partnerów zadań. Powstaje swoista funkcjonalna sieć, łącząca wszystkie podmioty działające w sferze transferu wiedzy i technologii. Całość systemu jest zorientowana na wspieranie przedsiębiorczości technologicznej oraz potencjału innowacyjnego małych i średnich firm. Duże przedsiębiorstwa dysponują własnymi kanałami absorbcji innowacji: działy B+R, penetracja rynków technologicznych o pułapie cenowym niedostępnym dla mniejszych jednostek, fuzje z małymi innowacyjnymi firmami, udział w rządowych projektach badawczych. Jednocześnie koncerny ponadnarodowe coraz częściej same organizują działy transferu technologii do małych firm, włączając się w tworzenie systemów transferu. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że skuteczny transfer i komercjalizacja technologii wymaga przedsiębiorcy działającego samodzielnie lub w ramach dużej firmy (tzw. intraentrepreneur). Budowa systemu jest zdeterminowana regionalnie układem instytucjonalnym, poziomem rozwoju gospodarczego, zasobami, priorytetami strategii rozwoju, motywacją i wolą współdziałania. Wyraźnie widoczna jest orientacja regionów słabiej rozwiniętych na zadania w zakresie wspierania przedsiębiorczości. W regionach silnych gospodarczo, z reguły dysponujących rozwiniętą bazą B+R, dominują preferencje dla transferu technologii. Funkcjonalnie i organizacyjnie trzonem regionalnych systemów są działania i instytucje autonomicznie rozwijane na następujących trzech płaszczyznach: Po pierwsze ośrodki innowacji i przedsiębiorczości: – centra transferu technologii, ośrodki szkoleniowo-doradcze; – parki i inkubatory technologiczne, akademickie inkubatory przedsiębiorczości; – agencje technologiczne, dealerzy i brokerzy technologii; – banki informacji technologicznej i patentowej. 32 Po drugie instrumenty finansowania nowej firmy oraz ryzykownych przedsięwzięd innowacyjnych: – udziałowe fundusze ryzyka (towarzystwa venture capital); – parabankowe fundusze pożyczkowe, gwarancyjne i poręczeniowe; – subwencje i dopłaty wyrównawcze; – granty wdrożeniowe, zamówienia publiczne, programy finansowania przedsięwzięd innowacyjnych. Po trzecie pobudzanie i promocja przedsiębiorczości technologicznej: – organizacja kooperacji między prywatnymi firmami a jednostkami naukowymi; – programy mobilności osób między nauką a przemysłem (np. asystenci innowacji), ze szczególnym uwzględnieniem MSP; – przedsiębiorczośd akademicka i ukierunkowany na przedsiębiorczośd system kształcenia; – pomoc merytoryczna i finansowa dla powstających innowacyjnych spin-off; – programy symulacyjne, poszukiwanie twórczych osobowości; – konkursy, wystawy, giełdy, targi innowacji itp. Obudowa instytucjonalna, na bazie której zaczęły rozwijać się RSI na przełomie lat 80. i 90. XX w., zaczęła powstawać niezależnie od siebie w różnych regionach w latach 60. i 70. Źródłem inspiracji było poszukiwanie nowych możliwości w zakresie komercjalizacji technologii przez instytucje naukowe. Główną przesłanką było dążenie do zwiększenia dochodów w związku z ograniczeniem subwencji publicznych. Niejednokrotnie o podjęciu inicjatywy zadecydował przypadek lub upór pojedynczych osób. Korzyści ze sprawnego systemu innowacyjnego obejmują: – rozwój nowoczesnych form transferu technologii, wspierania przedsiębiorczości i marketingu lokalnego; – mobilizację wszystkich „aktorów” rozwoju lokalnego, aktywizacji stojących na uboczu grup społecznych, tworzenia atmosfery wzajemnego zaufania i wspólnoty celów; – rozwój publiczno-prywatnego partnerstwa i uspołecznienia polityki gospodarczej; – wprowadzanie mechanizmów konkurencji w wykorzystaniu środków publicznych – i odbiurokratyzowanie działao prorozwojowych; – łączenia środków publicznych z prywatnymi oraz pozyskiwania środków zewnętrznych dla lokalnych przedsięwzięd prorozwojowych i infrastrukturalnych; – koordynację działao proinnowacyjnych w regionie i oddolne kształtowanie priorytetów polityki innowacyjnej. Podstawowymi wyzwaniami w procesie tworzenia regionalnych systemów innowacji są budowa konsensusu i rozszerzenie synergii. Pierwszy z elementów wymaga włączenia i współdziałania różnych podmiotów publicznych i prywatnych o odmiennych celach i interesach. Synergia natomiast jest produktem wspólnego działania, kontaktów i prób rozwiązywania problemów. Środowisko/sieć spełnia funkcję inkubatora procesu innowacyjnego. 33 Regionalizacja systemów i zdolności innowacyjnych wynika z następujących przesłanek: Odstąpienie od linearnego modelu procesu innowacyjnego na korzyśd modelu interakcyjnego, interakcji w którym biznes, nauka i administracja wywierają jednocześnie nacisk (pull) i ssanie (push) innowacyjne; Strefy największego/najdynamiczniejszego rozwoju gospodarczego są gęsto powiązane sieciami zgrupowania firm, instytucji naukowych, kapitału ryzyka i publicznych agencji rozwoju biznesu współpracujących ze sobą; sieci Niezhierarchizowana, pozarynkowa koordynacja działalności gospodarczej, wynikająca ze wspólnoty celów, wzajemności i zaufania. W ramach sieci innowacyjnych kluczową rolę w wytwarzaniu i rozpowszechnianiu nowych produktów odgrywa komunikacja, koordynacja i kooperacja pomiędzy uczestnikami procesu innowacyjnego. Obecnie — w ramach wspierania procesów sieciowych i systemów innowacyjnych — kładzie się główny nacisk na interakcje między podmiotami i instytucjami, a drugoplanowe znaczenie posiada infrastruktura, będąca jedynie środkiem do osiągnięcia celu. Infrastruktura przedsiębiorczości i transferu technologii ułatwia innowacyjne interakcje między światem biznesu, nauki i organizacjami wspierającymi (ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości). Region jest traktowany jako optymalne otoczenie dla środowisk innowacyjnych. Wynika to głównie z istnienia zlokalizowanej możliwości rozwijania kapitału ludzkiego, interakcji między firmami, uczelniami, administracją i sektorem obywatelskim. Istotną rolę odgrywają formalne i nieformalne kontakty, wymiana informacji i doświadczeń, związki kulturowe i tradycja. Kluczową rolę dla funkcjonowania RSI odgrywają lokalne, regionalne oraz rządowe programy technologiczne i rozwoju przedsiębiorczości, które stanowią ważne źródło zasilania finansowego bieżącej działalności instytucji tworzących systemy. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości stawią ogniwo pośredniczące w redystrybucji środków na różne zadania celowe umożliwiając profesjonalną realizację różnego typu programów. Rozbudowany system z całym jego bogactwem i różnorodnością wymusza konkurencję, a wielość zadań wyzwala potrzebę współdziałania różnych podmiotów. Rozbudowa systemów następowała w różnym czasie i warunkach, owocując wielością rozwiązań instytucjonalnych i organizacyjnych; proces ten nie zakończył się. Widoczna jest ewolucja od instytucji rozwoju lokalnego do regionalnego systemu, w którym wiodącą rolę zaczynają odgrywać zachowania sieciowe. Ważnym katalizatorem tego procesu są regionalne strategie innowacji, będące podstawowym narzędziem kształtowania polityki innowacyjnej na poziomie regionu. 34 Bibliografia Banachowicz E., Kaszuba K., Matusiak K.B., Mażewska M. (1997): Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości, MPiPS, Warszawa. Blakely E.J. (1994): Planing Lokal Economic Development. Theory and Practice, SAGE Publications, Thousand Oaks — London — New Delhi. Clark J. (1991): Democratizing Development: The Role of Voluntary Organizations, Earthscan Publications, London. Drucker P.F. (1995): Zarządzanie organizacją pozarządową, Teoria i praktyka, Warszawa. Esman M.J., Uphoff N. (1984): Local Organizations: Intermediaries in Rual Development, Cornell University Press, Ithaca. Fukuyama F. (1997): Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa-Wrocław. Gajewski, T. Kiliański, Szczucki J. (2000): Zasady organizacji i funkcjonowania funduszy poręczeń kredytowych, PFPiR MSP, Warszawa. Heering W., Pfirmann O., Schroeder K. (1998): Technologie- und Gründerzentren in Mittel- und Osteuropa, Arbeitsstelle Politik und Technik Freie Universität, Berlin. Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć (2005): (red.) K.B. Matusiak, PARP, Warszawa. Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka — światowe doświadczeniach (2005): (red.) J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa. Instytucje rozwoju lokalnego, 1996: (red.) G. Gęsicka,Śląsk, Katowice. King A., Schneider B. (1992): Pierwsza rewolucja globalna, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa. Lalkaka R., Bishop J. (1996): Business Incubator In Economic Development: an initial assessment in industrializing countries, UNDP, New York. Lavelle J., Matusiak K.B., Krukowski K., Mażewska M., Zasiadły K. (1997): Inkubator Przedsiębiorczości, MPiPS, MBOiR, Warszawa. Matusiak K.B. (1995): Parki technologiczne. Instytucjonalne wspieranie przedsiębiorczości, procesów innowacyjnych i rozwoju regionalnego, Fundacja Inkubator, Łódź. Matusiak K.B. (2001): Zasoby i kierunki rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii, [w:] Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, (red.) K.B. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 252-291. Matusiak K.B. (2006): Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, polityka, instytucje, IE, Warszawa/Radom. Mażewska M., Kałuża K., Kaszuba K., Matusiak K.B., Pawełczak Ł. (1997): Fundusz Rozwoju Przedsiębiorczości, MPiPS, MBOiR, Warszawa. OECD (1997): Technology Incubators: Nurturing Small Firms, Paris. Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, 2004: (red.) K.B. Matusiak, SOOIPP-Raport 2004, Łódź-Poznań. Ośrodki innowacji w Polsce. Analiza krajowych instytucji wspierających innowacyjność i transfer technologii, 2005: (red.) K.B. Matusiak, PARP, SOOIPP, Warszawa/Poznań. Przedsiębiorczość i transfer technologii. Polska perspektyw, 1998: (red.) K.B. Matusiak, E. Stawasz, Uniwersytet Łódzki, Łódź/Żyrardów. Staud E. (1988): Technologiepolitik statt Markwirschaft, [w:] Technologieparks — Voraussetzungen, Bestandaufnahme und Kritik, (red.) N. Dose, A. Drexler, Westdeutscheverlag, Oplagen. Ustawa z dn. 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, DzU 2002, nr 41, poz. 363, nr 141, art. 2, p. 15, poz. 1177 oraz DzU 2003, nr 159, poz. 1537. 35
