start100aaxaf1000x60ALFRED ADLER Alfred Adler urodził się w
advertisement
start100aaxaf1000x60ALFRED ADLER Alfred Adler urodził się w 1870 roku w Wiedniu w rodzinie należ±cej do klasy ¶redniej, a zmarł w 1937 roku w Aberdeen w Szkocji, gdzie przybył w celu prowadzenia wykładów. Ukończył studia medyczne w 1895 roku na uniwersytecie w Wiedniu. Pocz±tkowo specjalizował się w oftalmologii, a następnie, po pewnym okresie praktykowania w zakresie medycyny ogólnej, został psychiatr±. Był jednym z członków założycieli Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, a póĽniej jego przewodnicz±cym. Wkrótce jednak Adler zacz±ł rozwijać idee, które odbiegały od koncepcji Freuda oraz przekonań innych członków Towarzystwa; gdy różnice te stały się drastyczne, poproszono go, by przedstawił swe pogl±dy Towarzystwu. Adler uczynił to w 1911 roku i w wyniku gwałtownej krytyki i oskarżeń kierowanych przeciw jego stanowisku przez innych członków Towarzystwa zrezygnował z funkcji przewodnicz±cego, a kilka miesięcy póĽniej zerwał ostatecznie swe powi±zania z psychoanaliz± freudowska. PóĽniej Adler utworzył własn± grupę; reprezentowany przez ni± kierunek, który nazwano psychologi± indywidualn±, zyskał zwolenników na całym ¶wiecie. w czasie I Wojny ¦wiatowej Adler służył jako lekarz w armii austriackiej, a po wojnie zainteresował się poradnictwem dziecięcym i założył pierwsze poradnie tego typu powi±zane z wiedeńskim systemem szkolnym. Z jego inicjatywy powstała w Wiedniu szkoła eksperymentalna, w której wcielał w życie swoje teorie kształcenia. W 1935 roku Adler osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie nadal prowadził praktykę psychiatryczn± i pełnił funkcję profesora psychologii lekarskiej w Wyższej Szkole Medycznej na Long Island. Adler był płodnym pisarzem i niestrudzonym wykładowc±. W ci±gu swego życia opublikował setki ksi±żek i artykułów. “The practice and theory of individual psychology” ( 1927 - Praktyka i teoria psychologii indywidualnej ) jest prawdopodobnie najlepszym wprowadzeniem do jego teorii osobowo¶ci. W wyraĽnym przeciwieństwie do głównego założenia Freuda, iż zachowanie człowieka jest motywowane przez wrodzone popędy, oraz podstawowego aksjomatu Junga, iż postępowaniem ludzkim rz±dz± wrodzone archetypy, Adler przyj±ł, że ludĽmi kieruj± przede wszystkim motywy społeczne. Według Adlera ludzie s± z natury istotami społecznymi. Wchodz± oni w różnego rodzaju zwi±zki z innymi ludĽmi, angażuj± się w czynno¶ci społeczne polegaj±ce na współdziałaniu, przedkładaj± dobro społeczne nad egoistyczny interes i przyjmuj± styl życia o dominuj±cej orientacji społecznej. Adler twierdził, że uspołecznienie człowieka następuje wył±cznie pod wpływem procesów społecznych; zainteresowanie społeczne jest wrodzone, aczkolwiek rozwijaj±ce się specyficzne typy powi±zań z ludĽmi i instytucjami społecznymi s± zdeterminowane przez naturę społeczeństwa, w którym dana osoba się urodziła.W pewnym więc sensie Adler zajmuje stanowisko równie biologiczne, jak Freud i Jung. Wszyscy trzej zakładaj±, że człowiek ma wrodzon± naturę, która kształtuje jego osobowo¶ć. Freud kładł nacisk na sex, Jung na podstawowe struktury my¶lowe, Adler za¶ na zainteresowanie społeczne. To podkre¶lenie roli społecznych wyznaczników zachowania, która została przeoczona lub zminimalizowana przez Freuda, jest prawdopodobnie największym wkładem Adlera w teorię psychologiczn±. Zwrócił on uwagę psychologów na doniosłe znaczenie zmiennych społecznych i przyczynił się do rozwoju psychologii społecznej w czasie, gdy ta gał±Ľ psychologii potrzebowała zachęty i poparcia, zwłaszcza ze strony psychoanalizy. Drugim znacznym wkładem, jaki wniósł Adler do teorii osobowo¶ci, jest jego koncepcja twórczej jaĽni. W odróżnieniu od freudowskiego ego, które składa się z wielu procesów psychicznych służ±cym celom wrodzonych popędów, adlerowska jaĽń jest wysoce upersonalizowanym, subiektywnym systemem, który interpretuje do¶wiadczenia i nadaje im sens. Co więcej, jaĽń poszukuje do¶wiadczeń, które pomogłyby w zrealizowaniu specyficznego stylu życia danej osoby; jeżeli tych do¶wiadczeń nie można znaleĽć w ¶wiecie zewnętrznym, jaĽń próbuje stworzyć je. Ta koncepcja twórczej jaĽni była czym¶ nowym dla teorii psychoanalitycznej i przyczyniła się do skompensowania nadmiernego “obiektywizmu” klasycznej psychoanalizy, która w swych wyja¶nieniach dynamiki osobowo¶ci opierała się prawie wył±cznie na biologicznych potrzebach i zewnętrznych bodĽcach. Jak się przekonamy w dalszych rozdziałach, pojęcie jaĽni odegrało wielk± rolę we współczesnych teoriach osobowo¶ci. Wkład Adlera w ten nowy trend, uznaj±cy jaĽń za ważn± przyczynę zachowania, uważa się za bardzo istotny. Trzeci± cech± psychologii Adlera, odróżniaj±c± j± od klasycznej psychoanalizy, jest nacisk na swoisto¶ć, niepowtarzalno¶ć osobowo¶ci. Według Adlera każda osoba jest jedyn± w swoim rodzaju konfiguracj± motywów, cech, zainteresowań i warto¶ci, każda czynno¶ć wykonana przez ni± nosi znamię jej własnego, charakterystycznego dla niej stylu życia. Pod tym względem Adler kontynuował tradycję Williama Jamesa i Williama Sterna, którzy położyli podwaliny pod psychologie personalityczn±. W swej teorii osobowo¶ci Adler zmniejszył do minimum znaczenie popędu seksualnego, który we wczesnych koncepcjach Freuda odgrywał niemal monopolistyczn± rolę w dynamice zachowania. Do tego monologu seksu Adler dodał inne ważne głosy. Ludzie s± przede wszystkim istotami społecznymi, a nie seksualnymi. Ich słabe strony nie ograniczaj± się sfery seksualnej, lecz mog± dotyczyć wszelkich aspektów egzystencji, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. D±ż± do ukształtowania swego własnego, odrębnego stylu życia, w którym popęd seksualny odgrywa mniejsz± rolę. W istocie sposób, w jaki dana osoba zaspokaja swe potrzeby seksualne, jest zdeterminowany przez jej styl życia, a nie odwrotnie. Zdetronizowanie seksu przez Adlera powitało z ulg± wielu ludzi znużonych monotonnym panseksualizmem Freuda. Adler uznał ¶wiadomo¶ć za centrum osobowo¶ci, co czyni go pionierem tego kierunku psychologii, który podkre¶la rolę ego. Ludzie s± istotami ¶wiadomymi swych słabych stron, celów, do których d±ż±, oraz własnego ja. S± zdolni do planowania swych działań i kierowania nimi z pełn± ¶wiadomo¶ci± ich znaczenia dla własnej samorealizacji. Jest to całkowite przeciwieństwo teorii Freuda, która w zasadzie zredukowała rolę ¶wiadomo¶ci niemal do zera - uznaj±c j± jedynie za pianę unosz±c± się na ogromnym morzu nie¶wiadomo¶ci. Alfred Adler, podobnie jak inni teoretycy osobowo¶ci, którzy mieli zasadnicze przygotowanie w dziedzinie medycyny i którzy praktykowali psychiatrię, pocz±tkowo zajmował się psychopatologi±. Opracował teorię nerwicy, a dopiero póĽniej, w latach dwudziestych naszego wieku, rozszerzył jej zakres tak, aby objęła również osobowo¶ć normaln± ( Ansbacher, Ansbacher, 1956 ). Teoria osobowo¶ci Adlera jest niezwykle “oszczędna”, to znaczy cała jej struktura teoretyczna opiera się na kilku podstawowych pojęciach. Dzięki temu pogl±dy Adlera można do¶ć łatwo przedstawić w skrócie w kilku ogólnych działach. S± to: 1) fikcja jako cel, 2) d±żenie do wyższo¶ci, 3) poczucie niższo¶ci i kompensacja, 4) zainteresowanie społeczne, 5) styl życia, 6) twórcza jaĽń. Fikcja jako cel Wkrótce po usunięciu się z kręgu osób otaczaj±cych Freuda Adler dostał się pod wpływ filozoficznych idei Hansa Vaihingera, którego ksi±żka “The psychology of “as if”” ( Psychologia “ jak gdyby” 1925 ) ukazała się w 1911 roku. Vaihinger wysun± ciekaw± i intryguj±c± koncepcję, że ludzie kieruj± się w życiu wieloma często fikcyjnymi ideami, które nie maj± odpowiednika w rzeczywisto¶ci. Fikcje te, pozwalaj± ludziom radzić sobie skuteczniej z rzeczywisto¶ci±. S± to pomocnicze struktury czy założenia, a nie hipotezy, które mog± być sprawdzone i potwierdzone. Można je odrzucić, gdy przestaj± być użyteczne. Adler przyj±ł tę filozoficzn± doktrynę pozytywizmu idealistycznego i przystosował j± do własnej koncepcji.Adler odkrył w pracy Vaihingera możliwo¶ci odrzucenia tego sztywnego determinizmu historycznego; znalazł w niej idee, że ludzie s± w większym stopniu motywowani przez swe do¶wiadczenia z przeszło¶ci. Cele te istniej± w przyszło¶ci jako czę¶ć jakiego¶ teologicznego planu - ani Vainhinger, ani Adler nie wierzyli w los czy przeznaczenie istniej± natomiast tu i teraz, subiektywnie, jako d±żenia czy ideały, które wpływaj± na obecne zachowanie. Je¶li na przykład dana osoba wierzy, że istnieje niebo dla cnotliwych i piekło dla grzeszników, to można przypuszczać, że wiara ta wywrze znaczny wpływ na jej zachowanie. Zdaniem Adlera cele fikcyjne stanowi± subiektywn± przyczynę tego, co zachodzi w psychice. D±żenie do wyższo¶ci Mniej więcej w 1908 roku Adler doszedł do wniosku, że agresja odgrywa ważniejsz± rolę niż seksualno¶ć. Nieco póĽniej miejsce agresywnych impulsów zajęła “wola mocy”. Adler utożsamił moc z męsko¶ci±, a słabo¶ć z kobieco¶ci±. W tym stadium rozwoju swych koncepcji ( około 1910 ) sformułował idee “męskiego protestu” - pewnej formy hipokompensacji, do której uciekaj± się zarówno mężczyĽni, jak i kobiety, gdy czuj± się niezadowoleni z siebie i gorsi od innych. PóĽniej Adler odrzucił “wolę mocy” na rzecz “d±żenia do wyższo¶ci”, przy którym już pozostał. Tak więc były trzy stadia w ewolucji jego pogl±dów na ostateczny cel człowieka: być agresywnym, być silnym, być wyższym. Adler stwierdza bardzo wyraĽnie, że wyższo¶ć nie oznacza społecznych wyróżnień, przywództwa ani wybitnej pozycji w społeczeństwie. Jest to d±żenie do pełni doskonałej. Jest to “wielki pęd ku górze”. Sk±d bierze się to d±żenie do wyższo¶ci czy doskonało¶ci? Adler stwierdza, że jest ono wrodzone, że stanowi czę¶ć życia, że w gruncie rzeczy jest samym życiem. od urodzenia do ¶mierci, d±żenie do wyższo¶ci powoduje przechodzenie danej osoby z jednego stadium rozwoju do następnego, wyższego stadium. Jest to główna zasada rz±dz±ca dynamik± osobowo¶ci. Nie ma odrębnych popędów, ponieważ każdy popęd czerpie sw± siłę z tego d±żenia do pełni. Adler przyznaje, że d±żenie do wyższo¶ci może przejawiać się na tysi±c różnych sposobów i że każdy człowiek ma własny, okre¶lony sposób, w jaki osi±ga doskonało¶ć lub próbuje j± osi±gn±ć. W jaki wła¶ciwie sposób kształtuj± się u danej jednostki takie, a nie inne formy d±żenia do wyższo¶ci? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy omówić adlerowsk± koncepcję poczucia niższo¶ci. Poczucie niższo¶ci i kompensacja Adler w bardzo wczesnym okresie swej kariery, kiedy jeszcze interesował się medycyn± ogóln±, wysun±ł koncepcję słabo¶ci narz±dów i hiperkompensacji. W tym czasie interesowało go znalezienie odpowiedzi na odwieczne pytanie, dlaczego u ludzi zostaje dotknięta chorob± taka, a nie inna czę¶ć ciała. U jednej osoby rozwija się choroba serca, u drugiej choroba płuc, a u trzeciej artretyzm. Adler sugerował, że przyczyn± umiejscowienia danego schorzenia jest podstawowa słabo¶ć czy niższa warto¶ć pewnego narz±du, dziedziczna b±dĽ wynikaj±ca z jakich¶ anomalii rozwojowych. Następnie stwierdził, że osoba cierpi±ca na upo¶ledzenie jakiego¶ narz±du często stara się skompensować tę słabo¶ć, wzmacniaj±c dany narz±d przez intensywne ćwiczenie. Po opublikowaniu swej monografii na temat niższej warto¶ci narz±dów Adler rozszerzył sw± koncepcję tak, że objęła ona wszelkie uczucia niższo¶ci, zarówno te, które bior± pocz±tek w rzeczywistej słabo¶ci czy upo¶ledzeniu fizycznym, jak i te, które wynikaj± z subiektywnie odczuwanego braku zdolno¶ci psychicznych lub społecznych. W tym czasie Adler stawia znak równo¶ci między niższo¶ci± a niemęsko¶ci± czy kobieco¶ci±, których kompensacja została nazwana “męskim protestem”. PóĽniej jednak podporz±dkował tę koncepcję bardziej ogólnej, zgodnie z któr± uczucia niższo¶ci wynikaj± z poczucia ułomno¶ci czy niedoskonało¶ci w jakiejkolwiek sferze życia. Adler podkre¶la, że uczucia niższo¶ci nie s± Ľródłem wszelkiej poprawy ludzkiego losu. Oczywi¶cie uczucia niższo¶ci mog± się nasilić pod wpływem szczególnych okoliczno¶ci, takich jak rozpieszczanie dziecka, lub odrzucenie go, a wtedy mog± wyst±pić pewne normalne objawy, takie jak ukształtowanie się kompleksu wyższo¶ci. Jednakże w normalnych warunkach poczucie niższo¶ci czy niedoskonało¶ci jest wielk± sił± napędow± ludzko¶ci. Adler nie był rzecznikiem hedonizmu. Aczkolwiek uważał, że uczucia niższo¶ci s± przykre, to jednak nie s±dził, że uwolnienie się od nich musi być przyjemne. Celem życia była dla niego doskonało¶ć, a nie przyjemno¶ć. Zainteresowanie społeczne Adler, który był rzecznikiem sprawiedliwo¶ci społecznej i zwolennikiem socjaldemokracji,, wzbogacił sw± koncepcję człowieka o czynnik zainteresowania społecznego (1939). Aczkolwiek zainteresowanie społeczne obejmuje takie sprawy, jak kooperacja, stosunki interpersonalne i społeczne, identyfikacja z grup±, empatia itd., to jednak jest pojęcie znacznie szerszym. W gruncie rzeczy zainteresowanie społeczne polega na tym, że jednostka pomaga społeczeństwu osi±gn±ć cel w postaci stworzenia społeczeństwa doskonałego. “Zainteresowanie społeczne jest prawdziw± i nieuniknion± kompensacj± za wszelkie naturalne słabo¶ci indywidualnych istot ludzkich” (Adler, 1929, s.31). Człowiek wchodzi w zwi±zki społeczne od pierwszego dnia swego życia. Kooperacja przejawia się już w relacji między niemowlęciem a matk±, a odt±d jednostka jest nieustannie wł±czana w sieć zwi±zków interpersonalnych, które kształtuj± osobowo¶ć i dostarczaj± konkretnego uj¶cia d±żeniu do wyższo¶ci. D±żenie do wyższo¶ci zostaje poddane procesowi socjalizacji: ideał społeczeństwa doskonałego zajmuje miejsce czysto osobistej ambicji i egoistycznego zysku. Pracuj±c dla wspólnego dobra ludzie kompensuj± swe indywidualne słabo¶ci. Adler był przekonany, że zainteresowanie społeczne jest wrodzone, że ludzie s± istotami społecznymi z natury, a nie z nawyku. Jednakże ta wrodzona predyspozycja, podobnie jak każde inne naturalne uzdolnienie, nie ujawnia się samorodnie; aby przyniosła owoce, konieczne jest ukierunkowanie i ćwiczenie. Ponieważ Adler był przekonany o korzy¶ciach płyn±cych z edukacji, przeto po¶więcił wiele czasu na zakładanie poradni dziecięcych, podnoszenie poziomu pracy pedagogicznej szkół oraz szerzenie w społeczeństwie wiedzy na temat wła¶ciwych metod wychowywania dzieci. Interesuj±ce jest ¶ledzenie w pracach Adlera radykalnej, choć stopniowo zachodz±cej zmiany w jego koncepcji człowieka. Według młodego Adlera ludzi popycha do działania nienasycona ż±dza władzy i dominacji, maj±cych skompensować głęboko ukryte poczucie niższo¶ci. Według starszego Adlera ludzie s± motywowani przez wrodzone zainteresowanie społeczne, które skłania ich do podporz±dkowania osobistej korzy¶ci dobru społecznemu. Obraz doskonałej osoby żyj±cej w doskonałym społeczeństwie wyeliminował wcze¶niejszy obraz silnej, agresywnej osoby, dominuj±cej nad społeczeństwem i eksploatuj±cej je. Zainteresowanie społeczne zajęło miejsce samolubnej interesowno¶ci. Styl życia Styl życia to główne hasło teorii osobowo¶ci sformułowanej przez Adlera. Jest ono tematem powtarzaj±cym się we wszystkich póĽniejszych pracach tego autora i najbardziej charakterystycznym aspektem jego psychologii. Styl życia jest t± zasad± systemow±, zgodnie z któr± funkcjonuje osobowo¶ć danej jednostki; jest cało¶ci±, która rz±dzi czę¶ciami. Styl życia jest główn± idiograficzn± zasad± Adlera; jest zasad±, która wyja¶nia swoisto¶ć i niepowtarzalno¶ć danej osoby. Każdy ma jaki¶ styl życia, lecz nie ma dwóch ludzi, którzy ukształtowaliby taki sam styl. Każdy człowiek ma ten sam cel w życiu, lecz istniej± niezliczone sposoby osi±gnięcia tego celu. Jeden stara się rozwijać swój intelekt, podczas gdy drugi skierowuje wszystkie swe wysiłki na uzyskanie doskonałej sprawno¶ci mię¶ni. Inny styl życia ma intelektualista, a inny sportowiec. Intelektualista czyta, studiuje, my¶li, prowadzi bardziej siedz±cy i bardziej samotniczy tryb życia niż osoba aktywna. Intelektualista organizuje szczegółowo swe życie, codzienne czynno¶ci domowe, rozrywki, rozkład dnia, stosunki z rodzin±, przyjaciółmi i znajomymi, spotkania towarzyskie, zgodnie ze swym celem uzyskaniem wyższo¶ci intelektualnej. We wszystkim, co czyni, kieruje się tym ostatecznym celem. Całe zachowanie danej osoby wynika z jej stylu życia. Spostrzega ona, uczy się i przyswaja to, co pasuje do jej stylu życia, a ignoruje wszystko inne. Styl życia kształtuje się w bardzo wczesnym okresie dzieciństwa do czwartego lub pi±tego roku życia, a póĽniej do¶wiadczenia s± przyswajane i wykorzystywane stosownie do tego jedynego w swoim rodzaju stylu życia. Postawy, uczucia, spostrzeżenia zostaj± utrwalone i zautomatyzowane we wczesnym okresie życia i jest praktycznie niemożliwe, aby póĽniej styl życia się zmienił. Dana osoba może uczyć się nowych sposobów wyrażania swego specyficznego stylu życia, lecz s± to jedynie konkretne i szczególne przejawy tego samego zasadniczego stylu, jaki ukształtował się we wczesnym dzieciństwie. Jakie czynniki determinuj± styl życia jednostki? W swych wczesnych pracach Adler twierdził, że jest on zdeterminowany głównie przez specyficzne poczucie niższo¶ci (rzeczywistej czy urojonej) występuj±ce u danej osoby. Styl życia stanowi kompensację okre¶lonego rodzaju niższo¶ci. Je¶li dziecko jest słabe fizycznie, to jego styl życia będzie polegał na robieniu tego, co uczyni je fizycznie silnym. Dziecko mało zdolne będzie d±żyć do wyższo¶ci intelektualnej. To proste wyja¶nienie postępowania ludzkiego, mimo że przekonało tak wielu czytelników dzieł Adlera i było szeroko stosowane w analizie charakteru w latach dwudziestych i trzydziestych naszego stulecia, nie zadowoliło samego Adlera. Było zbyt proste i zbyt mechanistyczne. Szukał więc zasady bardziej dynamicznej i znalazł twórcz± jaĽń. Twórcza jaĽń Koncepcja ta jest najwyższym osi±gnięciem Adlera jako teoretyka osobowo¶ci. Gdy odkrył on twórcz± siłę jaĽni, podporz±dkował jej wszystkie inne pojęcia, w niej znalazł poszukiwan± główn± sprężynę, kamień filozoficzny, eliksir życia, pierwsz± przyczynę wszystkiego, co ludzkie. Zintegrowana, spójna, twórcza jaĽń jest suwerenem w strukturze osobowo¶ci. Twórcza siła jaĽni, podobnie jak wszystkie pierwsze przyczyny, jest bardzo trudna do opisania. Możemy obserwować jej skutki, lecz nie możemy zaobserwować jej samej. Jest to co¶, co po¶redniczy między bodĽcami oddziaływuj±cymi na dan± osobę a jej reakcjami na te bodĽce. Podstawowe twierdzenie doktryny twórczej jaĽni głosi, iż ludzie sami kształtuj± sw± osobowo¶ć. Buduj± j± z dwóch surowców - dziedziczno¶ci i do¶wiadczenia. Dziedziczno¶ć wyposaża człowieka jedynie w pewne zdolno¶ci. ¦rodowisko dostarcza mu tylko pewnych wrażeń. Te zdolno¶ci i wrażenia oraz sposób, w jaki ich “do¶wiadcza” - to znaczy dokonywana przez niego interpretacja tych do¶wiadczeń - s± jakby cegiełkami, czyli, innymi słowy, składaj± się na jego postawę wobec życia, która determinuje stosunek do ¶wiata zewnętrznego (Adler, 1935, s.5). Twórcza jaĽń oddziaływuje na fakty realnego ¶wiata i przekształca je w osobowo¶ć, która jest subiektywna, dynamiczna, zintegrowana, indywidualna i odznacza się specyficznym, jedynym w swoim rodzaju stylem. Twórcza jaĽń nadaje sens życiu, stwarza cel, a także ¶rodki do osi±gnięcia tego celu. Twórcza jaĽń jest aktywn± zasad± życia ludzkiego, nieco podobn± do starszego pojęcia - duszy. Rekapituluj±c można powiedzieć, że Adler stworzył humanistyczn± teorię osobowo¶ci, stanowi±c± antytezę freudowskiej koncepcji człowieka. Przypisuj±c ludziom altruizm, humanitaryzm, współdziałanie, twórczo¶ć, niepowtarzalno¶ć i ¶wiadomo¶ć, Adler przywrócił im poczucie godno¶ci i warto¶ci, które psychoanaliza znacznie nadwerężyła. Zamiast ponurego materialistycznego obrazu, który oburzył i zraził wielu ludzi, Adler zaproponował taki portret człowieka, który był bardziej zadowalaj±cy, bardziej obiecuj±cy i znacznie bardziej pochlebny dla ludzi. Adlerowski pogl±d na naturę osobowo¶ci był zgodny z popularnym przekonaniem, że ludzie mog± być panami, a nie ofiarami swego losu.
